Qazaq halqynyng dәstýrli tarihy jady onyng shejireleri men batyrlyq jyrlarynda, kiyeli anyzdary men diny dastandarynda saqtalghan jәne halyq sol tarihty ózining shynayy tarihy dep bildi, óz úrpaghyn sol ruhta tәrbiyeledi. Qazaqtyng ózi turaly ózgeler jazghan tarihtan habary bolghan joq. Habary bolsa da moyyndaghan joq. Jәne qazaq óz tarihyn kózining qarashyghynday saqtady. Ony qazaq dalasyna taralghan myna ataly sózderden  kóruge bolady: «Tegin bilmegen teksiz.», «Jeti atasyn bilgen er, jeti elding qamyn jer.»  Búl sózderding astarynda auyr salmaq jatqanyn angharu qiy emes. Qazaqtyng osy qasiyetin etnograf-ghalym Aqseleu Seydimbek bylay baghalaydy: «Qazaqtyng shejireshildigin, dәlirek aitsaq, qazaqtyng tarihshyldyghyn últtyq qasiyet deuge bolady. Búl, әriyne, erekshe jaralghandyqtan nemese artta qalghandyqtan emes. Qazaq halqynyng shejireshildigin, tarihy sanasynyng sergektigimen, eng aldymen, onyng úzaq ghasyrlar ayasynda kóshpeli ómir salty boluymen salystyrghan jón» [1, 31 b.] Demek, qazaq halqy ózining tarihy jadyna sergek qarady, kózining qarashyghynday saqtay bildi. Syrt kóz qazaqtyng tól tarihy jadynyng qadir-qasiyetin sezinbegenimen qazaqtyng osy qasiyeti úlanghayyr dalada shashyrap jatqan halyqtyng ruhani, mәdeny tútastyghynyng kepili boldy. Sebebi, búl shejireler men anyzdarda, batyrlyq jyrlar men diny dastandarda ózgeler sezine bermeytin halyqtyng ruhany tútastyghynyn  negizi jatty.

Qazaq halqynyng dәstýrli tarihy jady onyng shejireleri men batyrlyq jyrlarynda, kiyeli anyzdary men diny dastandarynda saqtalghan jәne halyq sol tarihty ózining shynayy tarihy dep bildi, óz úrpaghyn sol ruhta tәrbiyeledi. Qazaqtyng ózi turaly ózgeler jazghan tarihtan habary bolghan joq. Habary bolsa da moyyndaghan joq. Jәne qazaq óz tarihyn kózining qarashyghynday saqtady. Ony qazaq dalasyna taralghan myna ataly sózderden  kóruge bolady: «Tegin bilmegen teksiz.», «Jeti atasyn bilgen er, jeti elding qamyn jer.»  Búl sózderding astarynda auyr salmaq jatqanyn angharu qiy emes. Qazaqtyng osy qasiyetin etnograf-ghalym Aqseleu Seydimbek bylay baghalaydy: «Qazaqtyng shejireshildigin, dәlirek aitsaq, qazaqtyng tarihshyldyghyn últtyq qasiyet deuge bolady. Búl, әriyne, erekshe jaralghandyqtan nemese artta qalghandyqtan emes. Qazaq halqynyng shejireshildigin, tarihy sanasynyng sergektigimen, eng aldymen, onyng úzaq ghasyrlar ayasynda kóshpeli ómir salty boluymen salystyrghan jón» [1, 31 b.] Demek, qazaq halqy ózining tarihy jadyna sergek qarady, kózining qarashyghynday saqtay bildi. Syrt kóz qazaqtyng tól tarihy jadynyng qadir-qasiyetin sezinbegenimen qazaqtyng osy qasiyeti úlanghayyr dalada shashyrap jatqan halyqtyng ruhani, mәdeny tútastyghynyng kepili boldy. Sebebi, búl shejireler men anyzdarda, batyrlyq jyrlar men diny dastandarda ózgeler sezine bermeytin halyqtyng ruhany tútastyghynyn  negizi jatty. Qazaq halqynyng osy qasiyeti turaly Shoqan Uәlihanov tandana otyryp bylay dep jazghan bolatyn: «Qazaq ózining kóne anyzdary men senim-nanymdaryn qayran qalarlyqtay tazalyqta saqtay bilgen. Odan da ótken ghajaby sol, baytaq dalanyng әr shalghayyndaghy, әsirese, ólen-jyrlar esh ózgerissiz, bir qoldan shyqqanday qaytalanatynyn qaytersiz. Kóshpeli, sauatsyz ordadaghy auyzsha taraghan ýlgilerding bir-birinen qylday auytqymaytyny adam aitsa nanghysyz qasiyet, alayda kýmәn keltiruge bolmaytyn shyndyq»^*[2, s. 390^* Silteme A. Seydimbek audarmasynda berilip otyr].  Búl aitylghandar qazaq halqynyng tarihy jady saqtalghan auyz әdebiyeti ýlgilerining qanshalyqty manyzy barlyghyn kórsetedi. Bar tarihy auyz әdebiyeti ýlgilerinde saqtalghan qazaq týgil, jazba tarihy bar halyqtardyng ózi auyzsha taraghan tarihy anyzdardyng manyzy joghary ekendigin jazady. Mysaly, aghylshyn zertteushisi Pol Tomson jazba, qújatty tarihtyng da ózindik kemshiligi bolatynyn atap kórsetedi. Ol auyzsha tarihtyng manyzy jóninde bylay deydi: «Auyzsha tarih týbegeyli ózgeristerding qúraly bolmauy mýmkin; alayda bәri onyng qoldanyluyna baylanysty. Soghan qaramastan, auyzsha tarih tarihtyng mәni men manyzyn, sonymen birge maqsatyn da ózgertui mýmkin. Auyzsha tarih kómegimen tarih ghylymynyn  zertteu tәsilin ózgertuge, oqytushy men oqushy, agha úrpaq pen jastar arasyndaghy kedergilerdi, bilim beru oryndary men syrtqy әlem arasyndaghy alshaqtyqty joyyp, barynsha  ashyq aitugha mýmkindik beredi». [3, s. 15]. Demek, tarihty tek jazba tarihy derekterdi negizge alyp jazugha bolmaydy eken. Óitkeni, jazba tarih ómir shyndyghyn bir jaqty kórsetip, tarihy ýderisterding bar shyndyghyn ashugha mýmkindik bermeydi. Ol turaly P. Tomson ne deydi? Taghy da soghan jýginip kóreyik. Ol: «XX ghasyrgha deyin tarih ghylymynyng negizgi nysanasy birinshi kezekte sayasat boldy. Búl biylik ýshin kýresting qújattyq túrghydan qayta qalpyna keltirilui edi. Onda jay adamdardyng ómirine nemese ekonomikagha, dinge az kónil bólinetin... Tarihy kezender patshalyqtar men biyleushi әuletter biylegen kezenimen ólshenetin» [3, s. 15], - deydi. Áriyne, tarih ghylymy biylik ýshin kýresting nemese biyleushi әulet ókilderining taqqa kelip ketuin esepke alyp otyratyn jylnama boluy tiyis emes. Múnday baghytta jazylghan tarih qoghamnyng ruhany súranysyn qanaghattandyra almaydy jәne ol tarih sol dәuirde ghana ómir sýrip, odan keyingi kezenning talqysyna týsedi. Búl tarih ghylymynyng bir jaqty bolmauy kerektigin kórsetedi.

