Býginde QHR jahandyq ekonomikanyng negizgi drayverlerining birine ainaldy. Ekinshi jahandyq integrasiya siklining tanghalarlyq nәtiyjelerining biri – búryn batys sarapshylary «artta qalghan» jәne «jabyq» ýshinshi әlem eli retinde qabyldanghan Qytaydyng qar­qyndy damuy. Qytaydyng qys­qa merzimde kenestik stili­degi josparly ekonomikadan tiyim­di aralas tiptegi naryqtyq modelige salystyrmaly týrde auyrtpalyqsyz kóshuge qalay qol jetkizgeni kýrdeli tal­dau jasaugha layyqty.

Álemdik tәjiriybede iri ekonomikanyng 40 jyl ishinde orta eseppen jylyna 9,5% qarqynmen damyp, resessiyany bylay qoyghanda, eshqashan teris mәnge ie bolmaghan QHR-dan basqa presedenti joq. 1978 jyly «reforma men ashyqtyq sayasatynyn» bastapqy kezeninde QHR ekonomikasynyng kólemi shamamen 368 milliard yuanidy qúrady. Al 2021 jyly Qytaydyng JIÓ-si 276 ese ósip, 101,6 trln yuanidy nemese 15,7 trillion dollardy qúrady.

Qytay әlemdegi ekinshi iri ekonomika mәrtebesin aldy, onyng әlemdik JIÓ-degi ýlesi 1978 jylghy 1,8% -dan 2020 jyly 17% -gha deyin ósti. Búl kórsetkish boyynsha QHR AQSh-tan keyingi ekinshi orynda túr. Qytaydyng tanghalarlyq ósui turaly aitatyn bolsaq, sheteldik sarapshylar aluan týrli týsindirme beredi. Biraq kóbine ony Qytay biyligi syrttan eshkimnen almay, ózderi damytqan reformalardyng sәtti ýlgisi dep ataydy.

Sheteldik sarapshylardyng QHR ekonomikasynyng «qatty qonu» yqtimaldyghy jәne onyng ósu qarqynynyng tómendeui turaly, tipti Qytaylyq «ekonomikalyq ghajayyptyn» ayaqtaluy turaly boljamdary qate bolyp shyqty. Búl eldegi joghary ósu qarqyny halyqaralyq qarjy-ekonomikalyq daghdarys kezeninde de saqtaldy. Pandemiyagha qaramastan 2020 jyly, kýrt ekonomikalyq qúldyraudan keyin, Qytay tez qalpyna kele bastady jәne ósimdi (+2,3%) kórsetken jalghyz el boldy, búl onyng ekonomikasynyng túraqty­ly­ghyna taghy bir ret dәlel bola alady. 2021 jyly Qytay JIÓ ósimi 6% -dan astam qalpyna keledi dep kýtedi.

Geosayasy bәsekelestik pen sauda soghystarynyng órshui dýniyejýzilik ekonomikalyq kenistikting bytyrauyna әkep soqtyrady. Ózining damuyndaghy syrtqy faktorlar rólining tómendeuine qaramastan Qytaydyng ózi «Bir beldeu, bir jol» bastamasynda aiqyn kórinetin jahandanu ýderisine qatysudan bas tartpaydy. Ashyqtyq pen óz kýshine sýienu araqatynasy Qytayda dialektikalyq týrde týsindiriledi: ashyqtyq arqyly óz kýshine sýienu qabiletin nyghaytu jәne óz kýshine sýiene otyryp, ekonomikany odan da kenirek ashu.

Qazir QHR ekonomikalyq qúrylymyn qayta tepe-tendikke keltiru jәne eksport pen investisiyagha tәueldilikti azaytu, sonday-aq ishki tútynu men qyzmet kórsetu salasyn úlghaytu arqyly Qytaydyng ekonomikalyq damuynyng negizgi baghytyn ózgertu jalghasuda.

