Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti

N.Á.Nazarbaevqa

Asa mәrtebeli Preziydent myrza!

Tәuelsiz elimizde onomastikalyq keybir ózekti mәselening sheshilmey kele jatqanyna birshama uaqyt boldy. Sonyng biri -  dindar kisilerding esimimen atalatyn Petropavl qalasynyng atauy. Búl - belgili bir etnosaralyq mәselening týiinine ainalmasa da, halqymyz ýshin tarihy sheshimdi kýtip túrghan ruhany týitkil ekeni ras.

Sizding ótken ghasyrda kótergen Euraziyalyq yntymaqtasu men kirigu jónindegi iydeyanyz ekonomikalyq sala boyynsha algha basqanymen, tarihiy-mәdeny salalar boyynsha sәikes qarqyn ala almay otyr. Onyng ýstine eng әuelgi «euraziyalyq birtútas kenistikti» qalyptastyrghan Úly Dalanyng kóshpeli túrghyndary ekenin joqqa shygharu qiyn. Oghan dәlel - Soltýstik Qazaqstan oblysy Ayyrtau audanyna qarasty BOTAY mekenining atymen әlemge әigili bolyp otyrghan «attylar órkeniyetin» ornyqtyrghan ata-babamyzdyng alty myng jyldyq ejelgi túraghynyng tabylyp, ondaghy býgingi qazaq halqyna tiyesili qymyz ben sýiek óndeu óndirisi, dalalyq sәulet kelbeti әlemdik Úly órkeniyetke, sonyng ishinde apaytós Euraziyalyq birtútas mәdeniyetke qatysymyzdy dәiektep berdi.

Qazaqstan Respublikasynyng Preziydenti

N.Á.Nazarbaevqa

Asa mәrtebeli Preziydent myrza!

Tәuelsiz elimizde onomastikalyq keybir ózekti mәselening sheshilmey kele jatqanyna birshama uaqyt boldy. Sonyng biri -  dindar kisilerding esimimen atalatyn Petropavl qalasynyng atauy. Búl - belgili bir etnosaralyq mәselening týiinine ainalmasa da, halqymyz ýshin tarihy sheshimdi kýtip túrghan ruhany týitkil ekeni ras.

Sizding ótken ghasyrda kótergen Euraziyalyq yntymaqtasu men kirigu jónindegi iydeyanyz ekonomikalyq sala boyynsha algha basqanymen, tarihiy-mәdeny salalar boyynsha sәikes qarqyn ala almay otyr. Onyng ýstine eng әuelgi «euraziyalyq birtútas kenistikti» qalyptastyrghan Úly Dalanyng kóshpeli túrghyndary ekenin joqqa shygharu qiyn. Oghan dәlel - Soltýstik Qazaqstan oblysy Ayyrtau audanyna qarasty BOTAY mekenining atymen әlemge әigili bolyp otyrghan «attylar órkeniyetin» ornyqtyrghan ata-babamyzdyng alty myng jyldyq ejelgi túraghynyng tabylyp, ondaghy býgingi qazaq halqyna tiyesili qymyz ben sýiek óndeu óndirisi, dalalyq sәulet kelbeti әlemdik Úly órkeniyetke, sonyng ishinde apaytós Euraziyalyq birtútas mәdeniyetke qatysymyzdy dәiektep berdi.

Atalmysh aituly dәiekti eskere otyryp, Sizden memleket basshysy retinde Petropavl qalasynyng atauyn «Botay» dep ózgertudi ótinemiz. Memleketting aumaqtyq-әkimshilik bólinisin jasaqtaugha basty sheshimdi qabyldaytyn qúzyrly túlgha retinde Soltýstik Qazaqstan oblysynyng ortalyghyn óz sheshiminizben «Botay» atau jóninde jarlyq shygharsanyz eken. Atalmysh sheshim Sizding el tarihyndaghy ghana emes, Euraziyalyq kirigu ýderisindegi ruhaniy-tarihy birlikti damytugha qosar ýlesiniz bolatyny sózsiz.

