بۇگiندە 70 جاسقا تولىپ وتىرعان بەلگiلi شىعىستانۋشى عالىم، اقىن وتەگەن كۇمiسباەۆ ۇزاق جىلدار بويى شىعىس ادەبيەتi مەن مادەنيەتiن زەرتتەي ءجۇرiپ، سول ەلدەردiڭ ايگiلi ءسوز زەرگەرلەرiنiڭ شىعارمالارىن قازاق تiلiنە ءتارجiمالاۋ iسiندە دە كوپ تەر توككەن ازامات. تومەندە عالىمنىڭ پارسى ادەبيەتiنiڭ كلاسسيگi فيردوۋسي ومiرiنە قاتىستى ەڭبەگiن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
“شاحناما” دەپ اتالاتىن كiتابىم دۇنيەگە وڭاي كەلگەن جوق، شىراعىم. وسى شىعارماما وتىز بەس جىل ءومiرiم كەتتi. شاشتارىم اعارىپ، تiستەرiم ءتۇسiپ، بەلiم بۇگiلگەنشە جازدىم. “شاحناما” زاماننىڭ قيىن ۋاقىتىندا تۋدى، بۇل دا بiر iشتەن تۋعان پەرزەنتiم ەدi عوي، ۇزاق تەربەتتiم. ەل ارالادىم، قاريالاردان داستاندار تىڭداپ، قۇلاعىما قۇيدىم. كونە كiتاپتاردىڭ بەتتەرiن اشتىم، وزiمە كەرەگiن الدىم.

بۇگiندە 70 جاسقا تولىپ وتىرعان بەلگiلi شىعىستانۋشى عالىم، اقىن وتەگەن كۇمiسباەۆ ۇزاق جىلدار بويى شىعىس ادەبيەتi مەن مادەنيەتiن زەرتتەي ءجۇرiپ، سول ەلدەردiڭ ايگiلi ءسوز زەرگەرلەرiنiڭ شىعارمالارىن قازاق تiلiنە ءتارجiمالاۋ iسiندە دە كوپ تەر توككەن ازامات. تومەندە عالىمنىڭ پارسى ادەبيەتiنiڭ كلاسسيگi فيردوۋسي ومiرiنە قاتىستى ەڭبەگiن وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
“شاحناما” دەپ اتالاتىن كiتابىم دۇنيەگە وڭاي كەلگەن جوق، شىراعىم. وسى شىعارماما وتىز بەس جىل ءومiرiم كەتتi. شاشتارىم اعارىپ، تiستەرiم ءتۇسiپ، بەلiم بۇگiلگەنشە جازدىم. “شاحناما” زاماننىڭ قيىن ۋاقىتىندا تۋدى، بۇل دا بiر iشتەن تۋعان پەرزەنتiم ەدi عوي، ۇزاق تەربەتتiم. ەل ارالادىم، قاريالاردان داستاندار تىڭداپ، قۇلاعىما قۇيدىم. كونە كiتاپتاردىڭ بەتتەرiن اشتىم، وزiمە كەرەگiن الدىم.
مەن بۇل داستانىمدى جازا باستاعاندا ەلiمiزگە، جەرiمiزگە ارابتار باسىپ كiرiپ، قىلىشتارىنان قان تامشىلاپ تۇردى. ولار بiزدi باسىپ جانشىپ، باس بوستاندىعىمىزدى جويىپ، جەرمەن جەكسەن ەتكiسi كەلدi. اسiرەسە، دiلiمiزدi, تiلiمiزدi جويۋعا كiرiستi. جايقالعان جاسىل ەلiمiز اراب ارعىماقتارىنىڭ تۇياقتارىنىڭ استىندا جانشىلىپ جاتتى. بiراق، بiز دە ەرجۇرەك ەلمiز عوي، تiزەمiزدi تۇگەل بۇگە قويعان جوقپىز. بiز ەكi جاعدايدا تiزە بۇگۋشi ەدiك. سابيلەردi سۇيگەندە جانە ءمولدiر بۇلاقتاردان سۋ iشكەندە عانا ەڭكەيۋشi ەدiك. بiز توبەدەن ءتونiپ تۇرعان قىلىشتان قورىققانىمىز جوق، بiزدەر دiنiمiز، تiلiمiز، دiلiمiز جوعالادى، قۇريدى ەكەن دەپ قورىقتىق. سول ءۇشiن باسقىنشىلارعا قارسى كۇرەستiك.
مەن ۇلى سوزدەن ارتىق قۋاتتى قارۋدى كورگەنiم جوق. ەلiمiزگە، جەرiمiزگە شابۋىل جاساعانداردا شاحنامانى قارسى قويدىم. تۋعان حالقىمنىڭ نامىسىن، ەرلiگiن قورعايتىن دەگەن يگi ماقساتپەن سوزدەن قورعان جاسادىم. بار شەبەرلiگiمدi سالدىم، مەنiڭ قولىمدى، قالامىمدى ەشكiم قاققان جوق. ماڭدايىمدى شىعىستان شىققان كۇنگە توسىپ، ارقامدى اياۋلى حالقىمنىڭ ارمانىنا تiرەدiم. كۇنi-ءتۇنi قالامىمدى قۇرعاتپاي جازدىم، اش-جالاڭاش كۇندەرiم دە بولدى، بiراق كەيiن شەگiنگەنiم جوق، ۇنەمi العا ادىمداي بەردiم. ماعان وتتان دا ىستىق وتانىم قۋات بەردi.
