ءىىى

ىنتىقبايدىڭ مەنى وسى رەتكى كورسەتۋىنەن كەيىن ونىڭ ءسوزىن سويلەسۋشىلەر ازايا قالدى. ءوزى دە موينىن ىشىنە ءۇنسىز تىعا قويدى. «مەن بىرەۋىن شاقسام، ەندى بىرەۋى مەنى شاعادى ەكەن، مۇقاتامىن دەپ مۇقالادى ەكەنمىن» دەگەن ويعا كەلگەن سياقتى.
بىراق مۇنىڭ ەسەسىنە، «تىڭشى» دەپ اتالعان كامەن ۇيىرلەسىپ، ءبىزدىڭ كلاستى اينالسوقتاي بەردى. ورتا بويلى، توق دەنەلى سارى جىگىت جەرلەستەرىنە قارا تارتقانسىپ، كەلگىشتەپ ءجۇرىپ، جىلپوستىعىمەن ماعان جاقىنداستى. «جاتسىنۋ مىنەزى مۇلدە جوق» سياقتى وزىندە، اقتارىلىپ تۇرعان اق كوڭىل، سالدىر-سالاق بەينەمەن «ادالدىعىن» كورسەتە بەردى. مەنى شاعۋ جونىنەن شاقان مەن سالىققا ۇرسا ءجۇرىپ، ىنتىقبايمەن قاتتى تىلدەستى ءبىر كۇنى. اكە-شەشەدەن ءتۇسىپ سىباسىپ-سىباسىپ الدى دا، ولاردان ىرگەسىن مۇلدە «ءبولدى».
- ءجۇر، بيعاش!- دەپ مەنى قولتىقتاي جونەلدى ءبىر جەكسەنبىنىڭ تاڭەرتەڭىندە.
- قايدا؟
- قازاق ۇيىمىنا بارىپ بيليارد وينايمىز!
- وينامايمىن، ساباق پىسىقتايمىن، جىلدىق سىناۋ جاقىنداپ قالدى!
- سەن قينالاتىن قاي ساباق بار، قىز كورسەتەمىن مەن ساعان!... قازاقتىڭ كەرەمەت قىزدارىن كورگەن جوقسىڭ سەن ءالى.
- كورىپ قايتەم، قالىڭدىق ىزدەپ كەلمەدىم عوي!
- ءوي، تىم بولماسا جەڭگەڭدى كورشى!... سويلەسىپ جۇرگەن قىزىم بار مەنىڭ، قانداي ەكەن، سەن ءبىر سىناپ كورشى!...
ءسويتىپ، اربىلەسىپ تۇرعانىمىزدا جاتاقحانا قاقپاسىنان بالپاڭداي باسىپ كەسپەلتەك قارا اسىلقان اقىن شىعا كەلدى.

ءىىى

ىنتىقبايدىڭ مەنى وسى رەتكى كورسەتۋىنەن كەيىن ونىڭ ءسوزىن سويلەسۋشىلەر ازايا قالدى. ءوزى دە موينىن ىشىنە ءۇنسىز تىعا قويدى. «مەن بىرەۋىن شاقسام، ەندى بىرەۋى مەنى شاعادى ەكەن، مۇقاتامىن دەپ مۇقالادى ەكەنمىن» دەگەن ويعا كەلگەن سياقتى.
بىراق مۇنىڭ ەسەسىنە، «تىڭشى» دەپ اتالعان كامەن ۇيىرلەسىپ، ءبىزدىڭ كلاستى اينالسوقتاي بەردى. ورتا بويلى، توق دەنەلى سارى جىگىت جەرلەستەرىنە قارا تارتقانسىپ، كەلگىشتەپ ءجۇرىپ، جىلپوستىعىمەن ماعان جاقىنداستى. «جاتسىنۋ مىنەزى مۇلدە جوق» سياقتى وزىندە، اقتارىلىپ تۇرعان اق كوڭىل، سالدىر-سالاق بەينەمەن «ادالدىعىن» كورسەتە بەردى. مەنى شاعۋ جونىنەن شاقان مەن سالىققا ۇرسا ءجۇرىپ، ىنتىقبايمەن قاتتى تىلدەستى ءبىر كۇنى. اكە-شەشەدەن ءتۇسىپ سىباسىپ-سىباسىپ الدى دا، ولاردان ىرگەسىن مۇلدە «ءبولدى».
- ءجۇر، بيعاش!- دەپ مەنى قولتىقتاي جونەلدى ءبىر جەكسەنبىنىڭ تاڭەرتەڭىندە.
- قايدا؟
- قازاق ۇيىمىنا بارىپ بيليارد وينايمىز!
- وينامايمىن، ساباق پىسىقتايمىن، جىلدىق سىناۋ جاقىنداپ قالدى!
- سەن قينالاتىن قاي ساباق بار، قىز كورسەتەمىن مەن ساعان!... قازاقتىڭ كەرەمەت قىزدارىن كورگەن جوقسىڭ سەن ءالى.
- كورىپ قايتەم، قالىڭدىق ىزدەپ كەلمەدىم عوي!
- ءوي، تىم بولماسا جەڭگەڭدى كورشى!... سويلەسىپ جۇرگەن قىزىم بار مەنىڭ، قانداي ەكەن، سەن ءبىر سىناپ كورشى!...
ءسويتىپ، اربىلەسىپ تۇرعانىمىزدا جاتاقحانا قاقپاسىنان بالپاڭداي باسىپ كەسپەلتەك قارا اسىلقان اقىن شىعا كەلدى.
- بيعابىل، مەن سەنى ىزدەپ ءجۇرمىن، جۇمىسىم بار! -دەي كەلىپ، كامەنگە يەگىن كوتەرە سالدى. - مۇنى قايتەسىڭ، ءوزىڭ جۇرە بەر!
- ەندەشە، شاپكىڭدى بەرە تۇر!- دەپ جالاڭباس كامەن مەنىڭ شاپكىمدى كيە جونەلدى...
اسىلقان مەنى ىزدەپ شىققان جايىن، ساقتىق-ساراڭ سوزبەن كومەسكىلەپ قانا ۇقتىردى سونان سوڭ.
- مەن سەنى ءبولىپ العالى شىقتىم، جەرلەس; بۇل يتكە جۋي كورمە!