Kenes ókimeti kezindegi jazylghan resmy tarih pen halyq jadynda saqtalghan oqighalar tizbegin salystyryp kórer bolsaq, onda shyn tarihtyng qaysy ekenin halyq angharar edi. Mysaly, Sozaq kóterilisi turaly jazylghan resmy tarih pen halyq jadynda saqtalghan derekterdi salystyrsaq, ekeuining arasynda qanshalyqty alshaqtyq bar ekenin bayqaghan bolar edik. Sonday-aq, 1932 jylghy asharshylyq turaly resmy tarih pen halyq jadynda saqtalghan derekter arasynda ýlken sәikessizdik bar. Demek, búl tarih ghylymy ózining týpki maqsatyna jetu ýshin qoghamdy qúraytyn barlyq әleumettik qatparlardyng (toptardyn) barlyghynyng belgili tarihy kezeng turaly kózqarasy eskerilui qajet ekendigin bildiredi. Ortaghasyrlyq tarihty zertteude halyq auyz әdebiyeti ýlgileri paydalanylyp kele jatqanyna da az uaqyt bolghan joq. Áriyne, auyz әdebiyeti ýlgileri tarihshy-etnograf ghalymdar tarapynan keninen qoldanylyp keledi. Olar әr halyqtyn  shyghu tegine taldau jasarda mindetti týrde halyqtyng auyz әdebiyeti ýlgileri men shejirelerine basa mәn beredi. Reseylik ghalym-etnograf L. S. Tolstova halyqtyng shyghu tegine qatysty zertteu júmystaryn jýrgizu ýshin әrtýrli ghylym salalaryn qatar paydalanyp, zertteudi keshendi týrde jýrgizse ghana ong nәtiyje beretinin aityp, ghylymnyng myna salalary tolyq qamtyluy tiyis dep esepteydi. Olar: arheologiya, etnografiya, antropologiya, derektanu, til bilimi, onomastika jәne tarihy auyz әdebiyeti ýlgileri [4, s. 4]. Egerde halyqtyng shyghu tegin anyqtauda auyz әdebiyeti ýlgilerin paydalanu mýmkin bolatyn bolsa, onda nege auyz әdebiyeti ýlgileri sol halyqtyng tarihyn jazuda paydalanugha bolmaydy degen zandy súraq tuary anyq. Tarihy anyzdar men batyrlyq jyrlar, shejireler tekke payda bolghan joq qoy. Olardyng belgili bir tarihy oqighalargha qatysty shyqqany anyq. Keyde osy tarihy auyz әdebiyeti ýlgileri tarih ghylymynyng sheshilmey túrghan mәselelerin sheship beretin kezi de az emes. Ol turaly jogharyda enbegine silteme jasaghan L.S.Tolstova bylay deydi: «Mejdu tem analiz dannyh istoricheskogo foliklora - na fone materialov smejnyh dissiplin - mojet byti poroy vesima plodotvornym dlya razresheniya teh ily inyh spornyh voprosov etnogeneza y rekonstruksiy ranney  etnicheskoy istoriy narodov, poskoliku y v foliklornyh materialah nashly otrajenie istoricheskie sudiby etnosov, ih vozniknoveniye, razvitie y transformasiya» [4, s. 5]. Búl tarihy auyz әdebiyeti ýlgilerining tarih ghylymynda sheshushi faktor bolu mýmkindigi bar bar ekendigin kórsetedi. Biraq, «Auyz әdebiyeti ýlgilerin tarih ghylymynyng qajetine qalay paydalanugha bolady jәne onyng joldary qanday?» - degen zandy súraq tuyndary anyq. Tarihy auyz әdebiyeti ýlgilerin zertteuding bilgiri V. M. Abaev auyz әdebiyeti ýlgilerindegi tarihy derekterdi paydalanu joldary turaly bylay deydi: «Dlya togo, chtoby izvlechi iz narodnoy pesny y legendy istoricheskui pravdu, nado umeti ponimati ... beshitrostnyy yazyk predaniya. Osobenosti etogo yazyka zakluchaetsya v tom, chto on peredaet istorii ne v forme posledovatelinogo logichskogo izlojeiya sobytiy, a v hujojestvenyh obrazah y obobsheniyah. Nujno ety obrazy rasshifrovati, chtoby uviydeti skrytuiy za nimy istoricheskui realinosti»[4, ss. 8-9]. Demek, tarihy auyz әdebiyeti ýlgilerin tarih ghylymy qajetine jaratu ýshin jogharyda aitylghan sharttardy mengeru kerek. Ony mengeru ýshin anyzdar men batyrlar jyry, shejirelerding shyqqan kezeni men sol dәuirdegi dini, ruhani, sayasy ýderisterdi anyqtau qajettigi tuady. Sonda ghana anyzdar men batyrlar jyrlaryndaghy, shejirelerdegi tarihy derekter óz qúpiyasyn ashyp, tarihy derek retinde paydalanugha mýmkindik beredi. Ókinishke oray, qazaqtyng tarih ghylymy múnday auyz әdebiyeti ýlgilerin paydalanu tәsilderin әli tolyq mengergen joq. Auyz әdebiyeti ýlgilerine derektanulyq túrghydan taldau jasalynbastan sol kýiinde paydalanu mysaldary bar. Songhy jyldary qazaq tarihshylary tarapynan últtyq tarihty qayta jazugha úmtylys, jazylghan enbekterinde auyz әdebiyeti ýlgilerin tarihy derek retinde paydalanu mysaldary bar. Sol enbekterding birazy E. Masanov, J. Abylghojiyn, I. Erofeevalar tarapynan qatty syngha alynyp, qazaq tarihshylarynyng jibergen qatelikteri kórsetilip, arnayy kitap ta jazyldy. Kitap «Nauchnoe znanie y mifotvorchestvo v sovremennoy  istoriografiy Kazahstana» [5] dep atalady. Búl kitapta aitylghan synnyng dúrysy da, búrysy da bar. Ol aitylghan syndargha taldau jasay otyryp, dúrysyn «dúrys» dep qabyldap, jibergen qatelikterdi jóndep, synnan tiyisti qorytyndy shygharyluy kerek. Mysaly, osy kitapta aitylghan IY.Erofeevanyng myna syny pikiri eskeruge túrarlyq. Ol bylay deydi: «Sleduet osobo otmetiti, chto istochnikovedcheskoe izuchenie y nauchno-prakticheskoe ispolizovanie foliklornogo janra istoricheskoy informasiy do sih por v istoriografiy Kazahstana bessistemnyy y maloproduktivnyy harakter, y v etom otnosheniy raboty sovremennyh professionalinyh istorikov malo chem otlichaitsya ot istoricheskih sochiyneniy diyletantstvuiyshih pisak-mifotvorsev.  Bolishinstvo avtorov razlichnyh issledovaniy po istoriy Kazahstana HVIII- serediny HIH v. prakticheskiy  ne vladeyt metodikoy komparativnogo sistemno-strukturnogo analiza narodnyh predaniy, polnostiu zaimstvuit priyvedennye v nih istoricheskie versiy bez vsyakoy vneshney y vnutrenney kritiky ih soderjaniya y ustanovleniya stepeny dostovernosty soderjashihsya v ih fakticheskih svedeniy na osnove sopostavleniya poslednih so sviydetelistvamy autentichnyh dokumentalinyh istochnikov y dannyh tak nazyvaemogo «vneshnoggo znaniya» (t. e. empiricheskih faktov iz smejnyh y estestvennyh nauk)»[5, ss. 162-163]. Avtordyng búl pikirimen talasu qiyn. Múndaghy aitylghan syndy týzeu qazaq tarihy ghylymyna paydaly bolary anyq. Alayda búl kitapta aitylghan syndar ishinde kónilge qonbaytyndary da bar ekenin aityp ótuge tiyispiz. Áytsede búl jerde oghan jauap beru bizding maqsatymyzgha say kelmegendikten, búl mәseleni keyinge qaldyrudy jón kórdik.

