Býginde 70 jasqa tolyp otyrghan belgili shyghystanushy ghalym, aqyn Ótegen Kýmisbaev úzaq jyldar boyy Shyghys әdebiyeti men mәdeniyetin zerttey jýrip, sol elderding әigili sóz zergerlerining shygharmalaryn qazaq tiline tәrjimalau isinde de kóp ter tókken azamat. Tómende ghalymnyng parsy әdebiyetining klassiygi Firdousy ómirine qatysty enbegin oqyrman nazaryna úsynyp otyrmyz.
“Shahnama” dep atalatyn kitabym dýniyege onay kelgen joq, shyraghym. Osy shygharmama otyz bes jyl ómirim ketti. Shashtarym agharyp, tisterim týsip, belim býgilgenshe jazdym. “Shahnama” zamannyng qiyn uaqytynda tudy, búl da bir ishten tughan perzentim edi ghoy, úzaq terbettim. El araladym, qariyalardan dastandar tyndap, qúlaghyma qúidym. Kóne kitaptardyng betterin ashtym, ózime keregin aldym.

Býginde 70 jasqa tolyp otyrghan belgili shyghystanushy ghalym, aqyn Ótegen Kýmisbaev úzaq jyldar boyy Shyghys әdebiyeti men mәdeniyetin zerttey jýrip, sol elderding әigili sóz zergerlerining shygharmalaryn qazaq tiline tәrjimalau isinde de kóp ter tókken azamat. Tómende ghalymnyng parsy әdebiyetining klassiygi Firdousy ómirine qatysty enbegin oqyrman nazaryna úsynyp otyrmyz.
“Shahnama” dep atalatyn kitabym dýniyege onay kelgen joq, shyraghym. Osy shygharmama otyz bes jyl ómirim ketti. Shashtarym agharyp, tisterim týsip, belim býgilgenshe jazdym. “Shahnama” zamannyng qiyn uaqytynda tudy, búl da bir ishten tughan perzentim edi ghoy, úzaq terbettim. El araladym, qariyalardan dastandar tyndap, qúlaghyma qúidym. Kóne kitaptardyng betterin ashtym, ózime keregin aldym.
Men búl dastanymdy jaza bastaghanda elimizge, jerimizge arabtar basyp kirip, qylyshtarynan qan tamshylap túrdy. Olar bizdi basyp janshyp, bas bostandyghymyzdy joyyp, jermen jeksen etkisi keldi. Ásirese, dilimizdi, tilimizdi joygha kiristi. Jayqalghan jasyl elimiz arab arghymaqtarynyng túyaqtarynyng astynda janshylyp jatty. Biraq, biz de erjýrek elmiz ghoy, tizemizdi týgel býge qoyghan joqpyz. Biz eki jaghdayda tize býgushi edik. Sәbiylerdi sýigende jәne móldir búlaqtardan su ishkende ghana enkenshi edik. Biz tóbeden tónip túrghan qylyshtan qoryqqanymyz joq, bizder dinimiz, tilimiz, dilimiz joghalady, qúridy eken dep qoryqtyq. Sol ýshin basqynshylargha qarsy kýrestik.
Men Úly Sózden artyq quatty qarudy kórgenim joq. Elimizge, jerimizge shabuyl jasaghandarda Shahnamany qarsy qoydym. Tughan halqymnyng namysyn, erligin qorghaytyn degen iygi maqsatpen Sózden qorghan jasadym. Bar sheberligimdi saldym, mening qolymdy, qalamymdy eshkim qaqqan joq. Mandayymdy Shyghystan shyqqan kýnge tosyp, arqamdy ayauly halqymnyng armanyna tiredim. Kýni-týni qalamymdy qúrghatpay jazdym, ash-jalanash kýnderim de boldy, biraq keyin shegingenim joq, ýnemi algha adymday berdim. Maghan ottan da ystyq Otanym quat berdi.
