III

Yntyqbaydyng meni osy retki kórsetuinen keyin onyng sózin sóilesushiler azaya qaldy. Ózi de moynyn ishine ýnsiz tygha qoydy. «Men bireuin shaqsam, endi bireui meni shaghady eken, múqatamyn dep múqalady ekenmin» degen oigha kelgen siyaqty.
Biraq múnyng esesine, «tynshy» dep atalghan Kәmen ýiirlesip, bizding klasty ainalsoqtay berdi. Orta boyly, toq deneli sary jigit jerlesterine qara tartqansyp, kelgishtep jýrip, jylpostyghymen maghan jaqyndasty. «Jatsynu minezi mýlde joq» siyaqty ózinde, aqtarylyp túrghan aq kónil, saldyr-salaq beynemen «adaldyghyn» kórsete berdi. Meni shaghu jóninen Shaqan men Salyqqa úrsa jýrip, Yntyqbaymen qatty tildesti bir kýni. Áke-shesheden týsip sybasyp-sybasyp aldy da, olardan irgesin mýlde «bóldi».
- Jýr, Bighash!- dep meni qoltyqtay jóneldi bir jeksenbining tanerteninde.
- Qayda?
- Qazaq úiymyna baryp biliyard oinaymyz!
- Oinamaymyn, sabaq pysyqtaymyn, jyldyq synau jaqyndap qaldy!
- Sen qinalatyn qay sabaq bar, qyz kórsetemin men saghan!... Qazaqtyng keremet qyzdaryn kórgen joqsyng sen әli.
- Kórip qaytem, qalyndyq izdep kelmedim ghoy!
- Ói, tym bolmasa jengendi kórshi!... Sóilesip jýrgen qyzym bar menin, qanday eken, sen bir synap kórshi!...
Sóitip, әrbilesip túrghanymyzda jataqhana qaqpasynan balpanday basyp kespeltek qara Asylqan aqyn shygha keldi.

III

Yntyqbaydyng meni osy retki kórsetuinen keyin onyng sózin sóilesushiler azaya qaldy. Ózi de moynyn ishine ýnsiz tygha qoydy. «Men bireuin shaqsam, endi bireui meni shaghady eken, múqatamyn dep múqalady ekenmin» degen oigha kelgen siyaqty.
Biraq múnyng esesine, «tynshy» dep atalghan Kәmen ýiirlesip, bizding klasty ainalsoqtay berdi. Orta boyly, toq deneli sary jigit jerlesterine qara tartqansyp, kelgishtep jýrip, jylpostyghymen maghan jaqyndasty. «Jatsynu minezi mýlde joq» siyaqty ózinde, aqtarylyp túrghan aq kónil, saldyr-salaq beynemen «adaldyghyn» kórsete berdi. Meni shaghu jóninen Shaqan men Salyqqa úrsa jýrip, Yntyqbaymen qatty tildesti bir kýni. Áke-shesheden týsip sybasyp-sybasyp aldy da, olardan irgesin mýlde «bóldi».
- Jýr, Bighash!- dep meni qoltyqtay jóneldi bir jeksenbining tanerteninde.
- Qayda?
- Qazaq úiymyna baryp biliyard oinaymyz!
- Oinamaymyn, sabaq pysyqtaymyn, jyldyq synau jaqyndap qaldy!
- Sen qinalatyn qay sabaq bar, qyz kórsetemin men saghan!... Qazaqtyng keremet qyzdaryn kórgen joqsyng sen әli.
- Kórip qaytem, qalyndyq izdep kelmedim ghoy!
- Ói, tym bolmasa jengendi kórshi!... Sóilesip jýrgen qyzym bar menin, qanday eken, sen bir synap kórshi!...
Sóitip, әrbilesip túrghanymyzda jataqhana qaqpasynan balpanday basyp kespeltek qara Asylqan aqyn shygha keldi.
- Bighabil, men seni izdep jýrmin, júmysym bar! -dey kelip, Kәmenge iyegin kótere saldy. - Múny qaytesin, ózing jýre ber!
- Endeshe, shapkindi bere túr!- dep jalanbas Kәmen mening shapkimdi kie jóneldi...
Asylqan meni izdep shyqqan jayyn, saqtyq-sarang sózben kómeskilep qana úqtyrdy sonan son.
- Men seni bólip alghaly shyqtym, jerles; búl itke juy kórme!
- Estigenmin!...