- ەستىگەنمىن!...

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

ەكەۋمىز ءبىزدىڭ جاتاقحاناعا بەتتەدىك. ساباقتاستار سىپىداعى ورىندارىنا قاتار شالقالاپ الىپ، ايتىسىپ جاتىر ەكەن. باسقا جاتاقحانالاردان دا بىرنەشەۋ كەلىپ وتىرىپتى. ەكى ءتۇرلى كوزقاراستاعى، بۇكىلدەي قاراما-قارسى ەكى فيلوسوفيانى ءۇش-ءتورت كۇننەن بەرى تالاسا-تالاسا وقىپ ەدى. ەندى ءبىر ءتۇرلى شايقاسقا كوشىپتى. بۇل تالاسقا شياۋجاڭنىڭ الدىڭعى كۇنگى عىلىمعا قارسى «فيلوسوفياسى» دا سەبەپ بولعانداي كورىندى:
- ماتەرياليزمگە، عىلىمعا ءتىل تيگىزبەڭدەر شىراقتار!- دەپ قۋات سويلەي بەرگەندە كىردىك ءبىز. - سوقىر، سۋايت سەنىمدەرگە كوز جۇما بەرىلىپ، قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورگەنىن عانا دالەلدەيتىن ماتەرياليزمدى داتتاماڭدار!
- «سوقىر، سۋايت سەنىمدەر» دەگەنىڭ قاي پالە؟!- دەپ تىلەۋقان قۋ شۇناڭداي قارادى وعان.
- سوقىر سەنىم دەگەنىمىز - ناداندىقتان تۋىلعان راس سەنىم. ونىڭ مۇريتتەرى «قۇدايدى زەرتتەۋ - كۇناكارلىق» دەگەن موللالارىنىڭ وسيەتى بويىنشا كوز جۇمىپ الادى دا، شىن جۇرەگىمەن جوققا سەنەدى. ال، سۋايت سەنىم دەگەن نە؟... ونى وزدەرىڭ ايتىڭدار، ءبارىمىز بىرگە ەستىپ كوردىك قوي!
- سۋايت دەگەن وتىرىكشىنىڭ ەڭ شەبەرى عوي، ءا! - دەپ تىلەۋقان جاستىعىنا شالقالاي كەتتى. - ايتەۋىر، وتىرىك سەنىم ەكەنىن عانا بىلە قويدىم-اۋ دەيمىن!
قولىن جەلكەسىنەن ايقاستىرىپ، شالقالاپ جاتقان ومىربەك باسىن كوتەرىپ الىپ، مايلى كوزىن جۇما كۇلدى قۋاتقا:
- «ءبارىمىز بىرگە ەستىپ كوردىك قوي» دەگەن سوڭ، ايتپاعان نەڭ قالدى ەندى، «سۋايت سەنىم» دەگەنىڭ شياۋجاڭنىڭ سەنىمى بولمادى ما!
مەنىڭ قاسىمدا جاستىققا سۇيەنىپ وتىرعان اسىلقان شوشىنعانداي كۇبىرلەدى ماعان:
- پو، پو، پو!... مىنالارىڭ تىم وت اۋىز ەكەن!... مۇنداي سوزگە قاتىناسۋشى بولما!
قابەن سىپىعا سالبىراتىپ وتىرعان اياعىن جيىپ، مالداسىن قۇرا قويدى. شارالى كوزىن كەڭ اشىپ، جان-جاعىنا قاراي ءتۇستى.
- ەندەشە، انىقتاماسىن مەن ايتايىن. سۋايت سەنىم دەگەنىمىز - جاۋىز ساياساتتان تۋىلعان وتىرىك سەنىم. مۇنداي سەنىمدى ۇگىتتەۋشى سونىسىنا ءوزى سەنبەيدى، بەلگىلى ماقساتپەن باسقالاردى سەندىرۋگە تىرىسادى. مىسالى، قازىرگى قوعامنىڭ جانى - عىلىم مەن تەحنيكا ەكەنىن بىلەتىن كىسىمىز الدىڭعى كۇنى عىلىمعا قارسى سويلەدى عوي. سونداعى بار ماقساتى: ءبىزدى قازاقستان كىتاپتارىنان جيرەندىرىپ، عىلىمعا بولعان تالابىمىزدى شەكتەۋ - نادان قالدىرۋ عانا. مۇنى «سۋايت سەنىم» دەمەي، «سايقال سەنىم» دەپ اتاسا، ءتىپتى كەلىسەر ەدى!...
- ءوي، مىناۋىڭ ءتىپتى اپات ەكەن! -دەپ اسىلقان تاعى سىبىرلادى. - ءبارىڭدى وزىمەن بىرگە اكەتەدى عوي مىناۋىڭ!... «اق يىق» دەپ جۇرگەنىڭ وسى ەمەس پە؟... ال الگى «ايۋ» اتالعان ىنتىقباي مەن شاقانىڭ، «سىرتتان» دەيتىن سالىعىڭ نە وڭدىرماق سەنى؟... حالىڭ مۇشكىل ەكەن باۋىر!

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

مەن اسىلقاننىڭ ۇرەيىمەن بادىرايعان تومپاق كوزىنە دە، اق نيەتتى قامقور سوزىنە دە قاراماي، ايتىلىپ جاتقان ادۋىن پىكىرلەردى تىڭداي بەردىم. بەكساپا كوك كوزىن جارقىراتا قۋاتتادى قابەندى:
- دۇرىس اتاۋ دا، ايقىن انىقتاما دا ءدال وسى!... شياۋجاڭنىڭ «كۇڭزى عىلىمىنان زور عىلىم جوق» دەگەنى - سونىڭ قاراڭعى قۇلشىلىق تالىمىنە بايلان دا جات دەگەنى. ءوزى وعان يتاعات ەتپەيدى!... يتاعات ەتسە، ءبارىمىز جالىنعاندا، كۇڭزى ءتالىمى بويىنشا ىستەگەن راحىمدىلىعى قايدا؟!... سول الىپپەدە نە تۇر، بۇدان باسقا قاي تاس باۋىر تارتىپ العان ونى؟!... دۇنيەدە ەشقانداي باتشاعار ەشقانداي جاۋىنىڭ الىپپەسىن شەكتەگەن ەمەس قوي!... وسىنى تەك «ادامزاتقا راحىمدىلىق ۇيرەتۋشى ۇستاز» عانا ىستەپ وتىرسا، ۇيرەتەتىنى سول «راحىمدىلىق» - سايقالدىق ەمەي نەمەنە؟!...