Mening sózim eshkimnen qoryqqan joq, bir pendening aldynda tizesin býkken joq, óitkeni, әrbir jyr jolyn jýrek qanymen, lýpilimen suaryp otyrdym. Shyndyq shyraghymen jylytyp jazdym. Irannyng elu patshalyghynyn, elu erining tarihyn ólenmen jazyp shyghu onay ma?! Kýndiz kýlkim, týnde úiqym az boldy, kem jedim, kem úiyqtadym, kóp tyndadym, kem sóiledim.
Sóitip Sózding sazyn keship jýrgen jyldarymnyng birinde qolymdaghy azamat bop qalghan jalghyz balam aurugha shaldyqty. Qolymnan kelgenning bәrin jasadym. Otyzdan asyp ózime qolghanat bop qalghan úlymnyng kóz aldymda qinalghany janyma qatty batty. Anasy bolsa kóp jyldar búryn o dýniyege ótip ketken-di. Belgili emshilerdi de әkeldim, alayda, kesel asqynyp, әl bermey jatyr deydi. Olay jýgirdim, bylay jýgirdim, janym ekeu bolsa bireuin balama berer em, tipti jalghyz janymdy da alsyn der edim. Degenmen, aitqanyma, jylaghanyma taghdyr kóneme. Tamaqqa tirelgen týiinshektey keptelip túryp aldy, ne әri ótpeydi, ne beri ótpeydi. Oty óshti, oshaghy sóndi degen osy ma eken. Qargha balasyn «appaghym» deydi. Arqamdy sýiegen, qolymdy úzartqan jalghyzym edi. Ómirding sapary qysqa degen osy ma. Ótken ómir qayta kelmeydi. Bir kýni balam qinaldy, jastyghyn týzep, qasynan ketpedim, qoldaryn uqalay berdim.
— Áke, — dep auyr kýrsinip tynyp qaldy.
— Jalghyz qalyp bara jatyrsyz japa shegesiz-au,–dedi.
— Qúrbanyng bolayyn qúlynym, meni kóp oilamashy, sening aldynda ketsem armanym bolmas edi.
— Áke, sizding danqynyz jerding jýzin aralap ketedi. “Shahnamany” ayaqtanyz, — dedi.
— Qúday quat berse bitiremin qargham.
— Men ketip baramyn, qoljazbanyzdy әri qaray kim kóshirer eken, — dedi úlym.
— Tәnirim kómekteser, tәlkegine tastamas. Tek senin... Saqalymdy juyp ketken kóz jasymdy balama bayqatpayyn dep, әntek ong jaghyma búryldym.
— Áke, jabyqpa, jylama. Berik bolghaysyng jalghyz ótinishim bar — dedi.
— Ayta ghoy janym.
— Meni anamnyng qasyna aparyp qoyynyz. Sol sózderdi aituy múng eken, sýiriktey sausaqtary sylq etip tósekten týsip ketti. Ajal ajaryna da qaramaydy, bazaryna da qaramaydy, jasqa da, kәrige de qaramaydy degen sol-au. Onasha ýide balamnyng basyn qúshaqtap otyryp qaldym. Mening degenim emes, qúdaydyng degeni boldy. Árkim óz qazyn aqquday kóredi. Arghymaq attay oinap jýrgen jalghyzym jardan qúlady. Salym sugha ketti. Kózimning quanyshy ghayyp boldy. Basymdy taugha da, tasqa da soqtym. Songhy ýmitim edi. Alayyn dese ajalgha shara bar ma. Qolymnan júlyp әketti.
Kórshi-qolang jinalyp, balamdy anasynyng janyna aparyp jerledik. Dalany kóktúman basty, jýretin jol kórinbeydi. Ayaqtarymdy әser basyp aqyryn ýige keldim. Ýiim múzdap ketipti, ot jaqtym. Janghan ottyng jalynyna jaqyn otyryp, ýsuge bet alghan sausaqtarymdy jylyttym. Balam jatatyn tósek qanyrap bos qalghan. Qúday-au, balamnyng aldynda ózim nege ketpedim dep kemsendedim. Amalym qansha, ol birinshi bop meni tastap jóneldi. Qu qalammen qu qaghazdy kemirip jalghyz qaldym baqsynyng molasynday bop. Bir apta boyy aza tútyp qolyma qalam almadym, alsam dirildep jaza almadym.