Qytay ónerkәsiptik óndiristing belgili bir segmentterinde ózining Batysqa tehnologiyalyq tәueldiligin joidy kózdeydi. Qazir búl el býkil damushy әlemdegi urbanizasiya, industriyalandyru jәne ghylymiy-tehnikalyq progress prosesterine jetekshilik etedi. Búl el eng iri ónerkәsiptik óndirushining ornyn iyelendi: 2010 jyldardyng ortasynda әlemdik sement óndirisining 60%, bolattyng 50%, aluminiyding 55%, myrysh pen qorghasynnyng 40% -dan astamy jәne avtomobiliderding 27%-y Qytaygha tiyesili.

Qytaydyng innovasiyalyq salalardaghy, ghylymiy-tehnikalyq progresting negizgi baghyttaryndaghy pozisiyasynyng nyghangy óndiriletin JIÓ-de kóp bilimdi qajetsinetin sektor ýlesining ózgeruin anyq kórsetedi. Býginde QHR hay-tek sektorynyng ýlesi 35%-dan asady (AQSh-ta – 38%). Songhy onjyldyqtarda quatty sekiris jasay otyryp, Qytay әlemdik tehnologiyalyq óndiristegi ýlesi boyynsha 2008 jyly Japoniyany, 2012 jyly EO-ny basyp ozdy jәne Amerika Qúrama Shtattaryna jaqyndady. Sonday-aq ol kóp bilimdi qajetsinetin sektor ónimderining әlemdik eksportynda jetekshi oryn alady (24%).

2001 jyly DSÚ-gha kirgennen keyin QHR-dyng eksporttyq sektory qarqyndy damy bastady: 2009 jyly QHR tauar eksporty kólemi boyynsha 1-oryngha shyghyp, sol orynda myqtap otyr. Býginde Qytay kóptegen tauar naryghynyng jagh­dayyn, shiykizatqa degen súra­nys­ty jәne jalpy әlemdik ekonomikanyng damuynyng túraqtylyghyn aitarlyqtay dengeyde aiqyndaydy.

Qazirgi Qytay iri halyqaralyq investorgha ainaluda. Songhy jyldary QHR AQSh pen Japoniyamen birge әlemdegi eng iri investorlardyng ýshtigine kirdi. Qytaylyq iyn­ves­torlar tandamaly tәsildi ústanyp, kapitaldyng qauipsizdigi men ózara tiyimdilik negizinde olardyng tiyimdi investisiyalanuyna kepildik beretin elderge barady. Qytaydyng ekonomikalyq seriktesteri ýshin auqymdy birlesken jobalardy jýzege asyruda jana júmys oryn­daryn qúru erekshe manyzgha iye.

Songhy 40 jylda jan basyna shaqqandaghy JIÓ-ni 50 eseden astam kóbeytken Qytay ortasha tabysy bar elder sanatyna endi. BÚÚ-nyng qoldanystaghy standarttaryna sәikes, eldegi 700 miyl­lion­nan astam adam kedeylikten shyq­ty, búl býkil әlemdegi osy sannyng 70%-dan astamyn qúraydy. Qazirgi әlemdik saudada Qytay 400 miyl­liondyq orta tapqa iye, eng iri jәne tanymal әlemdik naryq.

Eski industrialdy ortalyq­tardyng naryqtaryndaghy súranys­tyng toqyrauyna baylanysty Qy­­taydyng eksporttyq baghyty bo­la­shaghyn joghalta bastady, búl eko­nomikalyq strategiyanyng auyr­lyq ortalyghynyng ishki súranysqa auysuyn aldyn ala anyqtady. Osylaysha, tauar eksportynyng JIÓ-ge qatynasy 2008 jyly 32%-dy qúrady, al 2019 jyly búl kórsetkish 17%-gha deyin tómendedi. QHR-daghy bir jarym milliardtyq ishki naryq kenenin jalghastyruda jәne kóptegen sheteldik korporasiya «Qytayda Qytay ýshin jasa» úranyn qabyldap, is jýzinde qytaylyq biznesting bir bóligi bola bastady.