مەنiڭ ءسوزiم ەشكiمنەن قورىققان جوق، بiر پەندەنiڭ الدىندا تiزەسiن بۇككەن جوق، ويتكەنi, ءاربiر جىر جولىن جۇرەك قانىمەن، لۇپiلiمەن سۋارىپ وتىردىم. شىندىق شىراعىمەن جىلىتىپ جازدىم. يراننىڭ ەلۋ پاتشالىعىنىڭ، ەلۋ ەرiنiڭ تاريحىن ولەڭمەن جازىپ شىعۋ وڭاي ما؟! كۇندiز كۇلكiم، تۇندە ۇيقىم از بولدى، كەم جەدiم، كەم ۇيىقتادىم، كوپ تىڭدادىم، كەم سويلەدiم.
ءسويتiپ ءسوزدiڭ سازىن كەشiپ جۇرگەن جىلدارىمنىڭ بiرiندە قولىمداعى ازامات بوپ قالعان جالعىز بالام اۋرۋعا شالدىقتى. قولىمنان كەلگەننiڭ ءبارiن جاسادىم. وتىزدان اسىپ وزiمە قولعانات بوپ قالعان ۇلىمنىڭ كوز الدىمدا قينالعانى جانىما قاتتى باتتى. اناسى بولسا كوپ جىلدار بۇرىن و دۇنيەگە ءوتiپ كەتكەن-دi. بەلگiلi ەمشiلەردi دە اكەلدiم، الايدا، كەسەل اسقىنىپ، ءال بەرمەي جاتىر دەيدi. ولاي جۇگiردiم، بىلاي جۇگiردiم، جانىم ەكەۋ بولسا بiرەۋiن بالاما بەرەر ەم، تiپتi جالعىز جانىمدى دا السىن دەر ەدiم. دەگەنمەن، ايتقانىما، جىلاعانىما تاعدىر كونەمە. تاماققا تiرەلگەن تۇيiنشەكتەي كەپتەلiپ تۇرىپ الدى، نە ءارi وتپەيدi, نە بەرi وتپەيدi. وتى ءوشتi, وشاعى ءسوندi دەگەن وسى ما ەكەن. قارعا بالاسىن «اپپاعىم» دەيدi. ارقامدى سۇيەگەن، قولىمدى ۇزارتقان جالعىزىم ەدi. ءومiردiڭ ساپارى قىسقا دەگەن وسى ما. وتكەن ءومiر قايتا كەلمەيدi. بiر كۇنi بالام قينالدى، جاستىعىن تۇزەپ، قاسىنان كەتپەدiم، قولدارىن ۋقالاي بەردiم.
— اكە، — دەپ اۋىر كۇرسiنiپ تىنىپ قالدى.
— جالعىز قالىپ بارا جاتىرسىز جاپا شەگەسiز-اۋ،–دەدi.
— قۇربانىڭ بولايىن قۇلىنىم، مەنi كوپ ويلاماشى، سەنiڭ الدىڭدا كەتسەم ارمانىم بولماس ەدi.
— اكە، سiزدiڭ داڭقىڭىز جەردiڭ ءجۇزiن ارالاپ كەتەدi. “شاحنامانى” اياقتاڭىز، — دەدi.
— قۇداي قۋات بەرسە بiتiرەمiن قارعام.
— مەن كەتiپ بارامىن، قولجازباڭىزدى ءارi قاراي كiم كوشiرەر ەكەن، — دەدi ۇلىم.
— ءتاڭiرiم كومەكتەسەر، تالكەگiنە تاستاماس. تەك سەنiڭ... ساقالىمدى جۋىپ كەتكەن كوز جاسىمدى بالاما بايقاتپايىن دەپ، انتەك وڭ جاعىما بۇرىلدىم.
— اكە، جابىقپا، جىلاما. بەرiك بولعايسىڭ جالعىز ءوتiنiشiم بار — دەدi.
— ايتا عوي جانىم.
— مەنi انامنىڭ قاسىنا اپارىپ قويىڭىز. سول سوزدەردi ايتۋى مۇڭ ەكەن، سۇيرiكتەي ساۋساقتارى سىلق ەتiپ توسەكتەن ءتۇسiپ كەتتi. اجال اجارىڭا دا قارامايدى، بازارىڭا دا قارامايدى، جاسقا دا، كارiگە دە قارامايدى دەگەن سول-اۋ. وڭاشا ۇيدە بالامنىڭ باسىن قۇشاقتاپ وتىرىپ قالدىم. مەنiڭ دەگەنiم ەمەس، قۇدايدىڭ دەگەنi بولدى. اركiم ءوز قازىن اققۋداي كورەدi. ارعىماق اتتاي ويناپ جۇرگەن جالعىزىم جاردان قۇلادى. سالىم سۋعا كەتتi. كوزiمنiڭ قۋانىشى عايىپ بولدى. باسىمدى تاۋعا دا، تاسقا دا سوقتىم. سوڭعى ءۇمiتiم ەدi. الايىن دەسە اجالعا شارا بار ما. قولىمنان جۇلىپ اكەتتi.