«EL» alqasy

Týrkilik órkeniyetting aq tany

Vladimir KOChENOV,

EuropalyqTabighy ghylymdar Akademiyasynyng akademiygi

Ejelgi saty - adamzat tarihyndaghy erekshe oqigha bolyp tabylatyn januarlardy, sonyng ishinde jylqyny qolgha ýiretu aituly manyzgha iye.

Jylqy - týrkilerding euraziyanyng apaytós dalasyn iygerudegi qiyal jetpes jetistikterge  qol jetkizuining basty faktory.

Eng alghashqy jylqy juasytu oqighalary Oral taularynan shyghysqa qarayghy manayda búdan 5,5 myng jyl búryn tarihta oryn alghan. Eneolit dәuirindegi dalalyq túrghyndar jylqyny sauu men minudi ýirengen. Soltýstik Qazaqstan jerinen tabylghan ydystan Britandyq oqymystylar qymyz mayynyng súlbasyn tauyp otyr.

Botay mәdeniyeti

Búl - Soltýstik Qazaqstan oblysynyng Ayyrtau audanyndaghy Nikoli auylynan ontýstik-shyghysqa qaray 1,5 shaqyrym  jerdegi Botay mekenine qatysty atalyp otyrghan ejelgi týrkiler mәdeniyeti. 20-dan astam shatqal qazylyp, birneshe jýz myndaghan jylqy sýiekteri tabyldy. Arheologiyalyq ekspedisiyany Soltýstik-Qazaqstan memlekettik uniyversiytetining professory Viktor Zaybert basqaryp,  1981-1983 jyldary qazba júmystaryn jýrgizgen bolatyn. Búl mәdeniyetting ókilderi dalalyq shaghyn ózenderge tayau manda qonys etken. Botayda  15 gektar alandy alyp otyrghan ejelgi jergilikti adamdar túrghan 158  baspana orny tabylyp otyr. Europada tabylghan jylqyny qolgha ýiretuge qatysty arheologiyalyq kuәlikter tekqana 3 myng jyl shamasyn qamtidy. Al, týrkilik arealgha jatatyn ólkedegi tabyndy búl kezendi eki jarym myng jylgha eskirtip otyr.

Botay mәdeniyetining qysh ydysynan britandyq ghalym Autrem sýt pen et mayynyng izin tauyp, sýtting biyege, al etting jylqygha tәn ekendigin aiyrdy. Búl jayt búdan bes jarym myng jyl búrynghy qazaqtyng arghy babalary qymyz iship, qazy jegendikterine dәiek.

Tabylghan sýiek saymandar nazardy audarmay qoymaydy: qol oraq pen shalghy oraq jylqynyng astynghy jaq sýieginen jasalghan, jer qazugha arnalghan, aghash óndeytin qúraldar, iyne, biz jәne de toqu saymandary, soyyldar, t.t.

Búl zattar ejelgi túrghyndarda jer óndeu daghdysynyng bolghandyghyn, ýi-jay kәsibining damyghan jýiesin kórsetip otyr. Kóptegen qarular men qúraldardyng betterine órnektelip, júmbaq tanbalar men syzyqtar týsirilgen. Bәrinen de Botay qonysyn ereksheleytin sýiekting orasan kóptigi. Olar jer betinde de, jer astynda da,tipti, baspanalardy qalaugha da, edende de, sharuashylyq apandarda da tabyldy.Qyzyq jayttyng bastysy - әlgi sýiekterding jýzden biri  zubrgha, búghygha,elikke, kiyikke, siyrgha,aigha, týlkige, qarsaqqa, qúndyzgha, suyrgha, qoyangha, qabangha tiyesili ekendigi. Sýiekting negizgi bóligi jylqy qanqasy bolyp otyr. Búl degenimiz - jylqyny qolgha ýiretu dәureninen habar beretin birden bir nyshan bolmaq. Botay mәdeniyetining qalyptasuyna Jayyq pen Ertis ózenderining arasyndaghy aumaqty mekendegen taypalar zor ról atqarghandyghy belgili bolyp otyr.

«Abay-aqparat»