Qay jerde jýrsem daghy jalghyz basym,

Aghady oilay bersem kózden jasym.

Sýleymen patshanyng zamanynda

Bir patsha ótti Mysyrda, aty – Qasym.

Tórt jýz shahardyng dara biyleushisi, jasy jýz jetpiske kelgen Qasym bir kýni perzentining joqtyghyna nalyp, qayghy jútady. Dәrgeyindegi júrtyna  syrtyn berip, teris qarap jatyp alady. Patshanyng qayghysyn súrap bilgen uәzirleri balgerlerge kitap ashtyryp, Jamyn patshanyng qyzyn Qasymgha alyp beredi. Qasym Jamyn hannyng qyzy Jәmiladan bala sýiedi. Atyn Seypilmәlik qoyady. Sol kezde Qasymnyng uәziri Qamyttyng da qatyny bir úl tuyp onyng atyn Seyit qoyady. Seypilmәlik pen Seyitti әkeleri dos qylady. Eki bala eki ananyng emshegin tel emip ósedi.

Seypilmәlik pen Seyit on ekige tolghanda Qasym patsha ekeuine syilyq tartu etedi. Mәlikke bir ton men jýzik, Seyitke pyraq beredi. Seypilmәlik tondy ashyp qarasa, ishinde bir súqsyr súludyng sureti jatyr eken. Múny kórip Seypilmәlik ghashyq bolady. Ghashyqtyq derti ishine týsken jas kýndiz týni ah úryp jylaydy. Onyng syryn dosy Seyit súrap biledi. Seyitten Mәlikting qayghysynyng mәnin úqqan әkesi: «E-e, búl Sýleymennen qalghan ton edi. Tonnyng qoynyndaghy aru perining qyzy edi. Men de oghan asyq bolyp edim. Biraq ol kezde búl qyz әli dýniyege kelmegen edi. Men ony úmytqan edim. Endi sol qyzgha úlym ghashyq bolghan eken ghoy. Ol – perining qyzy perizat. Adamgha perining qyzy jar bolmaydy. Úlym bolmasqa qol sozghan eken», – deydi. Biraq Seypilmәlikting beti qayrylmasyn týsingen song tórt jýz keme jasattyryp, jýz myng qol (jasaq, әsker) berip, janyna Seyitti qosyp jolgha salady.

Tórt jýz keme múhit dariyasyn keship kele jatyp bir araldyng jaghasyna kep zәkir tastaydy. Aral júrty ýreylenedi. Artynan jóndi bilgen song Seypilmәlik pen Seyitti qonaq qylady. Seypilmәlik aral júrtynan: «Iranbaghy degen eldi bilesinder me?» – dep súraydy. Ony eshkim bilmeydi eken. Sonda bir úzaq jasaghan qariya kelip: «Qatyna degen shәәrdi bilushi edim. Oghan jyl on eki ay jol jýrip jetesinder», – deydi.

Seypilmәlik kemesin jýzdirip jýrip ketedi. Sonda múhit dariyasy tolqyp, qatty dauyl túryp, tórt jýz kemeni birine birin soghyp, joq qylady. Seypilmәlik alpys joldasymen aman qalady. Seyit sugha ketedi.

Bir taqtaygha minip alpys adammen múhitty ýsh ay keshken Seypilmәlik jaghalaugha jettim be degende ainalyp aghatyn ózenning arnasyna týsedi. Aynalmaly ózende ýsh ay jýzip, ghaziz jannan endi baz keshtik pe degende Seypilmәlik týs kóredi. Týsine bir adam kirip: «Qolyndaghy jýzikti sugha sal»,  – deydi de ghayyp bolady. Mәlik jýzigin sugha salady. Sonda ainalyp aghatyn ózen toqtay qalady da bir keme kórinedi. Búl keme adam jeytin zәngilerding kemesi eken. Zәngiler alpys adamdy ústap alyp patshalarynyng ayaghynyng astyna jyghyp salady. Zәngilerding patshasy araq iship otyr eken, qarq-qarq kýlip, Seypilmәlikti eki joldasymen qaldyryp, qalghanyn soyyp jep qoyady.