كورشi-قولاڭ جينالىپ، بالامدى اناسىنىڭ جانىنا اپارىپ جەرلەدiك. دالانى كوكتۇمان باستى، جۇرەتiن جول كورiنبەيدi. اياقتارىمدى اسەر باسىپ اقىرىن ۇيگە كەلدiم. ءۇيiم مۇزداپ كەتiپتi, وت جاقتىم. جانعان وتتىڭ جالىنىنا جاقىن وتىرىپ، ۇسۋگە بەت العان ساۋساقتارىمدى جىلىتتىم. بالام جاتاتىن توسەك قاڭىراپ بوس قالعان. قۇداي-اۋ، بالامنىڭ الدىندا ءوزiم نەگە كەتپەدiم دەپ كەمسەڭدەدiم. امالىم قانشا، ول بiرiنشi بوپ مەنi تاستاپ جونەلدi. قۋ قالاممەن قۋ قاعازدى كەمiرiپ جالعىز قالدىم باقسىنىڭ مولاسىنداي بوپ. بiر اپتا بويى ازا تۇتىپ قولىما قالام المادىم، السام دiرiلدەپ جازا المادىم.
بiر كۇنi قالجىراپ كوزiم iلiنiپ كەتكەن ەكەن دەيمiن. بالام كادiمگiدەي وت جاعىپ وتىر. باسىن اقپەن وراپ العان، ۇستiندە كەستەلi شاپانى بار، ءجۇزi جارقىن. “اكە، كەشەگi جازعانىڭدى كوشiرiپ قويدىم، شايىڭىز دايىن” دەيدi. وڭiمدەگiدەي جىلدام تۇرەگەلiپ، قاسىنا كەلiپ وتىرامىن. جانعان وتتىڭ جالىنى جاندى جiبiتiپ بارادى. “اكە، جازىڭىز” دەپ، قولىما قاۋىرسىن قالامدى ۇستاتادى. قالامدى الا بەرگەنiمدە ويانىپ كەتسەم، ءتۇسiم ەكەن.
تاڭەرتەڭ تاققا وتىرعانداي بوپ، قايتادان جازۋعا كiرiسiپ كەتتiم. قولدارىم جۇيرiك اتتىڭ شاشاسىنداي شاڭ قابادى. رۇستەم، سوحراب، ىسفانديار، بيجان مەن مانيجە كەيiپكەرلەرiمەن جاڭادان جۇزدەسiپ تابىسقانداي بولدىم. اسiرەسە، رۇستەم جايىنا كەلگەندە ءجۇدا شابىتتانىپ كەتەمiن. سەبەبi, رۇستەم باتىر — “شاحنامانىڭ” باس باقانى، بەلدi قاھارمانى، وسىناۋ قىرۋار وقيعالاردىڭ وزەگi. كiمدi, نەنi ايتسام دا رۇستەمگە ءالسiن-ءالسiن ورالامىن. “شاحناما” داستانىنداعى باتىرلار مەن عاشىقتار وزەگiمدi جارىپ شىققان جارقىن جۇلدىزدارىم سەكiلدi. قيالىما قانات بiتiرiپ، شابىتىما شىراي بەرەدi. مەن سولارمەن بiرگە دامىلداپ، سولارمەن بiرگە ويانامىن.
مەنi الىسقا اپاراتىن جولدار سياقتى.
سامۇرىق قۇس تۋرالى اڭىز
سامۇرىق قۇس جايىنداعى اڭىزداي ادەمi داستاندى “شاحناما” كiتابىنا جەلi ەتiپ تارتقان فيردوۋسي وسىناۋ عاجايىپ اڭىزعا ءوزi دە تاڭ قالادى. كارi قۇلاقتاردان ەستiگەنi مە، كونە كوزدەردەن كورگەنi مە، ەسكi ەرتەگiلەردەن جيناعانى ما، ايتەۋiر وسى قىزىق حيكايا اقىننىڭ قاۋىرسىن قالامىنان سوم التىننىڭ سىنىعىنداي قۇيىلىپ تۇسە قالعان.