Qazaq halqynyng tarihy jadyn qúraytyn auyz әdebiyeti ýlgileri: shejireler, kiyeli anyzdar, batyrlar jyry, jyraular poeziyasy barlyghy bir-birimen sabaqtas, birin-biri tolyqtyryp túratyn tarihy derekter jýiesining әrtýrli bólshekteri. Olar birinsiz biri tolyq mәlimet bere almaydy. Mysaly, shejire bir ózi naqty derek kózi bola túra, osy shejiremen baylanysty shyqqan anyzdarmen birlikte qarastyrylmasa, onda shejire derekterin paydalanu mýmkin emes. Alayda shejire - qazaq halqynyng tarihy jadynyng negizgi sýiegi. Shejirege óng berip, ondaghy kisi attaryn tarihy túlghalargha ainaldyratyn shejiremen baylanysta tughan anyzdar men jyr-dastandar. Egerde shejire men tarihy anyzdar, jyr-dastandardaghy oqighalar arasyn baylanystyra bilsek, onda bir belgili tarihy kezenning suretin alamyz. Ol surettegi keyipkerlerdi tolyq qozghalysqa týsirip, tarihy kezenning shyndyghyn ashu ýshin sol kezendegi dini, ruhany ýderistermen birlikte qarastyryluy qajet. Sonda biz kez-kelgen tarihy oqighanyng sebep-saldary men nәtiyjelerine tolyq taldau jasay alamyz. Áriyne, zertteu júmysy tolyq, әri naqty bolu ýshin shejiredegi nemese anyzdarda aitylatyn kisi attarynyn, tarihy oqighalardyng qay kezenge tiyis ekenin anyqtau ýshin auyz әdebiyeti ýlgileri jazba derektermen birlikte zerttelui kerek. Mysaly, shejirening bir núsqasynda Ózbek han aty atalady. Alghashqy qadam sol Ózbek hannyng qay kezende ómir sýrgenin, kim bolghanyn anyqtau mәselesinen túrady. Odan keyin anyz ben tarihy derekter arasyndaghy baylanystyng shyndyq dengeyin jәne anyzda bayandalghan oqigha tarihy kezendi qay túrghydan suretteuge baghyttalghanyn anyqtau maqsaty túrady. Mysaly, bir oqigha turaly birneshe anyz bar. Olardyng arasynda belgili alshaqtyq bar. Egerde osy anyzdargha dúrys taldau jasalynatyn bolsa, onda bir oqigha birneshe qyrynan bayandalghanyn kóruge bolady. Osy rette auyz әdebiyeti ýlgilerin qarastyru olardy tarihy derek kózi retinde paydalanugha mýmkindik beredi. Sonymen qatar, auyz әdebiyeti ýlgileri tek bir halyqtyng tarihyna qatysty derekterdi emes, sol halyqtyng shyghu tegine, tuysqan halyqtarmen aradaghy baylanysyna qatysty mәlimetter bere alatyn birden-bir derek kózi bolyp tabylady. Biz jogharyda enbegine silteme jasaghan L.S.Tolstova halyqtardyng shyghu tegine qatysty auyz әdebiyeti ýlgilerining manyzyn bylay tújyrymdaydy: «Istoricheskiy foliklor yavlyaetsya odnim iz sushestvennyh istochnikov v dele vosstanovleniya etnogeneza narodov, v proshlom  ne iymevshih y pochty ne iymevshih pisimennosty , a tak je dlya vosstanovleniya teh etapov etnogeneza narodov, pisimennye pamyatniky po kotorym ne sushestvovaly ily ne sohranilisi - naryadu s takimy istochnikamy kak arheologicheskiye, antropologicheskiye, lingvisticheskie v chastnosty onamasticheskiye, sobstvenno onamasticheskiye. Legendy y predaniya, rodoslovnye, istoricheskie pesny y poemy, epos vnosyat sushestvennyy vklad v delo vyyasneniya voprosov etnogeneza narodov, pereseleniy otdelinyh komponentov, voshedshih v ih sostav, etnokuliturnyh svyazey s drugimy narodami, vzaimootnosheniy otdelinyh rodo-plemennyh y etnicheskih grupp v sostave narodov dait material dlya tolkovaniya y utochneniya detaley teh ily inyh istoricheskih sobytiy, vosstanovleniya osobennosty byta y kulitury narodov»[4, s. 11]. Búl jerde ghalym auyz әdebiyeti ýlgilerining tarih ghylymy ýshin qanshalyqty manyzy barlyghyn aiqyn anghartyp otyr. Mysaly, jyraulardan qalghan múralargha zer sala otyryp qazaq halqy men Altyn Orda qúramynda bolghan ózge týrki halyqtarynyng arasyndaghy baylanys qay dәrejede bolghanyn, ol halyqtardyng etnikalyq jikteluge qashan týskenin, onyng sebepterin anyqtaugha bolady. Asan Qayghy, Qaztughan, Dospambet siyaqty jyraular poeziyasy qazaqpen qosa tatar, bashqúrt, noghay, qaraqalpaq, ózbek halyqtaryna ortaq. Demek, atalghan elder   Altyn Orda kezeninde bir halyq retinde ómir sýrgen dep topshylaugha bolady. Mysaly, Ózbek hannan bastau alatyn shejirelerde Seyilhan, Jayylhan, olardan taraytyn halyqtar týgel taratylyp beriledi. Al, Ábilhayyrdan taratylatyn shejirelerde qazaq, ózbek, noghay, qaraqalpaq halyqtary kórsetilgen jәne búlar osy atalghan halyqtardyng etnikalyq jiktelu kezenine say keledi. Sondyqtan, auyz әdebiyeti ýlgileri qazaq halqynyng tarihy jadynyng negizi dep aitugha bolady. Endi sol qazaq halqynyng tarihy jadynyng tarmaqtaryna jeke-jeke toqtalyp ótelik.