Bir kýni qaljyrap kózim ilinip ketken eken deymin. Balam kәdimgidey ot jaghyp otyr. Basyn aqpen orap alghan, ýstinde kesteli shapany bar, jýzi jarqyn. “Áke, keshegi jazghanyndy kóshirip qoydym, shayynyz dayyn” deydi. Ónimdegidey jyldam týregelip, qasyna kelip otyramyn. Janghan ottyng jalyny jandy jibitip barady. “Áke, jazynyz” dep, qolyma qauyrsyn qalamdy ústatady. Qalamdy ala bergenimde oyanyp ketsem, týsim eken.
Tanerteng taqqa otyrghanday bop, qaytadan jazugha kirisip kettim. Qoldarym jýirik attyng shashasynday shang qabady. Rýstem, Sohrab, Ysfandiyar, Bijan men Maniyje keyipkerlerimen janadan jýzdesip tabysqanday boldym. Ásirese, Rýstem jayyna kelgende jýdә shabyttanyp ketemin. Sebebi, Rýstem batyr — “Shahnamanyn” bas baqany, beldi qaharmany, osynau qyruar oqighalardyng ózegi. Kimdi, neni aitsam da Rýstemge әlsin-әlsin oralamyn. “Shahnama” dastanyndaghy batyrlar men ghashyqtar ózegimdi jaryp shyqqan jarqyn júldyzdarym sekildi. Qiyalyma qanat bitirip, shabytyma shyray beredi. Men solarmen birge damyldap, solarmen birge oyanamyn.
Meni alysqa aparatyn joldar siyaqty.
SAMÚRYQ QÚS TURALY ANYZ
Samúryq qús jayyndaghy anyzday әdemi dastandy “Shahnama” kitabyna jeli etip tartqan Firdousy osynau ghajayyp anyzgha ózi de tang qalady. Kәri qúlaqtardan estigeni me, kóne kózderden kórgeni me, eski ertegilerden jinaghany ma, әiteuir osy qyzyq hikaya aqynnyng qauyrsyn qalamynan som altynnyng synyghynday qúiylyp týse qalghan.
Firdousy dәl osy taraudy balasyna arnap jazghan sekildi. “Tynda balam, taghdyrdyng Sammen qanday oiyn oinaghanyn” dep bastaydy ol osy dastanyn. Sonymen Sistannyng әkimi Sam batyrdyng kóp uaqytqa deyin balasy bolmaydy. Kýnderding kýninde garemde ay dese auzy, kýn dese kózi bar, jýzi roza gýlindey júmsaq, shashtary qap-qara bir tútqyngha týsken súlu qyz payda bolady. Toqaly ma, әieli me ol jaghy aitylmaghan. Uaqyt jyljyp óte beredi. Bir kýni janaghy jarq etken súlu Samnan kýndey jap-jaryq bir úl tuady. Tughan sәbiyding jýzi kýnge úqsaydy, al shashtary appaq. Búl uaqighany Samnan bir jetige deyin qorqyp jasyrady, bәri jylap-syqtaydy. Samnan “kәri úl” tughany nesi desedi. Sodan ishterinen batyldau bir arystanday aibatty әiel shyghyp, Samgha baryp aitady. “Balannyng denesi kýmistey, beti júmaqtay, jalghyz bir kemshiligi, shashy appaq” deydi. Danqty batyrym jazmysh solay shyghar deydi. Sam sәbiyding úiyqtap jatqan bólmesine barsa bәri ras, batyr ózin qoyargha jer tappaydy. Saray aqsýiekterine, batyrlargha ne deymin, peri nemese dii eken deymin be dep, búrqan-tarqan bolady.
Sonymen Sam balany Irannan tys jerge aparyp tastaugha әmir beredi. Balany Kaf tauynyng basyna Samúryq qús meken etken shyngha jetkizip tastaydy. Sol arada Samúryqtyng balapandary ashyghyp, alyp qús jem izdeuge shyghady. Sodan tau basynan jylaghan sәbiyding ýnin estiydi. Bala kýn qyzdyrghan tastyng ýstinde jatyr eken. Samúryq búlttardyng arasynan týsip, balany barmaghymen býrip alyp, Alibruz tauyna әkelip qoyady.