فيردوۋسي ءدال وسى تاراۋدى بالاسىنا ارناپ جازعان سەكiلدi. “تىڭدا بالام، تاعدىردىڭ ساممەن قانداي ويىن ويناعانىن” دەپ باستايدى ول وسى داستانىن. سونىمەن سيستاننىڭ اكiمi سام باتىردىڭ كوپ ۋاقىتقا دەيiن بالاسى بولمايدى. كۇندەردiڭ كۇنiندە گارەمدە اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كوزi بار، ءجۇزi روزا گۇلiندەي جۇمساق، شاشتارى قاپ-قارا بiر تۇتقىنعا تۇسكەن سۇلۋ قىز پايدا بولادى. توقالى ما، ايەلi مە ول جاعى ايتىلماعان. ۋاقىت جىلجىپ وتە بەرەدi. بiر كۇنi جاڭاعى جارق ەتكەن سۇلۋ سامنان كۇندەي جاپ-جارىق بiر ۇل تۋادى. تۋعان ءسابيدiڭ ءجۇزi كۇنگە ۇقسايدى، ال شاشتارى اپپاق. بۇل ۋاقيعانى سامنان بiر جەتiگە دەيiن قورقىپ جاسىرادى، ءبارi جىلاپ-سىقتايدى. سامنان “كارi ۇل” تۋعانى نەسi دەسەدi. سودان iشتەرiنەن باتىلداۋ بiر ارىستانداي ايباتتى ايەل شىعىپ، سامعا بارىپ ايتادى. “بالاڭنىڭ دەنەسi كۇمiستەي، بەتi جۇماقتاي، جالعىز بiر كەمشiلiگi, شاشى اپپاق” دەيدi. داڭقتى باتىرىم جازمىش سولاي شىعار دەيدi. سام ءسابيدiڭ ۇيىقتاپ جاتقان بولمەسiنە بارسا ءبارi راس، باتىر ءوزiن قويارعا جەر تاپپايدى. ساراي اقسۇيەكتەرiنە، باتىرلارعا نە دەيمiن، پەرi نەمەسە ديۋ ەكەن دەيمiن بە دەپ، بۇرقان-تارقان بولادى.
سونىمەن سام بالانى يراننان تىس جەرگە اپارىپ تاستاۋعا ءامiر بەرەدi. بالانى كاف تاۋىنىڭ باسىنا سامۇرىق قۇس مەكەن ەتكەن شىڭعا جەتكiزiپ تاستايدى. سول ارادا سامۇرىقتىڭ بالاپاندارى اشىعىپ، الىپ قۇس جەم iزدەۋگە شىعادى. سودان تاۋ باسىنان جىلاعان ءسابيدiڭ ءۇنiن ەستيدi. بالا كۇن قىزدىرعان تاستىڭ ۇستiندە جاتىر ەكەن. سامۇرىق بۇلتتاردىڭ اراسىنان ءتۇسiپ، بالانى بارماعىمەن ءبۇرiپ الىپ، البرۋز تاۋىنا اكەلiپ قويادى.
سامۇرىقتىڭ بالاپاندارى سۇلۋ بالاعا تاڭ قالىسىپ، وعان تەز ۇيرەنiسiپ كەتەدi. بالاعا جۇمساق ەت اكەلەدi, ەمشەگiن بەرەدi. كوپ ۋاقىت وتەدi, زال وسەدi, بويى كيپاريستەي تiپ-تiك، دەنەسi اقكۇمiستەي تۇلعالى ءارi بيiك، ءارi كۇشتi بولادى. بۇل تۇستا زالدىڭ اكەسi سام بiر ءتۇس كورەدi. تۇسiندە ءۇندiنiڭ بiر سالت اتتىسى كەلiپ وعان قۋانىشتى حابار جەتكiزەدi, «سەنiڭ بالاڭ تiرi» دەيدi. ەرتەڭiنە سام بiلگiشتەرiن، داناگويلەرiن جيناپ الىپ، ءتۇستiڭ ءمانiسiن سۇرايدى. «سەن بالا زالعا زورلىق قيانات جاساپسىڭ» دەيدi ولار. تiپتi ارىستان مەن جولبارىس تا، بالىق پەن قولتىراۋىن دا ءوز ۇرپاعىن بۇلاي قورلاماس ەدi. ەندi تەك قۇداي الدىندا عانا كۇناڭدi مويىندا، دۇرىس جولدى سول سiلتەيدi دەسەدi ولار.
سام ەكiنشi مارتە قاسيەتتi ءتۇس كورەدi. تۇسiندە بiر تاماشا جiگiت اسكەر باستاپ كەلە جاتادى; سول جاعىندا اقىلمانى، وڭ جاعىندا كەڭەسشiسi اق سۇيەكتەن. اقىلمانى العا شىعىپ سامعا سەن قۇدايدان بەزگەنسiڭ، “ويلارىڭ تازا ەمەس”، “اسىراۋشى ەتiپ قۇسشى جالداپ العانسىن”، سەن پەرزەنتiڭدi اق شاشتى دەپ نەگە كiنالايسىڭ، ەندi ءوزiڭنiڭ دە ساقال-شاشىڭ اعارىپ كەتتi ەمەس پە. سەنiڭ ۇلىڭدى جاراتقاننىڭ ءوزi اسىرادى عوي، ودان ارتىق مەيiرiمدi اسىراۋشى بار ما؟ سەنiڭ ءوزiڭ ماحاببات پەن راقىمشىلدىقتان جۇرداي بولعان جوقسىڭ با” دەيدi. سام تۇسiندە ارىستانداي اشۋلانىپ، تورعا تۇسكەندەي جىلاپ ويانادى. وكiنەدi, بارماعىن تiستەيدi.