Shejire adamzat qoghamynda qanday roli atqardy degen súraqqa ghalymdar әli tolyq jauap bere alghan joq. Óitkeni, shejireni zertteushilerdin  shejirening qay kezende týzilgeninen, onyng týzilu sebepteri astarynda ne jatqanynan habarsyz bolghandyqtan shejirening qoghamdaghy naqty qyzmeti turaly pikirdi әli aita alghan joq. Áriyne, qazaq shejiresine den qoyyp zerttegen ghalymdar, onyn  qazaq halqy tarihynda ózindik orny bar derek kózi ekendigin tolyq moyyndady. Mysaly, týrki halyqtary shejirelerin arnayy zerttegen orys ghalymy N.A.Aristov qytay, parsy, týrki jazbalaryndaghy týrki halyqtarynyng shyghuyna qatysty derekterding tolyq emestigin, olardan góri әli kóshpeli ómir saltyn saqtaghan týrki taypalary arasynda taralghan  shejirelerding tarihy shyndyqty dәl beretinin aitady[6, s. 7]. Al, M.Tynyshpaev bolsa, qazaq shejirelerin zerttemey túryp, qazaq halqynyng tarihyn jazu mýmkin emestigin algha tartady[7, s. 68]. «Qazaq shejiresi haqynda» atty zertteu avtorlary; «Shejire rudyn, taypanyn, halyqtyng tarihynyng qúramdy bóligi»,- deydi [8, 5 b.]. Osy shejire turaly aitylghan ýsh pikir de shejirening halyqtyng tarihymen baylanysty ekendigin quattaydy. Al, qazaq shejirleri turaly sýbeli enbek jazyp ketken ghalym-etnograf A.Seydimbekov bolsa, «Shejireshildik - qúrghaq hronologiya nemese adam attarynyn  jalang tizimi emes. Qazaq  shejiresining tarihy konsepsiyasy tuystyq baylanystardy saralaugha negizdelgen. Demek, tuystyq ataulardy belgili dәrejde  shejirelik termin dese bolady»[1, 39 b.],- dep shejirening jәne bir qyryn ashady. «Qazaq shejireleri - tarihy derek kózi retinde» atty dissertasiyalyq enbek avtory M.Alpysbes: «Shejire - qazaq rularynyng tegi shyqqan týrki júrtyndaghy dәstýrli mәdeniyet tudyrghan әleumettik, tarihy bilim, genealogiyalyq jady sabaqtastyghy bolyp tabylady. Shejire úghymynyng astarynda «tarihiy-әleumettik jady» týsinigi saqtalghan. Shejire dәstýrli bilim qúbylysy retinde tabighy týrde qalyptasyp, san ghasyrlar boyy auyz eki aityp, әngimelesu mәdeniyeti jaghdayynda jetilip, jalpy әleumettik, qoghamdyq sipat alyp, jalghasyp, úrpaqtardyng ruhany qúndylyqtary men halyqtyng birtútas etnikalyq ómir sýru  jalghastyghyn bayandap, úzaq dәuir boyynan  beridegi  últ tarihynyng teren  tarmyryn tanugha qyzmet atqarady»[9, 8 b.], - deydi. Búl jerde avtordyng shejirenin  qoghamda atqarar qyzmetining jan-jaqty ekendigin kórsetedi.  Shejirening qoghamda atqarar qyzmeti múnymen shektelmeydi. Mysaly, belgili ghalym M.Myrzahmetov: «Kez-kelgen qazaq jeti atasyn bilse, aityp berse eshqanday derekterge sýienbey-aq, onyng qaysy el, qay jerden shyqqanyn  shejire bilgen sanlauy bar qazaq balasy dóp basyp, tauyp ber alady» [10, 3-5 bb.], - deydi. Demek, әrbir qazaq óz shejiresin biluge tiyis boldy. Sol arqyly halyq kimning kim ekenin anyq bildi. Búl bir jaghynan qoghamnyng әrbir mýshesine óz shejiresin, tarihyn biludi mindettese, ekinshi jaghynan qoghamgha jat kózding kirmeuin de qadaghalady. Osyghan baylanysty halyq arasyna taraghan mynaday maqal da bar: «Tegin ne qu jasyrady, ne súm jasyrady, ne qúl jasyrady». Búl maqal shejirening qazaq qoghamynda san qily qyzmet atqarghandyghyna taghy bir dәlel. Sonday-aq qazaqta: «Jeti atasyn bilgen er jeti júrttyng qamyn jer» degen de maqal bar. Shejire bilu kimning kimnen taraghanyn, kimge baryp qosylatynyn bilu ghana emes, sol jeti atagha deyingi ata-babalarynyng basynan ótkergen tarihty tolyq mengeru degendi menzeydi. Basqasha aitqanda, óz halqynyng ótkeninen habardar adam, onyng taghdyryna nemqúraydy qaray almaydy. Qúrbanghali  Halidting «Qazaq nasabshylary jýz, eki jýz jylghy isterge talasyp otyrmaydy, uaqigha myng jyldan beri bolsa, ishinde jýrgendey bile beredi» [11, 56],- deui qazaq shejiresining halyqtyng tarihi  jadyn saqtaudaghy salmaghynyng qanshalyqty auyr ekendigin bayqatady.