Samúryqtyng balapandary súlu balagha tang qalysyp, oghan tez ýirenisip ketedi. Balagha júmsaq et әkeledi, emshegin beredi. Kóp uaqyt ótedi, Zal ósedi, boyy kiparistey tip-tik, denesi aqkýmistey túlghaly әri biyik, әri kýshti bolady. Búl tústa Zaldyng әkesi Sam bir týs kóredi. Týsinde ýndining bir salt attysy kelip oghan quanyshty habar jetkizedi, «sening balang tiri» deydi. Ertenine Sam bilgishterin, danagóilerin jinap alyp, týsting mәnisin súraydy. «Sen bala Zalgha zorlyq qiyanat jasapsyn» deydi olar. Tipti arystan men jolbarys ta, balyq pen qoltyrauyn da óz úrpaghyn búlay qorlamas edi. Endi tek Qúday aldynda ghana kýnәndi moyynda, dúrys joldy Sol silteydi desedi olar.
Sam ekinshi mәrte qasiyetti týs kóredi. Týsinde bir tamasha jigit әsker bastap kele jatady; sol jaghynda aqylmany, ong jaghynda kenesshisi aq sýiekten. Aqylmany algha shyghyp Samgha sen qúdaydan bezgensin, “oylaryng taza emes”, “asyraushy etip qússhy jaldap alghansyn”, sen perzentindi aq shashty dep nege kinәlaysyn, endi ózinning de saqal-shashyng agharyp ketti emes pe. Sening úlyndy jaratqannyng ózi asyrady ghoy, odan artyq meyirimdi asyraushy bar ma? Sening ózing mahabbat pen raqymshyldyqtan júrday bolghan joqsyng ba” deydi. Sam týsinde arystanday ashulanyp, torgha týskendey jylap oyanady. Ókinedi, barmaghyn tisteydi.
Tang atysymen Sam sәbiyin qaldyrghan taugha jetedi. Ol basyna qús úshyp jete almaytyn aspan júldyzymen talasqan tau shynyn kóredi. Shyng basynda hosh iyisti aghash pen tastan jasalghan qorghandy bayqaydy. Sam tizesin býgip, Jaratqannan jәrdem súraydy. “Eger sol bala mening úryghymnan jaralsa, kóp qatelesken Qúlyna qolúshyn ber tau basyna órmelep shyghayyn”, dep jalbarynady.
Samnyng jalynyshty ýnin Samúryq estip qalady da Zalgha: “Tau etegine sening batyr әkeng kelip túr, ol sening aldynda kinәsin moyyndady, aryn kirden arshyp aldy, seni zandy úlym dep tanydy. Endigi mening mindetim — seni әkene tabys etu” deydi. “O Samúryq, dedi sonda Zal qoldaryn jayyp, sening úyang — mening jaryqqa bólengen ýiime ainaldy, sening qos qanatyng mening patshalyq sham-shyraghyma ainaldy, men neden kemmin” deydi Zal. Sonda Samúryq túryp: “Sen jerge týskende ghana naghyz tәjge ie bolasyn, sonda saghan mening úyam kerek bolmay qalady. Ákene bar, taghdyryndy syna” deydi. “Mening qauyrsynymnan al, ol saghan mening jaryghymdy jetkizip túrady. Eger bir pәlege úshyrap qalsang qauyrsynymdy otqa tasta sol sәtte qara búlt bolyp saghan úshyp kelemin de qauipten qútqaramyn” deydi.
Zal kelisimin beredi. Samúryq aspandan úshyp balany әkesine alyp keledi. Sam batyr túlghaly balasyn kórgende ókirip jylap jiberedi de Samúryqqa basyn iyip, Jaratqangha tәube etedi. Balasyna qarap túryp onyng patsha bola alatyn beynesine sýisinedi, balasynan keshirim ótinedi. Sóitip әkesi men balasy maqsat-múratyna jetedi.