تاڭ اتىسىمەن سام ءسابيiن قالدىرعان تاۋعا جەتەدi. ول باسىنا قۇس ۇشىپ جەتە المايتىن اسپان جۇلدىزىمەن تالاسقان تاۋ شىڭىن كورەدi. شىڭ باسىندا حوش يiستi اعاش پەن تاستان جاسالعان قورعاندى بايقايدى. سام تiزەسiن بۇگiپ، جاراتقاننان جاردەم سۇرايدى. “ەگەر سول بالا مەنiڭ ۇرىعىمنان جارالسا، كوپ قاتەلەسكەن قۇلىڭا قولۇشىن بەر تاۋ باسىنا ورمەلەپ شىعايىن”، دەپ جالبارىنادى.
سامنىڭ جالىنىشتى ءۇنiن سامۇرىق ەستiپ قالادى دا زالعا: “تاۋ ەتەگiنە سەنiڭ باتىر اكەڭ كەلiپ تۇر، ول سەنiڭ الدىڭدا كiناسiن مويىندادى، ارىن كiردەن ارشىپ الدى، سەنi زاڭدى ۇلىم دەپ تانىدى. ەندiگi مەنiڭ مiندەتiم — سەنi اكەڭە تابىس ەتۋ” دەيدi. “و سامۇرىق، دەدi سوندا زال قولدارىن جايىپ، سەنiڭ ۇياڭ — مەنiڭ جارىققا بولەنگەن ۇيiمە اينالدى، سەنiڭ قوس قاناتىڭ مەنiڭ پاتشالىق شام-شىراعىما اينالدى، مەن نەدەن كەممiن” دەيدi زال. سوندا سامۇرىق تۇرىپ: “سەن جەرگە تۇسكەندە عانا ناعىز تاجگە يە بولاسىڭ، سوندا ساعان مەنiڭ ۇيام كەرەك بولماي قالادى. اكەڭە بار، تاعدىرىڭدى سىنا” دەيدi. “مەنiڭ قاۋىرسىنىمنان ال، ول ساعان مەنiڭ جارىعىمدى جەتكiزiپ تۇرادى. ەگەر بiر پالەگە ۇشىراپ قالساڭ قاۋىرسىنىمدى وتقا تاستا سول ساتتە قارا بۇلت بولىپ ساعان ۇشىپ كەلەمiن دە قاۋiپتەن قۇتقارامىن” دەيدi.
زال كەلiسiمiن بەرەدi. سامۇرىق اسپاندان ۇشىپ بالانى اكەسiنە الىپ كەلەدi. سام باتىر تۇلعالى بالاسىن كورگەندە وكiرiپ جىلاپ جiبەرەدi دە سامۇرىققا باسىن يiپ، جاراتقانعا تاۋبە ەتەدi. بالاسىنا قاراپ تۇرىپ ونىڭ پاتشا بولا الاتىن بەينەسiنە سۇيسiنەدi, بالاسىنان كەشiرiم وتiنەدi. ءسويتiپ اكەسi مەن بالاسى ماقسات-مۇراتىنا جەتەدi.
فيردوۋسي جانە “شاحناما”
كوڭiل اۋدار دانالاردىڭ سوزiنە، ادال جاندى ونەگە تۇت وزiڭە دەمەكشi, فيردوۋسي دۇنيەنiڭ ايگiلi كiتابى “شاحناماعا” كiرiسكەندە سول داكيكيدەن قالعان 1000 جولدان باستاپ كەتەدi. مۇنىسى ەرەسەن ادامگەرشiلiك ەدi. داكيكيدەن بiر ۋىس ءدان قالىپ ەدi, سودان فيردوۋسي بيدايدىڭ قاسيەتiن تاپتى، iنجۋدiڭ قۇنىن باعالاي بiلدi. ساندىقتا جاتقان جۇپاردىڭ iسiن سىرتقا شىعاردى.
فيردوۋسي — جۇماق دەگەن ماعىنانى بەرەدi. بۇل اقىننىڭ تاحاللۋسi (قوسىمشا اتى) شىعىس اقىندارىندا ەكi ات بولعان. فيردوۋسي كەدەيلەنگەن اقسۇيەك — ديحاننىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. كەيiن كەلە ول دانا، عالىم اتانعان، كوپ تiلدەردi مەڭگەرگەن. فيردوۋسيدىڭ جاستىق شاعى سامانيدتەر مەملەكەتiنiڭ ءداۋiر سۇرگەن كەزەڭiمەن تۇسپا-تۇس كەلەدi. جاس كەزiنەن بiلiم قۋادى. يران پاتشالارىنىڭ تاريحىن جازۋدى ارماندايدى. VII عاسىردا يران جەرiن ارابتار باسىپ العان ەدi, بiراق تiلiن، دiلiن وشiرە المادى. Iح عاسىرعا تامان پارسىلار باس كوتەرە باستادى، جەرگiلiكتi ديناستيالار حالىق نارازىلىعىنا سۇيەنەدi. ورتا ازيا، يران، اۋعانىستاندى بيلەگەن سامانيدتەر اۋليەتi 874 جىلى تاققا وتىرىپ، ءجۇز جىل بيلiك قۇرادى. ولار تۋعان تiلدi — پارسى تiلiن، مادەنيەتiن، ءداستۇرiن قورعادى. اقىننىڭ بالالىق، جاستىق شاعى وتكەن حوراسان ولكەسi كۇشەيگەن ەدi.