Qazirgi Qytay qayda bara jatyr? Tarihy qysqa merzim ishinde ekonomikalyq jәne basqa reformalardyng keshenin jýzege asyra otyryp, el qol jetkizgen jetistikterge sýienudi maqsat etedi. Osylaysha, QHR tóraghasy Sy Szinipin HHI ghasyrdyng Jibek joly iydeyasyn algha tartty jәne 2035 jylgha deyin sosialistik modernizasiyanyng birinshi kezenin ayaqtap, Qytay últynyng qayta órleuin jәne QHR-dyng 100 jyldyghy toylanatyn 2049 jylgha qaray ony zamanauy quatty sosialistik derjavagha ainaldyrugha auqymdy maqsat qoydy.

Osylaysha, 30 jyldyng ishinde Qazaqstannyng shyghys shekaralaryna jaqyn manda eng iri qarqyndy ekonomika órkendedi, búl keybir sa­rapshylardyng boljamdary bo­yynsha 2028 jylgha qaray ghalamsharymyzdaghy nómiri birinshi ekonomikagha ainalady. QHR-dyng tehnologiyalyq, qarjylyq jәne óndiristik quat túrghysynan tolyq­qandy quat ortalyghyna ainaluy ekonomikalyq manevr jasau men Qytaydyng kórshiles elderining isker toptarynyng týrli jobasyn jýzege asyru órisin edәuir keneytedi. Búdan basqa, QHR-dyng industrialdyq kapitaly shetelde qoldanudyng jana baghyttaryn izdeydi. Búl rette qarajattyng negizgi bóligi tikeley investisiyalar, nesiyeler, jenildetilgen nesiyeler, ekijaqty negizdegi granttar arqyly bólinetin bolady. Beyjing sonymen birge Aziya damu banki jәne Aziya infraqúrylymdyq investisiyalar banki arqyly qarajat úsynudy úlghaytugha niyetti.

Qytay iskerlik jobalardy jýzege asyruda jәne investisiyalardy berude olardy eshqanday sayasy jaghdaylarmen eskertpeytinimen erekshelenedi. Beyjing ishki isterge aralaspau jәne ózining memlekettik qúrylym modelin mәjbýrlemeu saya­satyn ýnemi ústanyp keledi. Áriy­ne, qaryzdyng túzaghyna týsu yq­tiy­maldyghyn eskermeuge bolmaydy, biraq ol basqa iri oiynshylargha – investisiya men nesie kózderine de qatysty.

QHR-dyng ekonomikalyq modeli Ortalyq Aziya elderi bay kóp mólsherde energiya resurstaryn paydalanugha negizdelgen. Qytaydyng energetikalyq resurstar importynyng barlyq kóleminde Týrikmenstan, Qazaqstan jәne Ózbekstannyng ýlesi 3,4%-dy qúraydy. Ortalyq Aziyadan jetkizilimder Qytaydyng myrysh importynyng 21%-yn, 20,9% qorghasyn, 10% beyorganikalyq himiyalyq ónimderdi qúraydy. Qytaydyng ishki tútynudy keneytuge baghyty býkil Ortalyq Aziyada ekonomikalyq ýdetu ýshin mýmkindik beredi, óitkeni geografiyalyq jaghynan jaqyn elderge QHR-gha eksportty úlghaytudyng perspektivalary ashylady. Osyghan baylanysty shiykizattyq sipatyn jenu ýshin QHR-gha tauarlar jetkizilimin әrtaraptandyru problemasy ózekti. Qazaqstan ýshin búl elge auyl sharuashylyghy eksportyn aitarlyqtay keneytu perspektivasy erekshe tartymdy.

Tútastay alghanda, ózining au­qym­dy industriyalyq jәne inves­tiy­siya­lyq mýmkindikterimen qar­qyn­dy damyp kele jatqan Qy­taygha ja­­qyn­dyghy tútynu­shy­lyq naryq­tyng túraqty әleumettik-ekonomikalyq damuyna jәne Qazaqstan men basqa da Ortalyq Aziya elderining tranzittik әleuetin tiyimdi paydalanugha qolayly mýmkindikter tughyzady.

Bolat Núrghaliyev,

Qazaqstan Respublikasy SIM janyndaghy «Syrtqy sayasy zertteuler instituty» AQ basqarma tóraghasynyng orynbasary

Abai.kz