FIRDOUSY JÁNE “ShAHNAMA”
Kónil audar danalardyng sózine, Adal jandy ónege tút ózine demekshi, Firdousy dýniyening әigili kitaby “Shahnamagha” kiriskende sol Dakikiyden qalghan 1000 joldan bastap ketedi. Múnysy eresen adamgershilik edi. Dakikiyden bir uys dәn qalyp edi, sodan Firdousy bidaydyng qasiyetin tapty, injuding qúnyn baghalay bildi. Sandyqta jatqan júpardyng isin syrtqa shyghardy.
Firdousy — júmaq degen maghynany beredi. Búl aqynnyng tahallusi (qosymsha aty) Shyghys aqyndarynda eki at bolghan. Firdousy kedeylengen aqsýiek — dihannyng otbasynda dýniyege kelgen. Keyin kele ol dana, ghalym atanghan, kóp tilderdi mengergen. Firdousidyng jastyq shaghy Samanidter memleketining dәuir sýrgen kezenimen túspa-tús keledi. Jas kezinen bilim quady. Iran patshalarynyng tarihyn jazudy armandaydy. VII ghasyrda Iran jerin arabtar basyp alghan edi, biraq tilin, dilin óshire almady. IH ghasyrgha taman parsylar bas kótere bastady, jergilikti dinastiyalar halyq narazylyghyna sýienedi. Orta Aziya, Iran, Aughanystandy biylegen Samanidter әuliyeti 874 jyly taqqa otyryp, jýz jyl biylik qúrady. Olar tughan tildi — parsy tilin, mәdeniyetin, dәstýrin qorghady. Aqynnyng balalyq, jastyq shaghy ótken Horasan ólkesi kýsheygen edi.
Firdousidyng “Shahnamany” jazghandaghy maqsaty, kitaby ýshin súltannan alghan syilyqqa sharualargha arnap plotina saldyryp beru edi. Anyz solay deydi, anyz da shyndyqtyng shyraghynan tuady. “Shahnamany” jazar aldynda Firdousy qyruar materialdar jinaydy, nebir shejire, hikaya, dastandardyng kóginen tartyp kónilining kókjiyegine tu tigedi. Sol qasiyetti tudan berik ústau kerektigin sezinedi. Firdousy úly Sózding kýshimen saray men halyqty, aqsýiekter men diqanshylardy biriktirgisi keledi. Otandy saqtap qalu kerek degen oy keudesinde kórik bop jaghylady.
Firdousy asyqty, óitkeni kóshpeli týrik taypalarynyng dýmpui Samanidter sarayyna jaqyndap qalyp edi. Sonshama nege asyghasyng degenderge ol: “bola almaymyn sabyrly, sabyrly emes uaqyt” dep jauap berdi. Aqyn 994 jyly epopeyasynyng birinshi núsqasyn jazyp bitirdi. Al, 999 jyly Samanidter sarayy qúlap, astanasy Buharany týrki karahanidter basyp alyp, tize býktirdi. Taq basyna Samanidterding jaldamaly gvardiyasynan shyqqan Súltan Mahmud Gaznauy keldi.
Búl uaqytta Firdousy de jas emes edi, әkesi bolsa bayaghyda o dýniyege kóship ketken. Dәn tergen diqanshynyng jaghdayy mýshkil edi. Kýni-týni jazumen otyrdy. Auyr túrmystyng tauqymet-azabyn keshken әieli de qaytys bolghan. Qolda qalghan jalghyz azamaty Arjasyp ol da auru. Keyde ýiinde bir ýzim nan bolmay qalatyn. Desede “Shahnama” jazyla berdi, keng baytaq tenizding aidynyna týsip ketkendey әserde edi. Firdousy sol alyp aidynmen jalghyz jýzdi, ne jaghadan shygharmyn, ne batyp ketermin, Nar tәuekel dedi ol.