فيردوۋسيدىڭ “شاحنامانى” جازعانداعى ماقساتى، كiتابى ءۇشiن سۇلتاننان العان سىيلىققا شارۋالارعا ارناپ پلوتينا سالدىرىپ بەرۋ ەدi. اڭىز سولاي دەيدi, اڭىز دا شىندىقتىڭ شىراعىنان تۋادى. “شاحنامانى” جازار الدىندا فيردوۋسي قىرۋار ماتەريالدار جينايدى، نەبiر شەجiرە، حيكايا، داستانداردىڭ كوگiنەن تارتىپ كوڭiلiنiڭ كوكجيەگiنە تۋ تiگەدi. سول قاسيەتتi تۋدان بەرiك ۇستاۋ كەرەكتiگiن سەزiنەدi. فيردوۋسي ۇلى ءسوزدiڭ كۇشiمەن ساراي مەن حالىقتى، اقسۇيەكتەر مەن ديقانشىلاردى بiرiكتiرگiسi كەلەدi. وتاندى ساقتاپ قالۋ كەرەك دەگەن وي كەۋدەسiندە كورiك بوپ جاعىلادى.
فيردوۋسي اسىقتى، ويتكەنi كوشپەلi تۇرiك تايپالارىنىڭ ءدۇمپۋi سامانيدتەر سارايىنا جاقىنداپ قالىپ ەدi. سونشاما نەگە اسىعاسىڭ دەگەندەرگە ول: “بولا المايمىن سابىرلى، سابىرلى ەمەس ۋاقىت” دەپ جاۋاپ بەردi. اقىن 994 جىلى ەپوپەياسىنىڭ بiرiنشi نۇسقاسىن جازىپ بiتiردi. ال، 999 جىلى سامانيدتەر سارايى قۇلاپ، استاناسى بۋحارانى تۇركi كاراحانيدتەر باسىپ الىپ، تiزە بۇكتiردi. تاق باسىنا سامانيدتەردiڭ جالدامالى گۆاردياسىنان شىققان سۇلتان ماحمۋد گازناۋي كەلدi.
بۇل ۋاقىتتا فيردوۋسي دە جاس ەمەس ەدi, اكەسi بولسا باياعىدا و دۇنيەگە كوشiپ كەتكەن. ءدان تەرگەن ديقانشىنىڭ جاعدايى مۇشكiل ەدi. كۇنi-ءتۇنi جازۋمەن وتىردى. اۋىر تۇرمىستىڭ تاۋقىمەت-ازابىن كەشكەن ايەلi دە قايتىس بولعان. قولدا قالعان جالعىز ازاماتى ارجاسىپ ول دا اۋرۋ. كەيدە ۇيiندە بiر ءۇزiم نان بولماي قالاتىن. دەسەدە “شاحناما” جازىلا بەردi, كەڭ بايتاق تەڭiزدiڭ ايدىنىنا ءتۇسiپ كەتكەندەي اسەردە ەدi. فيردوۋسي سول الىپ ايدىنمەن جالعىز ءجۇزدi, نە جاعادان شىعارمىن، نە باتىپ كەتەرمiن، نار تاۋەكەل دەدi ول.
ءسويتتi دە ۇلى شايىر 1010 جىلى “شاحنامانىڭ” سوڭعى ەكiنشi نۇسقاسىن بiتiردi. ازامات بولىپ قالعان بالاسى دۇنيەدەن وزدى. فيردوۋسي مۇلدەم جالعىز قالدى. السiرەپ جانعان بالاۋىز شامنىڭ تۇبiندە تۇندەر بويى وتىرىپ “شاحنامانى” تامامدادى. تاققا تۇركi سۇلتانى ماحمۋدقا پوەماسىن اپارۋعا ءماجبۇر ەدi, باسقا جول كورiنبەدi. فيردوۋسي شارشاپ-شالدىعىپ، تالاي جول ازابىن كەشiپ، سۇلتان ماحمۋدتىڭ رەزيدەنتسياسىنا گازناعا كەلەدi. ماحمۋدقا ارناپ جازعان ماقتاۋ وداسى دا بار ەدi, ونسىز بولمايدى. ساراي اقىندارى ۋنسۋري، اسجادي جانە فاررۋحي ونى ميىقتارىنان كۇلiپ قارسى الدى. شاڭعا بوككەن، تۇلابويى البا-جۇلبا ەسۋاس شالعا نە كەرەك ەكەن دەيدi. قاقپانىڭ ەسiگiن اشتىرتمايدى. شارت مىناۋ: ءۇش اقىن ءۇش جولىن ايتادى، قالعان ءتورتiنشi جولىن فيردوۋسي سۋىرىپ ايتادى. ءساتتi شىقسا سارايعا كiرەدi. ۋنسۋري باستايدى: “اي دا سەنiڭ اجارىڭنان كومەسكiلەۋ كورiنەر”. اسجادي ەكiنشi جولىن ايتادى: “اق ءجۇزiڭدi كورگەندە گۇلباعىندا گۇل نە دەر”. فاررۋحي جالعاستىرادى: “كiرپiكتەرiڭ تەسiپ وتەر قالقاندى”. ەندi ۇشەۋi فيردوۋسيگە قارايدى، ءتورتiنشi جولمەن تۇيiندەۋ كەزەگi سەنiكi. “جiبەرگەندەي پاشانعا جەبەلەرiن گيۆ ەگەر” دەپ فيردوۋسي ءتۇيiپ تاستايدى. ەندi سۇلتان “شاحناما” ءۇشiن سىي بەرەم دەگەن ۋادەسiن ورىندايتىن شىعار دەپ ويلايدى.