ەسىك كوزىنە بارىپ، سىرتتى بارلاي قايتقان قابەن ادەمى كوزىن جاعالاي وتىرعاندارعا بادىرايتا قىسىپ قالدى دا، ءوزى سويلەي جونەلدى، ىنتىقباي ەسىككە تاقاپ قالعان ەكەن. قابەن مىسالدى باسقاعا اۋدارا سويلەگەندە كىردى ول.
- انگليا جيانگەرلىگى سايقالدىقتى كوپ جۇرگىزدى. ماسەلەن، ءوزى تارتپايتىن اپيندى جۇڭگو حالقىنا ساتىپ تارتقىزدى، ءوزى سەنبەيتىن بۇددا ءدىنىن ءۇندىستاندا كۇشەيىتتى. ماقساتى - وسى ەكى ەلدى ۋلاندىرۋ ەدى. سولاي السىرەتىپ، قۇلدانا بەرمەك، ۇستەمدىگىن ماڭگى ساقتاماق...
- ايۋىڭ كەلدى، ەندى وتىرساق بولماس! - دەپ كۇبىرلەگەن اسىلقان سىپىدان تۇسە ولەڭدەتتى:
- تۋعان جەرىم حۋاڭحى كەنەرەسى،
ءبارىمىز ءبىر حۋاڭديدىڭ نەمەرەسى... امانبىسىڭ، ەي ىنتىقباي، دەنساۋلىق قالاي؟ - دەپ امانداسا شىقتى بوساعاعا وتىرا كەتكەن ىنتىقبايعا. ونىڭ قورىققاندىقتان تۋىلعان قۋلىعىنا مىرس-مىرس كۇلدىك.
ىنتىقبايدىڭ تاعى دا اۋىز اڭدي كەلىپ وتىرعانىن الدىڭعى ايتىلعان سوزدەرگە ساباقتاي قاعىتتى تىلەۋقان:
- «موللانىڭ كوڭىلى مايدا، وسى قۇداي قايدا؟»
ىنتىقباي كەلگەن سوڭ ساباقتاستار اراسىندا تاعى دا ارباسۋ-اڭدىسۋ بولا قالدى دا، تالقى ۇكىمەتتەر مەن ساياساتتاردان اتتاپ ءوتىپ، اسپانعا ءبىر-اق سەكىردى. اسپاندا ۇكىمەت جوق قوي، ۇكىمەتتەرگە سوقتىعۋعا قاراعاندا، قۇدايعا سوقتىعۋ قاتەرسىزىرەك سەزىلگەندەي. تىلەۋقاننىڭ ايتقان الگى ماقالى سوعان دانەكەر بولا كەتتى:
- قۇدايدى جوق دەپ دالەلدەۋشىلەرگە مەن ءبىر دالەل قوسايىن،- دەپ كۇلىمسىرەدى ومىربەك، - قۇدايدىڭ اتىمەن الداپ ماي جەۋشىلەردى - توناۋشىلاردى، ەگەر بار بولسا، سول ۇلى قۇدىرەتتى يەمىز نەگە اتپايدى؟! ءوزى بىلە تۇرىپ، الدامپازدارعا اسپاپ بولعانى ما سوندا؟
- انت بۇزعانداردى نەگە اتپايدى؟! - دەپ ۇندەمەي تىڭداپ وتىرعان سەرالى سەرمەپ قالدى. الدىڭعى كۇنگى قىلمىسى بويىنشا ءوزىن قويىپ جىبەرگەنىن بىلگەن ىنتىقباي سۇزە ءبىر قاراپ قويدى وعان. - وپاسىزدىقتى جاقتاعانى ما؟! بىراق، قۇداي بار بولسا، ولاي ەتپەسە كەرەك. تەگى، سول كىسىنىڭ جوق ەكەنى راس بولعانى عوي!
بەكساپا ماسەلەنى بۇلاردىڭ كەرىسىنشە قويدى:
- ال، قۇدايدىڭ بار ەكەنى راس بولسىن-اق دەلىك، سوندا وسىنداي ىڭعاي تەرىستى قولدايتىن كەرباقپا وپاسىزدى قۇداي ساناپ، سيىنۋدىڭ ءوزى قىلمىس بولماي ما؟!
سلاۆيان الىپپەسىن ۇيرەنىپ وتىرعان ورالقاننان باستاپ كوپشىلىك دۋ ەتە ءتۇستى وسى كەزدە; پىكىر قاتىستىرۋعا تالاسا كەتتى.
- اقىلعا سيمايتىن، بۇدان سوراقىسىن مەن ايتايىن!- دەپ تىلەۋقان كوتەرىلدى. - توسا تۇرىڭدارشى، مەن ايتايىن: مەن ءوزىم اللاعا سەنەمىن. حاق تاعالانىڭ بار بولۋىن شىن جۇرەگىممەن تىلەيمىن... ەگەر بار ەكەنى وتىرىك بولسا، ءجاننات تۇرماق توزاعىنا دا كىرە الماي، ولگەن سوڭ توپىراق بولىپ توزامىز عوي، تەك بار بولسىن قۇداي تاعالا!... توسا تۇرىڭدارشى گۋلەمەي!... كەشە مەنىڭ ۇيىمنەن حات كەلدى: ءبىر دوسىمنىڭ ولمەلى قارت اكەسى، جالعىز اتىمەن باركولدەگى قۇداسىنا بارىپتى. سودان قايتىپ كەلە جاتقاندا ەكى سارى اياق قارسى الدىنان «تۋفي!»، «تۋفي!» دەپ توسىپ، اتىن تارتىپ الىپتى. «شىراقتارىم، مەن قۇيىرشىق1 ەمەسپىن عوي!» دەپ تىزگىنگە جارماسا كەتكەن شالدىڭ ءوزىن تارس ەتكىزىپ اتا سالىپتى. قوي اۋزىنان ءشوپ الماس ەڭ مومىن شالىنا «اللانىڭ جازعان اق ءولىمى» وسى بولعانى عوي!