Qazaq shejiresining qoghamda atqarar qyzmetining jan-jaqty ekendigin jogharyda aittyq. Alayda, shejirening ortaghasyrlyq týrki memleketterinde (Altyn Orda, Ózbek úlysy, Qazaq handyghy) memleketting qúrylymdyq jýiesin retteushi qúral bolghanyna kónil audarylmaghan edi. Belgili etnograf J.Artyqbaev osy mәseleni qozghady. Ol búl mәsele turaly bylay deydi: «Geneologicheskie otnosheniya osnovyvatsya na realino deystvuyshih rodovyh svyazyah y iyerarhii, za kotorymy zrimo vstupaet samo svoeobraznoe gosudarstvenno-politicheskoe ustroistvo Kazahskogo hanstva... . IYerarhicheskaya struktura rodovogo ustroistva kak osnova etnososialinoy organizasiy kazahskogo obshestva institusionaliziruetsya v politicheskui obshnosti»[8, s. 138]. Demek, qazaqtyng rulyq, taypalyq qúrylymdary tek tuystyq, qandyq jaqyndyqty bildirip qoymaydy, sonymen  birge memleketting qúrylymdyq jýiesin qúraytyn birlikter bolyp shyghady. J.Artyqbaev etnoәleumettik toptyng negizi «ata balasy» dep esepteydi. «Ata balasyn» ishtey óz ara jeti atagha deyin qyz alyspaytyn qandas aghayyndar qúraydy. Búl qoghamnyn  úiymdasuy negizi qandyq, tuysqandyq  qatynastar dengeyinde qalyptasady»- deydi de, oiyn bylay týiindeydi. «No, uje sleduyshiy uroveni rodstva, vystupayshaya kak strukturnaya sostavlyayshaya etnososialinoy organizasiiy-rod ... yavlyaetsya uje edinisoy politicheskoy»[8, s. 139]. Búl qazaq shejiresining qoghamda sayasi  retteushilik mәni de bolghanyn kórsetedi. Osy oidy ary qaray damytpas búryn myna bir mәselening basyn ashyp aluymyz kerek.