ساراي قاقپاسى ايقارا اشىلادى. فيردوۋسي تاقتا بiزدەي قادالىپ وتىرعان سۇلتان ماحمۋدتىڭ الدىنا بارىپ، تiزەسiن بۇگەدi. اياۋلى اقىن ايبارلى ۇنiمەن “شاحناماسىن” وقي باستايدى. بiر كەزدە سۇلتان ماحمۋد قولىن كوتەردi, بiراق قىزۋ، شابىتتى وقۋعا كiرiسكەن اقىن ونى بايقامادى. يراننىڭ اتاقتىسى رۇستەم باتىردىڭ ەرلiكتەرi ايتىلعاندا سۇلتاننان سابىر كەتiپ قالدى. “شاحنامانىڭ” ءار جولىنا بiر دينار التىن بەرەم دەگەن سوزiنەن باس تارتادى.
— توقتات، فيردوۋسي، جەتەر، سەنiڭ رۇستەمiڭدi الىپ ۇراتىن مەنiڭ اسكەرiمدە ونداعان رۇستەمدەر بار، ەندi توقتات، ارعى جاعىن تىڭداعىم كەلمەيدi, — دەيدi سۇلتان اقىرىپ. اقىن الام دەگەن سىيدىڭ ورنىنا سىن ساداعىنا iلiكتi. قولجازباسىن اسىقپاي جيناپ الدى دا، سىرتقا شىعىپ كەتتi.
— اشۋى كەرنەگەن اقىن سۇلتان ماحمۋدقا ارناعان ساتيراسىن جازدى، ول وتiرiك دە مىسقىل ساتيرا حالىق اراسىنا تەز جايىلىپ كەتتi.
جاقسىلىق قولىڭنان كەلمەدi مە، جاماندىق جاساما. قۇلاپ بارا جاتقاننىڭ قولىنان ۇستاپ، تايىپ كەتسە سۇيەپ قال — اۋ. انiكي “اۆەستا” اڭگiمەلەرiن تىڭداعان سايىن فيردوۋسيگە وسىنداي وي قورىتىندىلارى قالىپ وتىرادى. پiسكەن ەگiننiڭ بiر ۋىس ءدانiن ۋىستاپ تۇرىپ، بۇكiل دالا، تاۋلارىنىڭ ءدامiن تاتقانداي بولادى.
بەرتiن كەلە اراب، ەسكi پارسى، گرەك، تۇرiك تiلدەرiن مەڭگەرگەن فيردوۋسي يران حالىق داستاندارىنىڭ ومiرشەڭدiگiنە، كوركەمدiگiنە تاڭ قالدى.
قاشقىن اقىن
سۇلتاندى ءولتiرiپ ساباعان ساتيرانىڭ جاڭعىرىعى ماحمۋدتىڭ قۇلاعىنا تەز جەتەدi. سۇلتان: “تەزiرەك ۇستاپ الىپ، پiل تابانىنا سالىپ ولتiرiڭدەر” دەپ ءامiر بەرەدi. سول كۇننەن باستاپ فيردوۋسي قاشقىن اقىن اتانادى. قىستاقتان قىستاققا، تاۋدان تاسقا تىعىلىپ كەتە بارادى. حالىق فيردوۋسيدى سۇلتان قاھارىنان قۇتقارىپ، الىستارعا ۇزاتىپ سالا بەرەدi. ساتيرانىڭ اششى ۋى جەردەن جەرگە، ەلدەن ەلگە جەتiپ، جەتەسiز سۇلتاندى سوزبەن جەرلەيدi. سوندا فيردوۋسي ماحمۋد سۇلتانعا حاتىندا نە دەگەن ەكەن:
كەشiردiڭ شاھى ماحمۋد حان
ويلاپ-ويلاپ مەن اڭ-تاڭ.
ۋادە اللانىڭ اتى دەپ،
ايتىپ كەتكەن قانداي جان؟

ۋادەسiنە تۇرماسا
بۇل ادامنىڭ نەسi ادام؟
ادامعا “ۇلىق” ات قويعان
ۋادەسiز بولسا نەسi ادام؟!

سىلاپ-سيپاپ قايىرسا،
قولعا قارعا قونار ما؟
قوندىرعانمەن قولىڭا
قارشىعاداي بولار ما؟

التىنمەنەن اپتاسا،
كۇمiسپەنەن كۇپتەسە...