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

Ekeumiz bizding jataqhanagha bettedik. Sabaqtastar sypydaghy oryndaryna qatar shalqalap alyp, aitysyp jatyr eken. Basqa jataqhanalardan da birnesheu kelip otyrypty. Eki týrli kózqarastaghy, býkildey qarama-qarsy eki filosofiyany ýsh-tórt kýnnen beri talasa-talasa oqyp edi. Endi bir týrli shayqasqa kóshipti. Búl talasqa shyaujannyng aldynghy kýngi ghylymgha qarsy «filosofiyasy» da sebep bolghanday kórindi:
- Materializmge, ghylymgha til tiygizbender shyraqtar!- dep Quat sóiley bergende kirdik biz. - Soqyr, suayt senimderge kóz júma berilip, qolmen ústap, kózben kórgenin ghana dәleldeytin materializmdi dattamandar!
- «Soqyr, suayt senimder» degening qay pәle?!- dep Tileuqan qu shúnanday qarady oghan.
- Soqyr senim degenimiz - nadandyqtan tuylghan ras senim. Onyng mýritteri «Qúdaydy zertteu - kýnәkarlyq» degen mollalarynyng ósiyeti boyynsha kóz júmyp alady da, shyn jýregimen joqqa senedi. Al, suayt senim degen ne?... Ony ózdering aityndar, bәrimiz birge estip kórdik qoy!
- Suayt degen ótirikshining eng sheberi ghoy, ә! - dep Tileuqan jastyghyna shalqalay ketti. - Áyteuir, ótirik senim ekenin ghana bile qoydym-au deymin!
Qolyn jelkesinen aiqastyryp, shalqalap jatqan Ómirbek basyn kóterip alyp, mayly kózin júma kýldi Quatqa:
- «Bәrimiz birge estip kórdik qoy» degen son, aitpaghan neng qaldy endi, «suayt senim» degening shyaujannyng senimi bolmady ma!
Mening qasymda jastyqqa sýienip otyrghan Asylqan shoshynghanday kýbirledi maghan:
- Po, po, po!... mynalaryng tym ot auyz eken!... Múnday sózge qatynasushy bolma!
Qaben sypygha salbyratyp otyrghan ayaghyn jiyp, maldasyn qúra qoydy. Sharaly kózin keng ashyp, jan-jaghyna qaray týsti.
- Endeshe, anyqtamasyn men aitayyn. Suayt senim degenimiz - jauyz sayasattan tuylghan ótirik senim. Múnday senimdi ýgitteushi sonysyna ózi senbeydi, belgili maqsatpen basqalardy sendiruge tyrysady. Mysaly, qazirgi qoghamnyng jany - ghylym men tehnika ekenin biletin kisimiz aldynghy kýni ghylymgha qarsy sóiledi ghoy. Sondaghy bar maqsaty: bizdi Qazaqstan kitaptarynan jiyrendirip, ghylymgha bolghan talabymyzdy shekteu - nadan qaldyru ghana. Múny «suayt senim» demey, «sayqal senim» dep atasa, tipti keliser edi!...
- Ói, mynauyng tipti apat eken! -dep Asylqan taghy sybyrlady. - Bәrindi ózimen birge әketedi ghoy mynauyn!... «Aq iyq» dep jýrgening osy emes pe?... Al әlgi «ang» atalghan Yntyqbay men Shaqanyn, «Syrttan» deytin Salyghyng ne ondyrmaq seni?... Halyng mýshkil eken bauyr!

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

Men Asylqannyng ýreyimen badyrayghan tompaq kózine de, aq niyetti qamqor sózine de qaramay, aitylyp jatqan aduyn pikirlerdi tynday berdim. Beksapa kók kózin jarqyrata quattady Qabendi:
- Dúrys atau da, aiqyn anyqtama da dәl osy!... Shyaujannyng «Kúnzy ghylymynan zor ghylym joq» degeni - sonyng qaranghy qúlshylyq tәlimine baylan da jat degeni. Ózi oghan itaghat etpeydi!... Itaghat etse, bәrimiz jalynghanda, Kúnzy tәlimi boyynsha istegen rahymdylyghy qayda?!... Sol әlippede ne túr, búdan basqa qay tas bauyr tartyp alghan ony?!... Dýniyede eshqanday bәtshaghar eshqanday jauynyng әlippesin shektegen emes qoy!... Osyny tek «adamzatqa rahymdylyq ýiretushi ústaz» ghana istep otyrsa, ýiretetini sol «rahymdylyq» - sayqaldyq emey nemene?!...