Qazaq shejiresin zertteushi ghalymdardyng osy kýnge deyin jauabyn taba almay kele jatqan eki mәselesi bar. Birinshisi, qazaq shejiresining islam dinine  qatysy bolsa, ekinshisi, qazaq shejiresining alghashqy qalyptasu kezeni. Egerde qazaq shejirelerin zertteude osy eki mәselening basy ashylatyn bolsa, onda shejiredegi ashylmay kele jatqan kóp súraqtyng jauaby tabylghan bolar edi. Kenes ókimeti túsynda shejire turaly qalam tartqan zertteushi-ghalymdar qazaq shejirlerindegi islamgha qatysty derekterdi qabylday almady. Búl ýrdis Horezm, Qoqannan kelgen qoja, moldalardyng shatastyruy dep esepteldi. Mysaly, filolog-ghalym Á.Núrmaghambetovtyng «Syghymdap dәuir kelbetin» atty maqalasynda mynaday joldar bar: «Shejirening basty kemshiligi anyq, әri ashyq aitqanda, óreskel ótirigi týrki tektes taypalardy  qúlaghynan basyp ústaghan qúlynday shyrqyrata otyryp, Múhambet payghambar sahabalarynyng birine teluden bastalady da, tarihta izi joq jadtan jalghan jasalghan adam attarymen jalghastyryp sonyn osy kýngi «qazaq» atty atamyzgha әkelip tireydi» [12, 23 b.]. Búl jerde avtordyng islamgha qarsylyghyn sol kezdegi marksistik tanymgha say  qalyptasqandyghymen baylanysty ekendigin eskeruimiz kerek. Onyng ýstine, búl kisiler shyndyqty aitqysy kelse de aita almaghan bolar edi. Avtordyng búlay qatelesuining basty sebebi, shejirening qashan týzilgendiginen, qazirge deyin jetken qazaq ru, taypalarynyng qay kezende qalyptasqandyghynan, ol kezdegi týrki júrtyndaghy sayasi-iydeologiyalyq ýderisterden habarsyz boluymen baylanysty ekendigi týsinikti. Akademik Á.Marghúlan bolsa, qazaq ru, taypalarynyng qalyptasu kezeni men  shejirening týzilu  kezenin anyq bayqaghangha úqsaydy. Ol kisi qazaq arasyna taraghan shejirening «negizi sayasy oqighadan islam dinin qyrgha taratudan shyqqan» [13]- deydi. Búl maqalada akademik Á. Marghúlan  óz oiyn tolyq ashyp aitpaghanymen ol kisi qazaqtyng rulyq, taypalyq, jýzdik qúrylymdarynyng qay kezende qalyptasqandyghynan, qazaq shejirelerining qashan tarih sahnasyna shyqqanynan habary bolghanyn, biraq, keninen taratyp aita almaghanyn kóremiz. Kezinde ol kisi aita almaghan shyndyq Yasauy jolynyng taralu tarihyna qatysty jýrgizilgen zertteu júmysymyzda tolyghymen anyqtaldy [14 ]. Akademik Á.Marghúlan óz maqalasynda osy mәseleni tura aitpasa da, isharamen bildirgeni ayan. Qazaqtyng «islam Ózbekten qalghan» degen qariya sózi astarynda Ózbek hannyng Joshy úlysynda islam dinin memlekettik iydeologiya dәrejesine kóteru oqighasy jatyr. Qazirgi bizge deyin jetken qazaq halqy qúramyndaghy rulyq, taypalyq jýielerding qayta toptastyrylyp, jýzdik qúrylymdardyng qalyptastyryluy islam dinin memlekettik iydeologiya dәrejesine kóterilgennen keyingi memeleketting qúrylymdyq jýiesi. Qazaq shejiresining alghash týzilgen kezi osy tarihy oqighamen tikeley baylanysty. Osy oqigha týgelimen Ózbek hannan bastau alatyn qazaq shejiresinde aiqyn kórinedi. Basqasha aitqanda, Ózbek hannan bastalghan shejire osy tarihy oqighanyng beyneli kestelengen kórinisi. Islam dinining qazaq shejiresinen kórinis tabuynyng sebepterin osy oqighadan izdegen jón. Shejire Ózbek hannan bastalyp, onyng ýsh úly Aqarys, Janarys, Bekarystan qazaqtyng ýsh jýzi taraydy da, odan ary qaray taypa, rugha jiktelip jeke kisige deyin jetedi. Áriyne, búl jerde Ózbek hannan bastalyp, odan ýsh arystyng taratyluy, olardan ru, taypa atalarynyn, olardan jalpy halyqtyng shyghuy kónilge kýdik úyalatary anyq. Tarihy jazbalarda eshqashan attary atalmaghan ýsh Arys kim? Taypa, ru basyndaghy kisiler bolghan ba? - degen zandy súraq tuyndary haq. Arystardyng da, ru, taypagha «ata» bolyp shejirede attary atalyp jýrgen kisi attary - ómirde bolghan, sol, ru, taypalardyn  qalyptasuyna baryn salghan tarihy túlghalargha tiyesili ekendigine dau joq. Alayda, shejirede ol túlghalardyng óz attary emes, býrkenshik attar berilgen. Egerde sol kezeng tarihyna terenirek ýnilip, sayasi-iydeologiyalyq ýderisterge taldau jasalynar bolsa, onda ol túlghalardyng kim ekendigine tolyq kóz jetkizuge bolady.