- قاسقىر اۋزىنان قوي الىپ كورمەگەن «حاق تاعالا» وسىلاي الماي قالاي الۋشى ەدى!- دەپ بەكساپا ءبىر-اق تۇجىرىمداى.
- وي، ساباقتاستار،- دەپ ورالقان قولباڭ ەتە ءتۇستى، - قىلمىستىڭ ءبارىن قۇدايعا ارتا بەرمەڭدەر!...
ونىڭ ءسوز كەزەگىن ىنتىقباي تارتىپ اكەتتى:
- ەندى قۇدايدى سوتتاماقسىڭدار ما؟!... الدىڭعى كۇنى ايىپتى بولىپ قالعاندىعىمنان سويلەمەيىن-اق دەپ ەدىم، شىداتپاي باراسىڭدار... اركىمنىڭ ءوز قىلمىسى وزىنە ەمەس پە، كىم ىستەسە، سونى جازعىرساڭدارشى، ۇكىمەت اسكەرلەرى ىستەگەن ءىس قوي بۇل!
- ە، سەنىڭ جاتا تاستايتىن جاعىڭا ءبىز بارساق-اۋ ەندى- دەپ، ىنتىقبايدى ومىربەك ءىلىپ تاستاعاندا، «قىزىل سيىر» سەرالى ىرەپ جىبەردى:
- ءوزىڭدى اتپاي ساقتاپ وتىرعان قۇدايدى سەن اقتاماي، كىم اقتار؟!
- ادامنىڭ اجالى قۇدايدان، قۇداي بۇيىرماسا، ۇكىمەت اسكەرى اتا ما؟!- دەپ جورتا تىجىرىندى تىلەۋقان. قىلمىس دەلوسىن شادىر مىنەزدى ۇكىمەتكە جولاتپاي، «راحىمى كەڭ قۇدايعا» تاعى دا ارتا سالدى. - قوڭىر بۇقام، ءوزىڭ مەنى قاي كورگە قاراي ءسۇزىپ باراسىڭ؟!
«يتتەردى» تاعى دا تالاستىرىپ المايىن دەگەندەي، ورالقان ءسوزدى داعدىلى شاريعاتقا تارتتى:
- قۇدايسىز قۋراي سىناما، تىلەۋقاننىڭ بۇل ءسوزى دۇرىس. «ەبەپكە سەبەپ» تابۋ - اللادان عوي. اللاسىز اربا دا جۇرمەيدى.... ال، بىراق...
- ە، وگىز بايقۇس سۇيرەي بەرمەۋشى مە ەدى، ارباڭدى ەندى قۇدايعا شەكپەكپىسىڭ؟
- سەنىڭ ءسوزىڭدى قۋاتتاپ وتىرمىن عوي ەي، ءتىل-جاعىڭا سۇيەنبەي توسساڭشى ءبىراز...
- ەندى توسىپ سيگىزەيىن بە سەنى!... ال، قويدىم بانجاڭ، قويدىم، سويلەي بەر!
ورالقان ءوزىنىڭ جەكە سوزدەرىنەن ءمانسىز كۇلكى شىعارا ىلمەلەپ وتىرعان تىلەۋقانعا كوزىمەن اتا قارادى دا، ىڭىرانا جالعاستىردى ءسوزىن:
- ساباقتاستار، وسى ءبىزدى قۇداي جاراتپاي، كىم جاراتتى دەپ ويلايسىڭدار؟!
- اكەم جاراتقان شىعار!- دەپ ومىربەك كۇلىمسىرەدى. - نەگە دەسەڭ، بەت ءپىشىنىم اكەمە ۇقسايدى. قۇدايعا ءتىپتى دە ۇقسامايمىن!
- اكەڭدى كىم جاراتتى؟
- اكەمدى اكەسى جاراتتى!
- سوندا ءتۇبى بارىپ، ادام پايعامباردان تاراعانىمىزعا توقتالارسىڭ، ال، سول ادام پايعامباردى كىم جاراتتى؟
- جوق، ءبىر عانا ادام پايعامباردان دەگەنىڭە بارمايمىن دا، توقتامايمىن! ادامزاتتىڭ اتا تەگى - مايمىلدىڭ ەرەكشە ءبىر ءتۇرى.
- مايمىلدان تارالدىق دەمەكسىڭ عوي. ال، سول مايمىلدارىڭنان قازىر نەگە ادام تۋمايدى؟
- «نەگە ادام تۋمايسىڭ» دەپ وزىنەن سۇرا مۇنىڭدى! ءبىزدىڭ اتا-بابامىز - ءدال قازىرگى مايمىل ەمەس; وسىلاردىڭ بۇرىنعى ءبىر ەرەكشە ءتۇرى دەدىم عوي. ول ءتۇر جەر شارى بويىنشا تۇگەلىمەن-اق، بۇرىنعى-سوڭدى ەڭبەكتەنۋ كەزەڭدەرىندە بىرتىندەپ ادامعا اينالىپ بولعان.
- «اتا تەگىم ماقلۇق» دەدىڭ عوي، ماقلۇق بولساڭ بولا بەر، تالاسپايىق، بىراق، سول مايمىل اتاڭدى كىم جاراتقان؟
- اعا، مەن ءسىزدىڭ دە سول ماقلۇقتان جارالعانىڭىزعا قايتا مەنەن كورى ۇلكەنىرەك ماقلۇق ەكەنىڭىزگە كۇمان كەلتىرمەيمىن. سول ماقلۇق اتامىز - جالپى ومىرتقالى جانۋارلاردىڭ ءبىر ءتۇرى.