Esik kózine baryp, syrtty barlay qaytqan Qaben әdemi kózin jaghalay otyrghandargha badyrayta qysyp qaldy da, ózi sóiley jóneldi, Yntyqbay esikke taqap qalghan eken. Qaben mysaldy basqagha audara sóilegende kirdi ol.
- Angliya jiyangerligi sayqaldyqty kóp jýrgizdi. Mәselen, ózi tartpaytyn apindy Júngo halqyna satyp tartqyzdy, ózi senbeytin búdda dinin Ýndistanda kýsheyitti. Maqsaty - osy eki eldi ulandyru edi. Solay әlsiretip, qúldana bermek, ýstemdigin mәngi saqtamaq...
- Anuyng keldi, endi otyrsaq bolmas! - dep kýbirlegen Asylqan sypydan týse ólendetti:
- Tughan jerim Huanhy keneresi,
Bәrimiz bir Huandidyng nemeresi... Amanbysyn, ey Yntyqbay, densaulyq qalay? - dep amandasa shyqty bosaghagha otyra ketken Yntyqbaygha. Onyng qoryqqandyqtan tuylghan qulyghyna myrs-myrs kýldik.
Yntyqbaydyng taghy da auyz andy kelip otyrghanyn aldynghy aitylghan sózderge sabaqtay qaghytty Tileuqan:
- «Mollanyng kónili mayda, osy Qúday qayda?»
Yntyqbay kelgen song sabaqtastar arasynda taghy da arbasu-andysu bola qaldy da, talqy ýkimetter men sayasattardan attap ótip, aspangha bir-aq sekirdi. Aspanda ýkimet joq qoy, ýkimetterge soqtyghugha qaraghanda, Qúdaygha soqtyghu qatersizirek sezilgendey. Tileuqannyng aitqan әlgi maqaly soghan dәneker bola ketti:
- Qúdaydy joq dep dәleldeushilerge men bir dәlel qosayyn,- dep kýlimsiredi Ómirbek, - Qúdaydyng atymen aldap may jeushilerdi - tonaushylardy, eger bar bolsa, sol úly qúdiretti iyemiz nege atpaydy?! Ózi bile túryp, aldampazdargha aspap bolghany ma sonda?
- Ant búzghandardy nege atpaydy?! - dep ýndemey tyndap otyrghan Serәli sermep qaldy. Aldynghy kýngi qylmysy boyynsha ózin qoyyp jibergenin bilgen Yntyqbay sýze bir qarap qoydy oghan. - Opasyzdyqty jaqtaghany ma?! Biraq, Qúday bar bolsa, olay etpese kerek. Tegi, sol kisining joq ekeni ras bolghany ghoy!
Beksapa mәseleni búlardyng kerisinshe qoydy:
- Al, Qúdaydyng bar ekeni ras bolsyn-aq delik, sonda osynday ynghay teristi qoldaytyn kerbaqpa opasyzdy Qúday sanap, siynudyng ózi qylmys bolmay ma?!
Slavyan әlippesin ýirenip otyrghan Oralqannan bastap kópshilik du ete týsti osy kezde; pikir qatystyrugha talasa ketti.
- Aqylgha simaytyn, búdan soraqysyn men aitayyn!- dep Tileuqan kóterildi. - Tosa túryndarshy, men aitayyn: men ózim Allagha senemin. Haq Taghalanyng bar boluyn shyn jýregimmen tileymin... eger bar ekeni ótirik bolsa, jәnnәt túrmaq tozaghyna da kire almay, ólgen song topyraq bolyp tozamyz ghoy, tek bar bolsyn Qúday Taghala!... Tosa túryndarshy gulemey!... Keshe mening ýiimnen hat keldi: bir dosymnyng ólmeli qart әkesi, jalghyz atymen Barkóldegi qúdasyna barypty. Sodan qaytyp kele jatqanda eki sary ayaq qarsy aldynan «tufiy!», «tufiy!» dep tosyp, atyn tartyp alypty. «Shyraqtarym, men qúiyrshyq1 emespin ghoy!» dep tizginge jarmasa ketken shaldyng ózin tars etkizip ata salypty. Qoy auzynan shóp almas eng momyn shalyna «Allanyng jazghan aq ólimi» osy bolghany ghoy!