Ózbek hannan song Altyn Orda memleketi úzaq ómir sýre alghan joq. Ózbek han taghyna otyrghan Áz-Jәnibek memleketting dini-iydeologiyalyq sayasaty men memleketting basqaru jýiesin tolyghymen ózgertti. Asan Qayghy bastaghan halyq Alasha esimdi túlghany han kóterip, Alash memleketin tarih sahnasyna shyghardy. Búl oqigha da qazaq shejiresinen oryn aldy. Qazaqtyng ýshinshi shejiresi Ábilhayyr hannan bastau alady. Búl shejire Altyn Orda memleketi ydyraghannan keyingi Ábilhayyr han bastaghan Ózbek  úlysynyng memleket esebinde qalyptasuynyng beyneli kórinisi. Búl shejirelerde de ýsh arys bar. Biraq búl túlghalar Ózbek han túsyndaghy túlghalar emes, Alasha han túsyndaghy, Ábilhayyr han túsyndaghy jýzdik qúrymdardyng basshylary. Alash pen Ózbek úlysy túsyndaghy   tarihy oqighalargha taldau jasalar bolsa, onda búl  kisilerding óz attaryn anyqtaugha tolyq mýmkindik bolady. Demek, búl qazaq shejiresining jaydan-jay shyqpaghanyn, qazaq shejiresining әr týri  belgili bir tarihy kezenning beyneli kestelengen kórinisteri ekenin bildiredi. Qoryta aitqanda, shejire - tek rudyn, taypanyn, onyng qúramyndaghy jeke kisilerding qaydan shyqqanyn, kimnen taraghanyn bildiretin keste emes, sonymen birge, qoghamnyng әrbir mýshesining sol ru, taypagha, jýzge, eng sonynda memleketke qatysty ekendigin bildiretin, sol memleketting qúrylymdyq jýiesindegi ornyn kórsetetin asa kýrdeli qúrlyghy (mehanizm). Shejire arqyly el tútqalary jazu-syzusyz-aq qoghamdaghy әr bir adamnyn  memlekettik jýiege qatysyn esh qiyndyqsyz bilip otyrdy. Sondyqtan da qazaq shejiresining qoghamda óte kýrdeli qyzmeti boldy jәne ol syrt kózge ózining ishki qúpiyasyn eshqashan ashqan emes. Sol sebepti, qazaq shejiresi boyyna  sonshama tarihy jadty saqtay túra, sheshui qiyn týiinge ainaldy.  Shejireni jandy tariyhqa ainaldyryp, ruh beretin qazaq halqynyng auyz әdebiyetinde, jyr-dastandarda, kiyeli tarihtar men anyzdardaghy bayandalatyn oqighalar. Egerde shejire kestesine osy jyr-dastandardaghy, anyz-әngimelerdegi, kiyeli tarihtardaghy bayandalatyn tarihy oqighalar oryn-orynymen qoyylatyn bolsa, onda shejire kestesi jay aghash emes, miualy jemis aghashyna ainalady. Mysaly, Mayqy by men Alasha hangha qatysty anyzdardyng ózi qanshama. Osy anyzdardy Alasha hannan taratylatyn shejiremen birlikte qarastyrylar bolsa, eshqashan jazba derek betine týspegen, auyz әdebiyeti ýlgilerinde ghana saqtalghan, «Alash» atty memleket turaly naqty mәlimet alugha bolady.