- ومىرتقالى جانۋارلاردى كىم جاراتقان؟ وعان جان بەرگەن كىم؟
- ايىرىم جان سالاتىن ەشقانداي ءتاڭىردى كورگەنىم جوق. جان دەگەنىمىز - قان. تىرشىلىكتىڭ شارتتارى - اۋا، سۋ، جىلىلىق، توپىراق بار جەردە جاندىك پايدا بولا بەرەتىنىن وقىپ تا، كورىپ تە ءجۇرمىز عوي... ماسەلەن، جازدا وزىڭنەن «تۋعان» جاس قيدى جۇمساق توپىراقپەن كومىپ تاستاساڭ، ءبىر از كۇن وتىسىمەن-اق جۇزدەگەن قۇرت قۇجىناپ شىعا كەلەدى دە، سول قۇرتتار سايالى، سىزدى جەردە ەكى-ءۇش اپتا تۇرسا، كوك باس شىبىنعا اينالىپ، ۇشا جونەلەدى. سولاردى ىشىڭىزگە كىم جاراتتى دەپ ويلايسىز؟ ... حا..حا...حا.. سول سياقتى، ساسىق جەرلەردە جاز كۇندەرى جاندىك ميللياردتاپ پايدا بولىپ، ميللياردتاپ قىرىلىپ جاتادى. سونىڭ بارىنە قۇداي جان سالىپ، ول سالعان جانىن قايتا الىپ، سول ساسىققا اۋرەلەنەدى دە وتىرادى دەپ ويلايمىسىز؟... ماعىناسىزدىق بولماي ما ول!
ومىربەك وسىنى ايتىپ قيسايا كەتتى.
بىراق ءۇنسىز ويلانىستان سوڭ ىنتىقباي قوزعادى ءسوزدى:
- مەن ءوزىم «قۇداي جوق» دەۋشىلەرگە مۇلدە قارسىمىن. ال، «قۇدايسىز قۋراي سىنبايدى» دەپ، بار ماسەلەنى قۇدايدان كورۋشىلەرگە دە قارسىمىن. قۇدايدىڭ جاراتۋى حاق. بىراق، ۇلى جاراتۋشى ءبارىن ءوزى ىستەي بەرمەيدى. ماسەلەن، كالامشارىپتە: «ساقتانساڭ ساقتايمىن» دەگەن ءسوز بار. بۇل «ساقتانباساڭ ساقتامايمىن» دەگەن سوزگە دە كەلەدى عوي؟!
بۇل نازارياعا قۋات قارسى شىقتى:
- ولاي بولسا، ساقتانا المايتىن ءالسىز ءيا اقىلسىز جان يەلەرىن قىرىلسىن دەپ جاراتىپ، ساقتانا الاتىن، ءتىس-تۇياقتى جىرتقىشتاردى عانا ماڭگى جاساسىن دەپ جاراتقانى ما؟!... ولاي بولعاندا قۇدايدىڭ جاراتقانى وتىرىك. بۇل، ارينە، قۇداي جوق دەگەنگە سايادى. ەگەر بار بولىپ، جاراتقانى راس بولسا، وندا، جىرتقىشتاردى عانا جاساتۋشى قۇداي بولعانى عوي! بەكساپا ايتقانداي، مۇنداي جاۋ تاپتىڭ جاۋىز قۇدايىنا سيىنۋدىڭ ءوزى قىلمىس بولماي ما؟!
- «ساقتانساڭ ساقتايمىن» دەگەنى - ءىس جۇزىندە «قۇداي تۇگىل قويشى دا ەمەسپىن» دەگەنى عوي،- دەپ كۇلىمسىرەدى قابەن، - «قويىڭنىڭ ءوزى ساقتانسا باعايىن، ساقتانباي قاسقىر جەپ قويسا، مەن جاۋاپكەر ەمەسپىن» دەيتىن قويشى بولۋشى ما ەدى؟!
بۇل ءسوزدى كوپشىلىك قۋاتتاپ، دابىرلاي جونەلدى:
- «قۇداي دەگەن قۇردىم ءسوز» دەپ سونسىن ايتقان - اۋ، يە!
- «ساقتانساڭ ساقتايمىن» دەگەن بولسا، «تۋساڭ تۋعىزامىن» دەپ تە «قۇدىرەتىن» اشكەرەلەگەن شىعار؟!
- جۇتساڭ جۇتقىزاتىن، شاشالساڭ شاشالدىراتىن، قۇسساڭ قۇستىراتىن «كەرەمەتتەرىمەن» دە قۇدايدى بار دەپ دالەلدەۋگە بولار ما؟!
- ءسويتىپ، قۇدايدى جوق زات دەڭدەرشى! - دەپ تىلەۋقان جان-جاعىنا قىنجىلا قارادى. - ياپىر-اي، وندا ءجانناتى عانا ەمەس، توزاعى دا بولماعانى عوي؟!
- توزاقتان قام جەمە، ولگەنشە تالايىن كورەرسىڭ ءالى!... سەرالى ىنتىقبايدى تاعى ءبىر ىرەپ قالدى.
- «توبەلەسسەڭدەر توبەلەستىرەمىن»، «بوقتاسساڭدار بوقتاستىرامىن»، «جىلان بولىپ ءبىرىڭدى ءبىرىڭ شاقساڭدار، شاققىزا بەرەمىن» دەپ تە ەسكەرتكەن عوي، ىنتەكە، قۇدايدىڭ سول بۇيرىعىمەن ىستەپ ءجۇر ەكەنسىڭ-اۋ ءوزىڭ!
- ە، قۇداي بۇيىرعان سوڭ شاقپايتىن لاجى بار ما؟!- دەپ بەكساپا قوستادى ونى. - شاعىلۋشى ساقتانسا، قۇداي ساقتار، ىنتەكەڭە نە كۇنا كەلمەك!
ىنتىقباي سەرالىگە بۇقاشا تۇنجىراي قاراپ سويلەدى.
- ەي، قىزىل سيىر، سەن ماعان ارتىلا بەرمە، كۇيلەگەنىڭدى ءبىلىپ-اق وتىرمىن. قازىر ادەيگىدەي عىلىمي تالقى بولىپ جاتقاندىقتان عانا ساعان مۇرسام تيمەي وتىر!..
- ءتىلىڭدى كومەيىڭە قايىرا سالارمىن!- دەپ زىلدەنە كۇلىمسىرەدى سەرالى. - ودان ساقتانساڭ عانا قۇداي ساقتايدى، سويلەي بەر!