- Qasqyr auzynan qoy alyp kórmegen «Haq Taghala» osylay almay qalay alushy edi!- dep Beksapa bir-aq tújyrymday.
- Oi, sabaqtastar,- dep Oralqan qolbang ete týsti, - qylmystyng bәrin Qúdaygha arta bermender!...
Onyng sóz kezegin Yntyqbay tartyp әketti:
- Endi Qúdaydy sottamaqsyndar ma?!... Aldynghy kýni aiypty bolyp qalghandyghymnan sóilemeyin-aq dep edim, shydatpay barasyndar... Árkimning óz qylmysy ózine emes pe, kim istese, sony jazghyrsandarshy, ýkimet әskerleri istegen is qoy búl!
- E, sening jata tastaytyn jaghyna biz barsaq-au endi- dep, Yntyqbaydy Ómirbek ilip tastaghanda, «qyzyl siyr» Serәli irep jiberdi:
- Ózindi atpay saqtap otyrghan Qúdaydy sen aqtamay, kim aqtar?!
- Adamnyng ajaly Qúdaydan, Qúday búiyrmasa, ýkimet әskeri ata ma?!- dep jorta tyjyryndy Tileuqan. Qylmys delosyn shadyr minezdi ýkimetke jolatpay, «rahymy keng Qúdaygha» taghy da arta saldy. - Qonyr búqam, ózing meni qay kórge qaray sýzip barasyn?!
«Itterdi» taghy da talastyryp almayyn degendey, Oralqan sózdi daghdyly sharighatqa tartty:
- Qúdaysyz quray synama, Tileuqannyng búl sózi dúrys. «Ebepke sebep» tabu - Alladan ghoy. Allasyz arba da jýrmeydi.... al, biraq...
- E, ógiz bayqús sýirey bermeushi me edi, arbandy endi Qúdaygha shekpekpisin?
- Sening sózindi quattap otyrmyn ghoy ei, til-jaghyna sýienbey tossanshy biraz...
- Endi tosyp siygizeyin be seni!... Al, qoydym banjan, qoydym, sóiley ber!
Oralqan ózining jeke sózderinen mәnsiz kýlki shyghara ilmelep otyrghan Tileuqangha kózimen ata qarady da, ynyrana jalghastyrdy sózin:
- Sabaqtastar, osy bizdi Qúday jaratpay, kim jaratty dep oilaysyndar?!
- Ákem jaratqan shyghar!- dep Ómirbek kýlimsiredi. - Nege desen, bet pishinim әkeme úqsaydy. Qúdaygha tipti de úqsamaymyn!
- Ákendi kim jaratty?
- Ákemdi әkesi jaratty!
- Sonda týbi baryp, adam payghambardan taraghanymyzgha toqtalarsyn, al, sol adam payghambardy kim jaratty?
- Joq, bir ghana adam payghambardan degenine barmaymyn da, toqtamaymyn! Adamzattyng ata tegi - maymyldyng erekshe bir týri.
- Maymyldan taraldyq demeksing ghoy. Al, sol maymyldarynnan qazir nege adam tumaydy?
- «Nege adam tumaysyn» dep ózinen súra múnyndy! Bizding ata-babamyz - dәl qazirgi maymyl emes; osylardyng búrynghy bir erekshe týri dedim ghoy. Ol týr jer shary boyynsha týgelimen-aq, búrynghy-sondy enbektenu kezenderinde birtindep adamgha ainalyp bolghan.
- «Ata tegim maqlúq» deding ghoy, maqlúq bolsang bola ber, talaspayyq, biraq, sol maymyl atandy kim jaratqan?
- Agha, men sizding de sol maqlúqtan jaralghanynyzgha qayta menen kóri ýlkenirek maqlúq ekeninizge kýmәn keltirmeymin. Sol maqlúq atamyz - jalpy omyrtqaly januarlardyng bir týri.
- Omyrtqaly januarlardy kim jaratqan? Oghan jan bergen kim?