Sóitti de úly shayyr 1010 jyly “Shahnamanyn” songhy ekinshi núsqasyn bitirdi. Azamat bolyp qalghan balasy dýniyeden ozdy. Firdousy mýldem jalghyz qaldy. Álsirep janghan balauyz shamnyng týbinde týnder boyy otyryp “Shahnamany” tamamdady. Taqqa týrki súltany Mahmudqa poemasyn aparugha mәjbýr edi, basqa jol kórinbedi. Firdousy sharshap-shaldyghyp, talay jol azabyn keship, súltan Mahmudtyng reziydensiyasyna Gaznagha keledi. Mahmudqa arnap jazghan maqtau odasy da bar edi, onsyz bolmaydy. Saray aqyndary Unsuri, Asjady jәne Farruhy ony miyqtarynan kýlip qarsy aldy. Shangha bókken, túlaboyy alba-júlba esuas shalgha ne kerek eken deydi. Qaqpanyng esigin ashtyrtmaydy. Shart mynau: ýsh aqyn ýsh jolyn aitady, qalghan tórtinshi jolyn Firdousy suyryp aitady. Sәtti shyqsa saraygha kiredi. Unsury bastaydy: “Ay da sening ajarynnan kómeskileu kóriner”. Asjady ekinshi jolyn aitady: “Aq jýzindi kórgende gýlbaghynda gýl ne der”. Farruhy jalghastyrady: “Kirpiktering tesip óter qalqandy”. Endi ýsheui Firdousiyge qaraydy, tórtinshi jolmen týiindeu kezegi seniki. “Jibergendey Pashangha jebelerin Giv eger” dep Firdousy týiip tastaydy. Endi súltan “Shahnama” ýshin syy berem degen uәdesin oryndaytyn shyghar dep oilaydy.
Saray qaqpasy aiqara ashylady. Firdousy taqta bizdey qadalyp otyrghan súltan Mahmudtyng aldyna baryp, tizesin býgedi. Ayauly aqyn aibarly ýnimen “Shahnamasyn” oqy bastaydy. Bir kezde súltan Mahmud qolyn kóterdi, biraq qyzu, shabytty oqugha kirisken aqyn ony bayqamady. Irannyng ataqtysy Rýstem batyrdyng erlikteri aitylghanda súltannan sabyr ketip qaldy. “Shahnamanyn” әr jolyna bir dinar altyn berem degen sózinen bas tartady.
— Toqtat, Firdousi, jeter, sening Rýstemindi alyp úratyn mening әskerimde ondaghan Rýstemder bar, endi toqtat, arghy jaghyn tyndaghym kelmeydi, — deydi súltan aqyryp. Aqyn alam degen syidyng ornyna syn sadaghyna ilikti. Qoljazbasyn asyqpay jinap aldy da, syrtqa shyghyp ketti.
— Ashuy kernegen aqyn súltan Mahmudqa arnaghan satirasyn jazdy, ol ótirik de mysqyl satira halyq arasyna tez jayylyp ketti.
Jaqsylyq qolynnan kelmedi me, jamandyq jasama. Qúlap bara jatqannyng qolynan ústap, tayyp ketse sýiep qal — au. Ániky “Avesta” әngimelerin tyndaghan sayyn Firdousiyge osynday oy qorytyndylary qalyp otyrady. Pisken eginning bir uys dәnin uystap túryp, býkil dala, taularynyng dәmin tatqanday bolady.
Bertin kele arab, eski parsy, grek, týrik tilderin mengergen Firdousy iran halyq dastandarynyng ómirshendigine, kórkemdigine tang qaldy.
QAShQYN AQYN
Súltandy óltirip sabaghan satiranyng janghyryghy Mahmudtyng qúlaghyna tez jetedi. Súltan: “tezirek ústap alyp, pil tabanyna salyp óltirinder” dep әmir beredi. Sol kýnnen bastap Firdousy qashqyn aqyn atanady. Qystaqtan qystaqqa, taudan tasqa tyghylyp kete barady. Halyq Firdousidy súltan qaharynan qútqaryp, alystargha úzatyp sala beredi. Satiranyng ashy uy jerden jerge, elden elge jetip, jetesiz súltandy sózben jerleydi. Sonda Firdousy Mahmud súltangha hatynda ne degen eken:
Keshirding shahy Mahmud han
Oylap-oylap men an-tan.