- سويلەسەم وسى ءبىر توبىڭ وزدەرىڭنەن باسقا ەشكىم دە بار دەپ بىلمەيتىن سياقتىسىڭدار؟ شاكەرىمنىڭ «ءۇش انىعىندا» دالەلدەگەن ارۋاققا، ونىمەن سويلەسۋگە بولاتىندىعىنا كەشە بىرنەشەۋىڭ: «دالەل ەمەس، اڭىز» دەپ قانا جاۋاپ بەردىڭدەر. قۇدايدى جوققا شىعارۋشىلار، ارينە ونى مويىندامايدى عوي. ال ەندى ءبىر سۇراۋ قويايىن، اسپاننىڭ ارجاعىندا نە بار؟
- ارعى جاعىن بىلاي قويىپ، اسپانىڭنىڭ ءوزى جوق، - دەپ كۇلدى بەكساپا، - الەمنىڭ شەكسىز كەڭىستىگىندە الىس-الىس توپتاسقان جۇلدىز شوعىرلارى عانا كورىنەدى ەكەن. بىزگە كورىنىپ تۇرعان جۇلدىزدار، ياعني «اسپان استى» دەگەنىمىز سونىڭ ءبىر توبى عانا. ونى بىزدەن سۇراماي-اق، تۇرمەدەگى تىعىندى استرونومياڭنان ۇقساڭشى ءوزىڭ!
- ونى ءبىز «ون سەگىز مىڭ عالام» دەيمىز عوي، سونى كىم جاراتقان؟
- الەم كەڭىستىگىندەگى دەنەلەر «ون سەگىز مىڭ» عانا ەمەس، سان-ساناقسىز كوپ... ءبىز وزىمىزدەن باسقا ەشكىم جوق دەپ ەمەس، سانسىز كوپ دەپ سەنۋشىلەرمىز، جالا جابا بەرمە بىزگە! تەك ءسىزدىڭ سۇيەنەتىن، كوزدى جۇما سالىپ ەتەگىنە جابىساتىن قۇدايىڭىزدى عانا جوق دەدىك!
- ال ەندى، قۇداي جوق بولسا، سونشالىق كوپ دۇنيەنى، شەكسىز الەمدى كىم جاراتتى؟... اكەسىز بالا تۋىلا ما، يەسىز دۇنيە جارالا ما؟... بىرەۋىڭ ويعا قونىمدى ءبىر جاۋاپ بەرشى قانە، قۇلدارىڭ بولايىن!
«قۇلدارىڭ بولايىن» دەگەن سەرتىنە كۇلىمسىرەگەن قابەن ىنتىقبايدى ماعان قۇلداندىرماق بولدى بىلەم:
- بيعابىل ەي،- دەپ ماعان قارادى، - وسىنداي سۇراۋلارمەن سەن كوپتەن-اق اينالىسقان سياقتى ەدىڭ عوي، سەن ءبىر سويلەشى!
مەن وسى سۇراۋعا ايتاتىن جاۋابىممەن ءوزىمدى تولىق قاناعاتتاندىرا الماي جۇرسەم دە، باسىمدى كوتەرىپ الدىم. باسقا ساباقتاستارعا ءبىراز ءنار بەرىپ، وي سالاتىن ءبىر نارسە ايتا الارمىن دەگەن ءۇمىتىم بار ەدى:
- وبەكتيۆتىك شەكسىز الەمدى وزىمەن عانا ولشەيتىن تار شەڭبەرلى قيالدىڭ قانشالىق دارمەنسىز ەكەنىن ءبارىمىز دە باستان كەشىرىپ ءجۇرمىز. «اكەسىز بالا تۋىلا ما»، «يەسىز دۇنيە جارالا ما» دەيمىز. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، الەم دەنەلەرى جارالۋ ءۇشىن ارقاشان ءبىر ايعىر بولۋى شارت سياقتى. ال وسى داعدىمەن عانا ويلاي بەرسەك، سول ايعىردىڭ ءوزىنىڭ جارالۋى ءۇشىن تاعى ءبىر ايعىر، ونى پايدا قىلعان تاعى ءبىر ايعىر، تاعى-تاعى... سۋ اياعى قۇردىمعا كەتە بەرمەيمىز بە؟!... مەنىڭشە ونداي ءبىر عانا ەرەكشە ايعىردى - قۇدايدى ىزدەۋ قۇر اۋرەشىلىك قانا. الەمدى جاراتۋشى ونداي دەربەس قۇقىقتى ايعىر جوق. الەم كەڭىستىگىندە ءبىرى مەن ءبىرى تابىسا، ءبىرى مەن ءبىرى قاعىسا ءجۇرىپ جاراتىساتىن نەشە ونداعان «ايعىر» بار. الەم دەنەلەرىن، تابيعات قۇبىلىستارىن، تىرشىلىك شارتتارىن... ءتىپتى ءبارىن دە جاراتۋشى سولار دەپ سەنەمىن. ول - حيميالىق ەلەمەنتتەر. ماسەلەن، سۋدىڭ جارالۋى ءۇشىن ەكى اتوم سۋتەگى مەن ءبىر اتوم وتتەگىنىڭ قوسىلۋى شارت ەمەس پە؟...
- باسە، «ماي تىلەسەڭ مىنە قۇيرىق» دەگەن وسى بولدى؟!- دەپ تىجىرىنا كۇلىمسىرەدى ىنتىقباي. - ءبىز قۇداي ەكەۋ دەيتىندەردى جويت دەپ جۇرسەك، مىناۋ توقسان ەكىگە1 ءبىر-اق شىعاردى. ەندى نە دەيمىز؟!... حيميادان ءوزىمىز وقىپ جۇرگەن توقسان ەكى ەلەمەنتتى توقسان ەكى قۇداي دەپ شىقتى ما اقىرىندا؟!
- سولاي، جاراتۋشى قۇدايلارىڭ قاعازدارىڭنىڭ اراسىنان وزدەرىنىڭ سىرىن شەرتىپ وتىرسا دا كورمەي، كوزدى جۇمىپ اپ اسپانعا قاراي بەرمە!... كور سوقىرلاردىڭ قۇدايى باسقا بولسا، ءوزىڭ بىلەسىڭ، مي مەن كوزى بار ادامداردىڭ قۇدايى وسىلار سياقتى.
- بيعاش، كۇندىز-ءتۇنى زەرتتەگەندە تاپقان ءتاڭىرىڭ وسى-اق بولعانى ما، نەدەگەن از! -دەپ ورالقان كۇلدى.