Al, Asan Qayghy, Qaztughan, Shalkiyiz, Dospambet jyraular shygharmalaryn tarihy túrghydan taldau jasalynsa, Altyn Orda memleketining ydyrau sebepterin tolyq ashugha mýmkindik tuady. «Noghayly jyrlary» dep atalghan jyrlar toptamasy bolsa, HV-HVI ghgh. keshegi Altyn Orda syndy memleketke tútqa bolghan halyqtyng óz-ózimen qyrqysyp, ózgege jem bolghan qasiretti tarihyn bayandaydy. Ókinishke oray, búl tarihtar osy kýnge deyin birjaqty qarastyrylyp  keldi. Býgin tarih ghylymynyn  sol kemshin túsyn toltyrudyng sәti týsip otyr.

Qoryta aitqanda, biz qazaq halqynyng tarihyn zertteuding metodologiyalyq mәselelerine arnalghan oi-pikirimizdi tújyrymday kele, qazaq halqynyng tarihyn zertteuding ózindik erekshelikteri barlyghyna, oghan tek evrosentristik kózqaras pen tarihty zertteuding materialistik túrghydan týsinu atty markstik metodologiyalyq ólshemmen kelip, qazaq tarihyn zertteu mýmkin emestigine kóz jetkizdik. Óitkeni, qazaq halqynyng eshkimge, kerek dese, keshe ghana ózinen bólinip, jeke etnikalyq birlikterge ainalghan tuysqan týrki halyqtaryna da úqsamaytyn ózindik ereksheligi bar. Ol erekshelik týrkining órshil ruhyn boyyna jighan ruhany bolmysynda,  ruhany bolmysynyng ózegi bolghan Yasauy jolynda edi. Ol erekshelik eskerilmey jazylghan tarihta qazaq halqynyng bitim-bolmysy eshqashan kórinbek emes. Sondyqtan biz osy júmys barysynda osy erekshelikting kiltin qaytsek tabamyz, qaytip qazaq halqynyng auyz әdebiyeti ýlgilerinde saqtalghan tarihy jadyn qazaq tarih ghylymy kәdesine jaratamyz degen súraqtargha jauap izdedik. Osy zertteu barysynda ol súraqtargha birshama jauap berilgen de siyaqty. Biraq búl tәsil osy kezge deyingi jazylghan tarih pen tarihy jazba derekterden bas tartu emes, kerisinshe sol tarihty qazaq halqynyng tarihy jadynda saqtalghan derektermen bayytu, qazaq halqynyn  tarihyna jan bitiru, ata baba ruhyn  oyatu  bolyp tabylady.

Paydalanylghan әdebiyetter

1. Seydimbekov A. Taraqty A. Auyzsha tarihnama // Qazaq. -Almaty: «Bilim», 1994. -B 31-47.
2. Valihanov Ch.Ch. Sbornik sochiyneniy v pyaty tomah. -Alma-Ata: 1961-1972 gg.

3.  Tomson Pol. Ustnaya istoriya. -Moskva: Izdatelistvo «Vesi miyr», 2003.-368 s.

4. Tolstova L.S. Istoricheskie predaniya Yujnogo Priaraliya. -Moskva: «Nauka», 1984.

5. Masanov N. E., Abylgojin J., Erofeeva I. Nauchnoe znanie y mifotvorchestvo v sovremennoy istoriografiy Kazahstana. -Almaty: «Dayk -Press», 2007. -296 s.

6. Aristov N. A. Zametky ob etnicheskom sostave turkskih plemen y narodnostey y svedenie ih chiylennosti. SPb. 1887.

7. Tynyshpaev M. Istoriya kazahskogo naroda. Uchebnoe posobiye. -Almaty: «Sanat»,1998. -224 s.

8. Artyqbaev J.O. Istoricheskoe naslediye  M.J.Kopeeva. Pavlodar, 2004. -214 s.

9. Alpysbes M. Qazaq shejiresi tarihy derek retinde. Tarih ghylymdarynyng doktory ghylymy dәrejesin alu ýshin dayyndalghan dissertasiyanyng avtoreferaty. Almaty: 2007.

10. Myrzahmetov M. Týrik, qyrghyz-qazaq hәm handar shejiresi turaly // Qúdayberdiúly Sh. Týrik-qyrghyz-qazaq hәm handar shejiresi. -Almaty: «Qazaqstan» jәne «Sana». 1991. -B 3-5.

11. Halid Q. Tauarih hamsa.  -Almaty: Qazaqstan, 1992. -304 b.

12. Núrmaghambetov Syghymdap dәuir kelbetin // «Bilim jәne enbek», №9, 19986. -B 23-26.

13. Marghúlan Á. Ghylymgha jýgingen jón / Bilim jәne enbek», №10, 1969.

«Abay-aqparat»