ەسكi قۇلاعى ەلبەڭدەپ
ەسەگi تۇلپار بولار ما؟

جارقاناتتىڭ سۇيمەسi —
جارقىراعان كۇن كوزi
كۇنسiز جەرگە ۇيرەنiپ،
ءسۇيiپ العان ءتۇندi ءوزi
— دەپ فيردوۋسي ۋادەسiز سۇلتاندى قارعاعا، ەسەككە، جارقاناتقا تەڭەيدi. ءسويتiپ سۇيكiمسiز سۇلتان بۇكiل ءدۇيiم جۇرتقا ماسقارا بولادى. مiنە، وسىدان كەيiن فيردوۋسي سۇلتاننىڭ قولىنا تiرi تۇسە قالسا يلەنگەن قامىرداي پiل تابانىنىڭ استىندا جاتقان بولار ەدi. ويتكەنi, وسى ولەڭiندە اقىن سۇلتان ماحمۋدتى قۇلعا، ۋادەسiز نادانعا تەڭەيدi. فيردوۋسي يران شەكاراسىنان اسىپ باعداتقا دەيiن بارىپ جەتەدi. ەڭ الدىمەن گەراتقا، ودان تابريستانعا، سوسىن يراكقا بۋيدتەر سارايىنا بارىپ تىعىلادى. وسىندا سەكسەن جاسقا تولعان فيردوۋسي ءوزiنiڭ ەكiنشi رومانتيكالىق پوەماسىن اتاقتى ء“جۇسiپ — زىليحاسىن” جازادى. 10 000 جولدان تۇراتىن داستاننىڭ سيۋجەتiن اقىن “قۇراننان” العان ەدi. شارشاعان، شالدىققان اۆتور وتانىنان الىس جەردە جازعان ماحاببات جىرى ارقىلى بار مۇڭىن توگiپ سالادى. ول ونىڭ ەڭ سوڭعى شىعارماسى ەدi. يران پاتشالارىنىڭ تاريحىن تاماشا ولەڭمەن ايتىپ بەرگەن اقىن ەندi كۇللi شىعىسقا ايگiلi ماحاببات مۇڭىنا اقىرعى شابىتىن ارنايدى، ەندi مۇسىلمانشىلىققا بiرجولاتا بەت بۇرۋدى ويلايدى. فيردوۋسيدەن كەيiن كوپتەگەن پارسى اقىندارى وسى تاقىرىپتى جىرلادى.
ابدەن قاجىپ، قارتايعان اقىن تۋعان جەرi تۋسقا ورالادى، ونداعى ويى ءومiرiن وسىندا اياقتاماق ەدi. تاعدىر مەنەن نەگە اينالدى دەيدi ول.
مەنiڭ داڭقىم الەمگە كەتەر تاراپ،
مەن جازعان جادiگەرگە جۇرەر قاراپ.
ولمەيمiن مەن ماڭگiلiك ءومiرلiمiن،
مەن شاشقان ءسوز تۇقىمى تۇرسا جاراپ — دەيدi “شاحنامانىڭ” سوڭعى جولدارىندا فيردوۋسي. شىن مانiسiندە “شاحنامانىڭ” جازىلعانىنا ون عاسىردان اسىپ كەتتi. الىستاعان سايىن فيردوۋسي شىڭى بيiكتەپ بارادى.
بiر كۇنi سۇلتان ماحمۋد اڭنان قايتىپ كەلە جاتقان-دى. بiر باۋباقشانىڭ تۇسىنان وتە بەرگەندە اۋەزدi جىردى قۇلاعى شالىپ قالىپ، تىڭداي قالادى. سۇلتان ءسوزدiڭ سۇلۋلىعىنا، ماقامىنا تاڭدانادى. “بiلiڭدەرشi بۇل جىر جولدارى كiمدiكi ەكەن”. سول زاماتتا ءۋازiرi بۇل فيردوۋسي “شاحناماسىنان” ۇزiندiلەر دەيدi. سۇلتان ادiلەتسiز بولعانى ەسiنە ءتۇسiپ، سانىن سوعىپ قالدى. تاباندا كەرۋەن ازiرلەۋگە ءپارمان بەرەدi. جۇك تيەلگەن ون ەكi تۇيەسi بار كوش بارلىق سىي-سىياپاتىمەن گازنادان تۋسقا قاراي جىلجىپ بەرەدi. بۇل ۇلى شايىر فيردوۋسيگە ارنالعان قۇرمەت ەدi.
ءتۇستiڭ بiر قاقپاسىنان اقىنعا ارنالعان سىي كەرۋەنi كiرiپ كەلە جاتقاندا قاراما-قارسى جاقتاعى قاقپادان تابىت كوتەرگەن قارالى جيىن شۇباتىلىپ شىعىپ كەلە جاتىر ەدi. بۇل قارالى توپ فيردوۋسيدi سوڭعى ساپارعا الىپ شىققان ەدi.

وتەگەن كۇمIسباەۆ
«تۇركىستان» گازەتى» 2 شىلدە 2009 جىل