- وجا، مەن سىزگە قالجىڭدامايمىن، الەمدى قۇراستىرۋشىلار وسى توقسان ەكى ەلەمەنتپەن عانا شەكتەلمەۋى مۇمكىن. الەم شەكسىز، عىلىم شەكتى; يدەاليزم - كارى، ماتەرياليزم - جاس. ءالى زەرتتەلمەگەن سىرلاردىڭ كوپ ەكەنى انىق. ايقىنداپ زەرتتەلە كەلە، قۇدايىڭىز ەكى ءجۇز دە، ءۇش ءجۇز دە، ءتىپتى بەس ءجۇز دە بولىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس.
كوز قىرىمەن مەنى اتا قاراعان ىنتىقباي، وتە ءبىر ساسىق ناجىسكە قاراعانداي، اشىق تىجىرىنىپ الدى:
- سوندايىڭ تاعى بار ما ەدى؟!... ەندى بەس جۇزگە جەتكىزەمىن دەشى!... باسە... وتتاپسىڭ سۇر جىلان!
- سەن قۇرتتاپسىڭ، ساسىعان جەمتىك! -دەپ جىبەردىم مەن. اشۋىم قايناپ باسىما ءبىر-اق شىقتى. - اقساقالدىق ءداۋىردىڭ كارى قۇرتتارى ميىڭدى ۇڭگىپ جەپ بولعان ەكەن!
- «قۇداي» دەپ تە ايتقىسى كەلمەي «ايعىر» اتاۋىن مىنا قاڭعىنىڭ! قۇداي سونشالىق نەڭدى الدى سەنىڭ؟...
- ەي، ولگەنىڭدى س.... قاراقشى! - دەپ سەرالى اتىپ تۇردى ورنىنان. - «جىلان»، «قاڭعى» دەپ تاعى دا بالتىرعا جابىستىڭ با؟! وسى جۇڭعاردا سەن قاڭعىپ، سەن بۇلاماعان جەر بار ما؟!... جىلان بوپ سەن شاقپاعان كىم قالدى وسىندا؟!
سەرالى ياناتتاي ۇمتىلعاندا ىنتىقباي جۇلقىنىپ بارىپ، سالىپ كەپ كەتتى دە القىمداسا ءتۇستى. كوپشىلىك جابىلا ىشقىنىپ ءجۇرىپ، ايقاسقان قاتىگەز «تۇياقتاردى» ءبىر-بىردەن قايىرىپ، ارەڭ اجىراتىپ ەدى. جۇدىرىقپەن قوسىلا ەندى تۇقىم-تۇقياڭدى قي سىپىرا بىلعايتىن ەسەر تىلدەر ايقاستى. بوقتىققا جايباسار ىنتىقباي جەكپە-جەكتە جەڭىلىپ قالماسىن دەگەندەي، سالىق پەن شاقان باستاعان سايلاۋىت توپ ءوز جاتاقحانالارىنان جارىسا، قاقتىعىسا ۇمتىلدى وسى كەزدە، «اۋىل ءيتى ءبورى كورگەندە بىرلەسەدى» عوي. بۇل جولى ىنتىقباي جەرلەستەرىنىڭ قابەن مەن مومىنباي اتتى ساباقتاستان باسقاسى تۇگەل-اق اتتانىسقا كەلىپتى. «نايزالارىن» سەرالىگە تۇس-تۇستان قاداپ، سۇققىلاي جونەلدى.
- وي، ساباقتاستار، ءبىر سەرالىگە ىنتىقبايدىڭ ءوزى دە جەتىپ جاتپاي ما، سەندەر قويىڭدار، شىراقتارىم!- دەپ قۋات توقتاۋ ايتا بەرىپ ەدى:
- ءما، جەتىپ جاتىر! -دەپ شاقان سىپىعا ىرشىپ شىعىپ قۋاتقا تونگەندە، قابەن كەۋدەسىنەن يتەرىپ ءتۇسىردى. - بەس سەرالىگە ۇستاتىپ قويىپ،  «جەتىپ جاتىر» دەۋىن اكەڭنىڭ اۋزىن...
- ءما بولسا، ءما ەندەشە!- دەپ ومىربەك ونى جاقتان قويىپ جىبەردى.
تۋ سىرتىنان كەلە قالعان ءبىر «جاۋ» ومىربەكتى دە جاقتان ءبىر وتىرعىزباي قويسىن با:
-    ما بولسا، ءما!...
جەكپە-جەك ەندى جالپىلاسىپ، قارسى شابۋىل ەندى قىزا بەرگەندە، كورشىلەس كلاسس جاتاقحانالارىنداعى وقۋشىلار ورالقانعا كومەككە كەلىپ، اراشاعا ءتۇستى...
شايقاسقا تۇسكەن باتىرلار تەگىس قۇشاقتالىپ، سوعىس مايدانى تىنىشتالعان كەزدە، «توبەلەس باستاۋشىلار» تەگىس شەگىندىرىلىپ بولعان شاقتا، سىرتتان قۋانىشتى ءبىر ءۇن ەستىلدى:
- ءسۇيىنشى!... ءسۇيىنشى!...
سۇيىنشىلەپ كەلە جاتقان، ءبىزدىڭ كلاستىڭ ەڭ كىشى وقۋشىسى - امىرقان ەكەن. جۇگىرە باسىپ ءتور جاق تۇكپىردەگى ورالقاننىڭ الدىنا تۇرا قالدى. كوكشىل سارى كوزى وت شاشىپ جايناڭ قاعادى. سارعىش قوڭىرقاي جۇزىندە قۋانىشتان با، ۇيالىستان با، قىزىل نۇر وينايدى. بىراق، ماپەدە وسكەن ەركە، جالقى امىرقان «ۇيالادى»، «تارتىنادى» دەۋگە ەشقانداي دالەل جوق ەدى; تاڭعالارلىق وجەت، وتكىر بالا بولاتىن. ونىڭ قىزارۋىن قۋانىشتان دەۋگە، قازىرگى كۇندە بارىمىزگە ورتاق نە قۋانىش بولسىن، تاڭدانىسپەن قاراي قالىپپىز.
- ءسۇيىنشى!... ءسۇيىنشى بەرىڭدەر!