- Ayyrym jan salatyn eshqanday tәnirdi kórgenim joq. Jan degenimiz - qan. Tirshilikting sharttary - aua, su, jylylyq, topyraq bar jerde jәndik payda bola beretinin oqyp ta, kórip te jýrmiz ghoy... Mәselen, jazda ózinnen «tughan» jas qidy júmsaq topyraqpen kómip tastasan, bir az kýn ótisimen-aq jýzdegen qúrt qújynap shygha keledi de, sol qúrttar sayaly, syzdy jerde eki-ýsh apta túrsa, kók bas shybyngha ainalyp, úsha jóneledi. Solardy ishinizge kim jaratty dep oilaysyz? ... Ha..ha...ha.. sol siyaqty, sasyq jerlerde jaz kýnderi jәndik milliardtap payda bolyp, milliardtap qyrylyp jatady. Sonyng bәrine Qúday jan salyp, ol salghan janyn qayta alyp, sol sasyqqa әurelenedi de otyrady dep oilaymysyz?... Maghynasyzdyq bolmay ma ol!
Ómirbek osyny aityp qisaya ketti.
Biraq ýnsiz oilanystan song Yntyqbay qozghady sózdi:
- Men ózim «Qúday joq» deushilerge mýlde qarsymyn. Al, «Qúdaysyz quray synbaydy» dep, bar mәseleni Qúdaydan kórushilerge de qarsymyn. Qúdaydyng jaratuy haq. Biraq, úly jaratushy bәrin ózi istey bermeydi. Mәselen, kalamshәripte: «saqtansang saqtaymyn» degen sóz bar. Búl «saqtanbasang saqtamaymyn» degen sózge de keledi ghoy?!
Búl nazariyagha Quat qarsy shyqty:
- Olay bolsa, saqtana almaytyn әlsiz iә aqylsyz jan iyelerin qyrylsyn dep jaratyp, saqtana alatyn, tis-túyaqty jyrtqyshtardy ghana mәngi jasasyn dep jaratqany ma?!... Olay bolghanda Qúdaydyng jaratqany ótirik. Búl, әriyne, Qúday joq degenge sayady. Eger bar bolyp, jaratqany ras bolsa, onda, jyrtqyshtardy ghana jasatushy Qúday bolghany ghoy! Beksapa aitqanday, múnday jau taptyng jauyz Qúdayyna siynudyng ózi qylmys bolmay ma?!
- «Saqtansang saqtaymyn» degeni - is jýzinde «Qúday týgil qoyshy da emespin» degeni ghoy,- dep kýlimsiredi Qaben, - «qoyynnyng ózi saqtansa baghayyn, saqtanbay qasqyr jep qoysa, men jauapker emespin» deytin qoyshy bolushy ma edi?!
Búl sózdi kópshilik quattap, dabyrlay jóneldi:
- «Qúday degen qúrdym sóz» dep sonsyn aitqan - au, iye!
- «Saqtansang saqtaymyn» degen bolsa, «tusang tughyzamyn» dep te «qúdiretin» әshkerelegen shyghar?!
- Jútsang jútqyzatyn, shashalsang shashaldyratyn, qússang qústyratyn «keremetterimen» de Qúdaydy bar dep dәleldeuge bolar ma?!
- Sóitip, Qúdaydy joq zat dendershi! - dep Tileuqan jan-jaghyna qynjyla qarady. - Yapyr-ay, onda jәnnәti ghana emes, tozaghy da bolmaghany ghoy?!
- Tozaqtan qam jeme, ólgenshe talayyn kórersing әli!... Serәli Yntyqbaydy taghy bir irep qaldy.
- «Tóbelessender tóbelestiremin», «boqtassandar boqtastyramyn», «jylan bolyp birindi biring shaqsandar, shaqqyza beremin» dep te eskertken ghoy, Ynteke, Qúdaydyng sol búiryghymen istep jýr ekensin-au ózin!
- E, Qúday búiyrghan song shaqpaytyn lajy bar ma?!- dep Beksapa qostady ony. - Shaghylushy saqtansa, Qúday saqtar, Yntekene ne kýnә kelmek!
Yntyqbay Serәlige búqasha túnjyray qarap sóiledi.
- Ei, qyzyl siyr, sen maghan artyla berme, kýilegenindi bilip-aq otyrmyn. Qazir әdeygidey ghylymy talqy bolyp jatqandyqtan ghana saghan múrsam tiymey otyr!..
- Tilindi kómeyine qayyra salarmyn!- dep zildene kýlimsiredi Serәli. - Odan saqtansang ghana Qúday saqtaydy, sóiley ber!