Uәde Allanyng aty dep,
Aytyp ketken qanday jan?

Uәdesine túrmasa
Búl adamnyng nesi adam?
Adamgha “úlyq” at qoyghan
Uәdesiz bolsa nesi adam?!

Sylap-sipap qayyrsa,
Qolgha qargha qonar ma?
Qondyrghanmen qolyna
Qarshyghaday bolar ma?

Altynmenen aptasa,
Kýmispenen kýptese...
Eski qúlaghy elbendep
Esegi túlpar bolar ma?

Jarqanattyng sýimesi —
Jarqyraghan kýn kózi
Kýnsiz jerge ýirenip,
Sýiip alghan týndi ózi
— dep Firdousy uәdesiz súltandy qarghagha, esekke, jarqanatqa teneydi. Sóitip sýikimsiz súltan býkil dýiim júrtqa masqara bolady. Mine, osydan keyin Firdousy súltannyng qolyna tiri týse qalsa iylengen qamyrday pil tabanynyng astynda jatqan bolar edi. Óitkeni, osy óleninde aqyn súltan Mahmudty qúlgha, uәdesiz nadangha teneydi. Firdousy Iran shekarasynan asyp Baghdatqa deyin baryp jetedi. Eng aldymen Geratqa, odan Tabristangha, sosyn Irakqa Buidter sarayyna baryp tyghylady. Osynda seksen jasqa tolghan Firdousy ózining ekinshi romantikalyq poemasyn ataqty “Jýsip — Zylihasyn” jazady. 10 000 joldan túratyn dastannyng sujetin aqyn “Qúrannan” alghan edi. Sharshaghan, shaldyqqan avtor otanynan alys jerde jazghan mahabbat jyry arqyly bar múnyn tógip salady. Ol onyng eng songhy shygharmasy edi. Iran patshalarynyng tarihyn tamasha ólenmen aityp bergen aqyn endi kýlli Shyghysqa әigili mahabbat múnyna aqyrghy shabytyn arnaydy, endi músylmanshylyqqa birjolata bet búrudy oilaydy. Firdousiyden keyin kóptegen parsy aqyndary osy taqyrypty jyrlady.
Ábden qajyp, qartayghan aqyn tughan jeri Tusqa oralady, ondaghy oiy ómirin osynda ayaqtamaq edi. Taghdyr menen nege ainaldy deydi ol.
Mening danqym әlemge keter tarap,
Men jazghan jәdigerge jýrer qarap.
Ólmeymin men mәngilik ómirlimin,
Men shashqan sóz túqymy túrsa jarap — deydi “Shahnamanyn” songhy joldarynda Firdousi. Shyn mәnisinde “Shahnamanyn” jazylghanyna on ghasyrdan asyp ketti. Alystaghan sayyn Firdousy shyny biyiktep barady.
Bir kýni súltan Mahmud annan qaytyp kele jatqan-dy. Bir baubaqshanyng túsynan óte bergende әuezdi jyrdy qúlaghy shalyp qalyp, tynday qalady. Súltan sózding súlulyghyna, maqamyna tandanady. “Bilindershi búl jyr joldary kimdiki eken”. Sol zamatta uәziri búl Firdousy “Shahnamasynan” ýzindiler deydi. Súltan әdiletsiz bolghany esine týsip, sanyn soghyp qaldy. Tabanda keruen әzirleuge pәrman beredi. Jýk tiyelgen on eki týiesi bar kósh barlyq syi-syyapatymen Gaznadan Tusqa qaray jyljyp beredi. Búl úly shayyr Firdousiyge arnalghan qúrmet edi.
Týsting bir qaqpasynan aqyngha arnalghan syy kerueni kirip kele jatqanda qarama-qarsy jaqtaghy qaqpadan tabyt kótergen qaraly jiyn shúbatylyp shyghyp kele jatyr edi. Búl qaraly top Firdousiydi songhy sapargha alyp shyqqan edi.

Ótegen KÝMISBAEV
«Týrkistan» gazeti» 2 shilde 2009 jyl