- ال، ال! -دەپ ورالقان سۇقتانا قارادى. - الدىمەن ايتشى ءوزىڭ، نەنىڭ ءسۇيىنشىسى؟!
- قۇداي بار ەكەن، انىق دالەلدەندى!
- ال، قالاي؟!...
جاراتۋشى جونىندەگى وسى ايتىستاردا امىرقان ءبىزدىڭ ارامىزداعى ەڭ شوگەل تىڭداۋشىمىز بولىپ ەدى. كەشكە ىڭىردەگى ايتىستان تىم ناراۋ قايتقان ول بۇگىن دە ومىربەك پەن ورالقاننىڭ ايتىسىنان كەيىن، داعدارىسقا ۇشىراعانداي تۇنجىر قاباقپەن سەندەلەكتەپ شىعا جونەلگەن. سول بەتى جاتاقحاناسىنىڭ تۇكپىرىندەگى ءوز ورنىنا بارىپ، شالقالاي كەتىپتى: «ەي، قۇداي تاعالا، بار ەكەنىڭ راس بولسا، قۇدىرەتىڭمەن مەنى ءبىر تۇرعىز» دەپ، كوزىن شارت جۇما، شاپكىسىن بەتىنە جابا شالقالاپتى. - «بار ەكەنى نەعۇرلىم راس بولا كورسىن، بار بولىپ الدىمەن توزاعىنا قاماسا دا، ءجانناتىنا تۇبىندە ءبىر كىرمەيمىز بە، ايتەۋىر قايتادان تىرىلەمىز عوي!... ال، قۇداي جوق ەكەن دەلىك، ولاي بولعاندا ءبارى دە جوق; توپىراق بولىپ ماڭگىگە جوعالعانىمىز عوي!»
امىرقان وسىنى ويلاپ ۇلگەرگەنشە توبەدەگى توزىعى جەتكەن، قىرىق تەسىك شكاتور قاعازدىڭ ءۇستى تاسىر-تۇسىر بولا كەتىپتى. «ەكى تىشقان ءبىرىن-ءبىرى قۋىپ ءجۇر عوي، وندا نە تۇر!» دەپ امىرقان قىبىرسىز جاتا بەرگەن ەكەن، ءدال قارنىنا توپ ەتە ءتۇسىپتى بىردەمە. امىرقان كوزىندەگى شاپكىنى قاعىپ تاستاپ، باسىن كوتەرىپ العاندا، قالقاڭ قۇلاق قارا تىشقان سىپىدان دومالاي جونەلىپتى. امىرقان دا ورنىنان تۇرا سەكىرىپ ۇمتىلعان ەكەن، «قۇدىرەتتىڭ جانۋارى» سىپىنىڭ استىنا كىرە زىتىپ، زىم-زيا جوعالىپتى.
قۇداي تاعالا راسىندا دا قۇدىرەتپەن تۇرعىزعانداي، مىنا قۇبىلىسقا جاپادان جالعىز قارقىلداپ كۇلىپ الىپتى ءوزى. «قام كوڭىل قايعى تارتقان» ءوزى سىندىلاردان ءسۇيىنشى سۇراۋعا جۇگىرە شىققانى وسى ەكەن.
امىرقان وسىنى ايتىپ، قۇدايدىڭ بار ەكەنىن دالەلدەگەندە، سەنەتىندەرىمىز باس شۇلعي كۇلىمسىرەدىك تە، سەنبەيتىندەرىمىز قارقىلداپ قاتتى كۇلدىك.
<!--pagebreak--><!--pagebreak-->
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، قۇدايعا سەنۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە مەن ەڭ-ەڭ زور قىلمىستىلاردىڭ ءبىرىمىن. حاق تاعالا دەپ اتالعان، الەمنىڭ جالعىز جاراتۋشىسى قارا تىشقاندى ەلشىلىككە جىبەرىپ، ءوزىنىڭ حاق ەكەنىن ءبىلدىرىپ وتىرعاندا دا سەنبەي سونشالىق قاتتى كۇلگەننىڭ ءبىرى مەنمىن عوي. سول سەنبەي جۇرگەنىمنىڭ ءوزى - بۇكىل الەمنىڭ شەك كەلتىرمەيتىن، ەڭ سىرلى، ادام پەندەسى ماڭايىن باسىپ كورمەگەن، ەڭ جۇمباق، تەڭدەسى جوق دەپ ساناپ، اكە-شەشەسىن دە، ادرەسىن دە ەشكىم سۇراي المايتىن ەڭ قۇدىرەتتى قۇداي. بۇعان سەنبەۋشىلەردى مۇسىلماندار «كاپىر» دەپ اتايدى. «كاپىر» دەگەنى سىزدەرشە - «فانگىميڭشى» عوي. دەمەك، مەنىڭ ناق كەرى توڭكەرىسشى ەكەندىگىم داۋسىز بولسا كەرەك.
سەبەبى، سىزدەردە قۇدايعا قۇلدىق ۇرا سەنەتىن پەندە سىزدەر. ونداي توڭكەرىسشىلدىكتەرىڭىز بولماسا، ماۋجۋشيدىڭ سۋرەتىنە ناماز وقىتارسىزدار ما! ال، مەن ناقتىلى كەرى توڭكەرىسشى بولعاندا دا تاباندا اتىلۋعا ءتيىستىمىن. ويتەتىنىم، مەنىڭ «ماۋجۋشي دە ادام بالاسى» دەپ قويعانىم بار ەمەس پە! ءبىزدىڭ ۇلى قۇدىرەتتى ماۋجۋشيىمىزدىڭ تۇلعاسى مەن تۇراعى اپ-ايقىن كورسەتىلىپ تۇرعاندا دا سىزدەر ونىڭ اياق كيىمدەرىنە دەيىن كينو ەكراندارىنان انىقتاپ كورسەتىپ وتىرعاندا دا، ال، ءتىپتى، قارا تىشقان ەمەس، «ءتورت مۇحارام پەرىشتە» سياقتى اتاقتى ءتورت-بەس «يمامى» ايات-سۇرەلەرىن بار قۋىسىما تۇگەل قۇيا جاتتاتىپ وتىرعاندا دا ۇلى قۇدىرەتكە سەنبەي، ول دا ادام بالاسى دەۋىمنەن زور قىلمىس بار ما!
(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»