- Sóilesem osy bir tobyng ózderinnen basqa eshkim de bar dep bilmeytin siyaqtysyndar? Shәkerimning «Ýsh anyghynda» dәleldegen aruaqqa, onymen sóilesuge bolatyndyghyna keshe birnesheuin: «dәlel emes, anyz» dep qana jauap berdinder. Qúdaydy joqqa shygharushylar, әriyne ony moyyndamaydy ghoy. Al endi bir súrau qoyayyn, aspannyng arjaghynda ne bar?
- Arghy jaghyn bylay qoyyp, aspanynnyng ózi joq, - dep kýldi Beksapa, - әlemning sheksiz kenistiginde alys-alys toptasqan júldyz shoghyrlary ghana kórinedi eken. Bizge kórinip túrghan júldyzdar, yaghny «aspan asty» degenimiz sonyng bir toby ghana. Ony bizden súramay-aq, týrmedegi tyghyndy astronomiyannan úqsanshy ózin!
- Ony biz «on segiz myng ghalam» deymiz ghoy, sony kim jaratqan?
- Álem kenistigindegi deneler «on segiz myn» ghana emes, san-sanaqsyz kóp... Biz ózimizden basqa eshkim joq dep emes, sansyz kóp dep senushilermiz, jala jaba berme bizge! Tek sizding sýienetin, kózdi júma salyp etegine jabysatyn Qúdayynyzdy ghana joq dedik!
- Al endi, Qúday joq bolsa, sonshalyq kóp dýniyeni, sheksiz әlemdi kim jaratty?... Ákesiz bala tuyla ma, iyesiz dýnie jarala ma?... Bireuing oigha qonymdy bir jauap bershi qane, qúldaryng bolayyn!
«Qúldaryng bolayyn» degen sertine kýlimsiregen Qaben Yntyqbaydy maghan qúldandyrmaq boldy bilem:
- Bighabil ei,- dep maghan qarady, - osynday súraularmen sen kópten-aq ainalysqan siyaqty eding ghoy, sen bir sóileshi!
Men osy súraugha aitatyn jauabymmen ózimdi tolyq qanaghattandyra almay jýrsem de, basymdy kóterip aldym. Basqa sabaqtastargha biraz nәr berip, oy salatyn bir nәrse aita alarmyn degen ýmitim bar edi:
- Obektivtik sheksiz әlemdi ózimen ghana ólsheytin tar shenberli qiyaldyng qanshalyq dәrmensiz ekenin bәrimiz de bastan keshirip jýrmiz. «Ákesiz bala tuyla ma», «iyesiz dýnie jarala ma» deymiz. Bizding oiymyzsha, әlem deneleri jaralu ýshin әrqashan bir aighyr boluy shart siyaqty. Al osy daghdymen ghana oilay bersek, sol aighyrdyng ózining jaraluy ýshin taghy bir aighyr, ony payda qylghan taghy bir aighyr, taghy-taghy... su ayaghy qúrdymgha kete bermeymiz be?!... Meninshe onday bir ghana erekshe aighyrdy - Qúdaydy izdeu qúr әureshilik qana. Álemdi jaratushy onday derbes qúqyqty aighyr joq. Álem kenistiginde biri men biri tabysa, biri men biri qaghysa jýrip jaratysatyn neshe ondaghan «ayghyr» bar. Álem denelerin, tabighat qúbylystaryn, tirshilik sharttaryn... tipti bәrin de jaratushy solar dep senemin. Ol - himiyalyq elementter. Mәselen, sudyng jaraluy ýshin eki atom sutegi men bir atom ottegining qosyluy shart emes pe?...
- Bәse, «may tileseng mine qúiryq» degen osy boldy?!- dep tyjyryna kýlimsiredi Yntyqbay. - Biz Qúday ekeu deytinderdi joyt dep jýrsek, mynau toqsan ekige1 bir-aq shyghardy. Endi ne deymiz?!... Himiyadan ózimiz oqyp jýrgen toqsan eki elementti toqsan eki Qúday dep shyqty ma aqyrynda?!
- Solay, jaratushy Qúdaylaryng qaghazdarynnyng arasynan ózderining syryn shertip otyrsa da kórmey, kózdi júmyp ap aspangha qaray berme!... Kór soqyrlardyng Qúdayy basqa bolsa, ózing bilesin, my men kózi bar adamdardyng Qúdayy osylar siyaqty.
- Bighash, kýndiz-týni zerttegende tapqan tәniring osy-aq bolghany ma, nedegen az! -dep Oralqan kýldi.
- Oja, men sizge qaljyndamaymyn, әlemdi qúrastyrushylar osy toqsan eki elementpen ghana shektelmeui mýmkin. Álem sheksiz, ghylym shekti; iydealizm - kәri, materializm - jas. Áli zerttelmegen syrlardyng kóp ekeni anyq. Ayqyndap zerttele kele, Qúdayynyz eki jýz de, ýsh jýz de, tipti bes jýz de bolyp ketui ghajap emes.
Kóz qyrymen meni ata qaraghan Yntyqbay, óte bir sasyq nәjiske qaraghanday, ashyq tyjyrynyp aldy:
- Sondayyng taghy bar ma edi?!... Endi bes jýzge jetkizemin deshi!... Bәse... ottapsyng súr jylan!
- Sen qúrttapsyn, sasyghan jemtik! -dep jiberdim men. Ashuym qaynap basyma bir-aq shyqty. - Aqsaqaldyq dәuirding kәri qúrttary miyndy ýngip jep bolghan eken!
- «Qúday» dep te aitqysy kelmey «ayghyr» atauyn myna qanghynyn! Qúday sonshalyq nendi aldy senin?...
- Ei, ólgenindi s.... qaraqshy! - dep Serәli atyp túrdy ornynan. - «Jylan», «qanghy» dep taghy da baltyrgha jabystyng ba?! Osy Júngharda sen qanghyp, sen búlamaghan jer bar ma?!... Jylan bop sen shaqpaghan kim qaldy osynda?!
Serәli iyanattay úmtylghanda Yntyqbay júlqynyp baryp, salyp kep ketti de alqymdasa týsti. Kópshilik jabyla yshqynyp jýrip, aiqasqan qatigez «túyaqtardy» bir-birden qayyryp, әreng ajyratyp edi. Júdyryqpen qosyla endi túqym-túqiyandy qy sypyra bylghaytyn eser tilder aiqasty. Boqtyqqa jaybasar Yntyqbay jekpe-jekte jenilip qalmasyn degendey, Salyq pen Shaqan bastaghan saylauyt top óz jataqhanalarynan jarysa, qaqtyghysa úmtyldy osy kezde, «auyl iyti bóri kórgende birlesedi» ghoy. Búl joly Yntyqbay jerlesterining Qaben men Momynbay atty sabaqtastan basqasy týgel-aq attanysqa kelipti. «Nayzalaryn» Serәlige tús-tústan qadap, súqqylay jóneldi.
- Oi, sabaqtastar, bir Serәlige Yntyqbaydyng ózi de jetip jatpay ma, sender qoyyndar, shyraqtarym!- dep Quat toqtau aita berip edi:
- Mә, jetip jatyr! -dep Shaqan sypygha yrshyp shyghyp Quatqa tóngende, Qaben keudesinen iyterip týsirdi. - Bes Serәlige ústatyp qoyyp,  «jetip jatyr» deuin әkenning auzyn...
- Mә bolsa, mә endeshe!- dep Ómirbek ony jaqtan qoyyp jiberdi.
Tu syrtynan kele qalghan bir «jau» Ómirbekti de jaqtan bir otyrghyzbay qoysyn ba:
-    Mә bolsa, mә!...
Jekpe-jek endi jalpylasyp, qarsy shabuyl endi qyza bergende, kórshiles klass jataqhanalaryndaghy oqushylar Oralqangha kómekke kelip, arashagha týsti...
Shayqasqa týsken batyrlar tegis qúshaqtalyp, soghys maydany tynyshtalghan kezde, «tóbeles bastaushylar» tegis shegindirilip bolghan shaqta, syrttan quanyshty bir ýn estildi:
- Sýiinshi!... Sýiinshi!...
Sýiinshilep kele jatqan, bizding klastyng eng kishi oqushysy - Ámirqan eken. Jýgire basyp tór jaq týkpirdegi Oralqannyng aldyna túra qaldy. Kókshil sary kózi ot shashyp jaynang qaghady. Sarghysh qonyrqay jýzinde quanyshtan ba, úyalystan ba, qyzyl núr oinaydy. Biraq, mәpede ósken erke, jalqy Ámirqan «úyalady», «tartynady» deuge eshqanday dәlel joq edi; tanghalarlyq ójet, ótkir bala bolatyn. Onyng qyzaruyn quanyshtan deuge, qazirgi kýnde bәrimizge ortaq ne quanysh bolsyn, tandanyspen qaray qalyppyz.
- Sýiinshi!... Sýiinshi berinder!
- Al, al! -dep Oralqan súqtana qarady. - Aldymen aitshy ózin, nening sýiinshisi?!
- Qúday bar eken, anyq dәleldendi!
- Al, qalay?!...
Jaratushy jónindegi osy aitystarda Ámirqan bizding aramyzdaghy eng shógel tyndaushymyz bolyp edi. Keshke inirdegi aitystan tym narau qaytqan ol býgin de Ómirbek pen Oralqannyng aitysynan keyin, daghdarysqa úshyraghanday túnjyr qabaqpen sendelektep shygha jónelgen. Sol beti jataqhanasynyng týkpirindegi óz ornyna baryp, shalqalay ketipti: «ey, Qúday Taghala, bar ekening ras bolsa, qúdyretinmen meni bir túrghyz» dep, kózin shart júma, shapkysyn betine jaba shalqalapty. - «Bar ekeni neghúrlym ras bola kórsin, bar bolyp aldymen tozaghyna qamasa da, jәnnәtyna týbinde bir kirmeymiz be, әiteuir qaytadan tirilemiz ghoy!... Al, Qúday joq eken delik, olay bolghanda bәri de joq; topyraq bolyp mәngige joghalghanymyz ghoy!»
Ámirqan osyny oilap ýlgergenshe tóbedegi tozyghy jetken, qyryq tesik shkator qaghazdyng ýsti tasyr-túsyr bola ketipti. «Eki tyshqan birin-biri quyp jýr ghoy, onda ne túr!» dep Ámirqan qybyrsyz jata bergen eken, dәl qarnyna top ete týsipti birdeme. Ámirqan kózindegi shapkyny qaghyp tastap, basyn kóterip alghanda, qalqang qúlaq qara tyshqan sypydan domalay jónelipti. Ámirqan da ornynan túra sekirip úmtylghan eken, «qúdiretting january» sypynyng astyna kire zytyp, zym-ziya joghalypty.
Qúday Taghala rasynda da qúdiretpen túrghyzghanday, myna qúbylysqa japadan jalghyz qarqyldap kýlip alypty ózi. «Qam kónil qayghy tartqan» ózi syndylardan sýiinshi súraugha jýgire shyqqany osy eken.
Ámirqan osyny aityp, Qúdaydyng bar ekenin dәleldegende, senetinderimiz bas shúlghy kýlimsiredik te, senbeytinderimiz qarqyldap qatty kýldik.
<!--pagebreak--><!--pagebreak-->
Ádiletti tergeushim, Qúdaygha senu mәselesine kelgende men en-eng zor qylmystylardyng birimin. Haq Taghala dep atalghan, әlemning jalghyz jaratushysy qara tyshqandy elshilikke jiberip, ózining haq ekenin bildirip otyrghanda da senbey sonshalyq qatty kýlgenning biri menmin ghoy. Sol senbey jýrgenimning ózi - býkil әlemning shek keltirmeytin, eng syrly, adam pendesi manayyn basyp kórmegen, eng júmbaq, tendesi joq dep sanap, әke-sheshesin de, adresin de eshkim súray almaytyn eng qúdiretti Qúday. Búghan senbeushilerdi músylmandar «kәpir» dep ataydy. «Kәpir» degeni sizdershe - «fangymiynshy» ghoy. Demek, mening naq keri tónkerisshi ekendigim dausyz bolsa kerek.
Sebebi, sizderde Qúdaygha qúldyq úra senetin pende sizder. Onday tónkerisshildikteriniz bolmasa, Maujushidyng suretine namaz oqytarsyzdar ma! Al, men naqtyly keri tónkerisshi bolghanda da tabanda atylugha tiyistimin. Óitetinim, mening «Maujushy de adam balasy» dep qoyghanym bar emes pe! Bizding úly qúdiretti Maujushiymyzdyng túlghasy men túraghy ap-ayqyn kórsetilip túrghanda da sizder onyng ayaq kiyimderine deyin kino ekrandarynan anyqtap kórsetip otyrghanda da, al, tipti, qara tyshqan emes, «tórt múharam perishte» siyaqty ataqty tórt-bes «imamy» ayat-sýrelerin bar quysyma týgel qúya jattatyp otyrghanda da úly qúdiretke senbey, ol da adam balasy deuimnen zor qylmys bar ma!
(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»