Seypilmәlikti eki joldasymen zәngining qyzyna beredi. Zәngining qyzy Mәlikting jýzin kórip asyq (ghashyq, yntyq) bolyp qalady da, ózinshe sәndenip shahzadanyng qasyna barady. Búl qyzdyng qúlaghy týniliktey, kózining audany astauday, múrynynyng ishi әkesi ólse, kósilip jatatyn kórdey eken. Boyy múnaraday biyik bolsa kerek. Qara kýiedey betine aq kirpishting kýlin seuip, betining úshyn qangha boyap, tayrandap Seypilmәlikting qasyna jetip barghanda, bayqús bala talyp qalady. Mәlikting talyp qalghanyn ol ózinshe joryp, «súlulyghyma súqtanyp esinen tandy» dep, yrq-yrq kýledi. Zәngining qyzynan Seypilmәlik qashyp qútylady. Sóitip bir aralgha tap bolady. Álgi araldy maymyldar meken qylady eken. Maymyldar shiqyldap, qiqulap, oibaylap, baqyryp-shaqyryp Seypilmәlikti eki joldasymen qayyrmalap әkelip patshalarynyng ayaghyna jyghady. Maymyldardyng patshasy adam eken. Ol da bir patshanyng jalghyzy eken. Seypilmәlikke múnyn shaghady. Araldan attap shygha almay otyraghyn aitady. Sóitse, búl araldyng maymyldary patshany tek adamnan saylaydy eken. Maymyldargha әmir jýrgizetin Itbas han degen bar eken. Sol Itbas han búghan qyzyn berip qol-ayaghyn baylap-matap tastapty. Itbastyng qyzynyng keudesi adamnyng keudesi, basy itting basy eken. Itbas Seypilmәlikting bodauyna týskenin estip, itbas qyzyn beredi. Itbas qyz, iyә, onyng da keudesi adam, basy itting basy, Mәlikke yntyq bolyp, ózinshe tәlimsip, qylymsyp baghady. Seypilmәlik maymyldar aralyghyndaghy patsha dosynan múrsat alyp, itbas qyzdan da qashyp qútylady.

Múhit dariyasyn jaldap taghy bir aralgha tap bolady. Búl aral jyrtqysh andardyng araly eken. Týlkisi ash arystanday, qasqyry qara qabylanday, mysyghy tazyday, tyshqany mysyqtay araldan da aman ketip miyauly, jemisti aralgha kezigedi. Ol araldan biraz әldenip alyp әri qaray jol jýredi. Taghy bir aralgha tabandary tiyedi. Aral jút jaylaghan aral eken. Mәlikting eki joldasy sol aralda auyryp óledi. Perining qyzyna esi ketken sorly ghashyq sorlap jalghyz qalady. Sonda da tәuekel etip sal baylap múhit jaldaydy. Múhit ynyranyp kep bir aunaghanda sal qirap jalghyz taqtay ghana janqaday bolyp Seypilmәlikting bauyryna tóseledi. Seypilmәlik tolqyndarmen tik kóterilgen taqtaydyng basyna shyghyp Tәnirine shaghynyp jylaydy.

«Ne jazdym, ne janyldym esh bilmeymin,

Jamandyqtan basqany esh kórmeymin.

Tәniri, sizden bolmasa, sebep-qayran,

Aqyry búl dariyada kýn kórmeymin».

Tәniri Mәlikting zaryn estip, oghan bir alyp qús jiberedi. Qústyng qos shengeline jarmasyp, Seypilmәlik múhittan ótip, shólge, odan biyik taugha kezigedi. Shóldi kezip jyldardy, taugha órmelep ailardy artqa tastaydy. Sóitip aryp-ashyp kele jatqan gharipting aldynan qylysh tisterin qayrap jolbarys shygha keledi. Mәlik batyr jolbarysty aibaltasymen shauyp óltiredi. Aranynan ot shashyp, azuyn qayrap arystan túrady shabynyp. Ony da aibaltasynyng jýzine tosyp, mert qylady. Arystyndy óltirip jan-jaghyna qarasa, bir ghajayyp sharbaqty kóredi. Sharbaqtyng esigin ashyp ishine ótse, saraydy kóredi. Sarayda bir súlu qyz úiyqtap jatyr deydi. Qyzdyng basynda jazuy bar taqtay túr. Qyz ne tiri emes, ne óli emes. Seypilmәlik taqtaydy dalagha alyp shyghady da saraygha qayta kiredi. Sonda qyz oyanyp ketip: «Qolyndaghy taqtaydy syrtqa tasta», – dep shoshyna til qatady. Qyzdyng esimi Mәlika eken. Ol Bәdighúljamalmen bir kýnde tughan patshanyng qyzy eken. Bәdighúljamal perining qyzy eken. Múny estip Seypilmәlik kózinen jasyn sorghalatyp otyryp basynan ótken hikmet hәlin bayan qylady. Qyz da jylaydy. Ol on bir jyldan beri Dәuding tútqyny bolyp jatqanyn aitady. Dәu Mәlikany Jamalmen qydyryp oinap-kýlip jýrgen bir keshte úralap alyp qashyp ketipti. Mәlikany Dәu әiel etpek bolypty. Mәlika sonda on bes jyl qasyma jolama, eger qasyma jolap qatyn etpek bolsang ólemin dep qorqytady eken. Dәu Mәlika súludy bauyryna basa almaghan song basyna әlgi taqtaydy tósep qoyady eken. Taqtaydaghy jazu syiqyrly jazu eken. Taqtay basynda túrsa boldy, Mәlika qalyng úiqynyng úiyghyna batyp jata beredi eken.

Seypilmәlik súraydy: «Dәuding janyn bilesing be?» dep. Mәlika aitady: «Dәuding jany dariyada. Dariyanyng ishindegi sandyqta. Ol sandyqty dariyadan shygharyp alu mýmkin emes. Oghan Sýleymenning jýzigi kerek». Seypilmәlik quanyp ketip qolyndaghy jýzigin kórsetedi. Jýzikti dariyagha batyrghanda, dariyanyng suy búr-sarq qaynap sandyq sudyng betine shyghady. Sandyqty ashsa, sandyqta kepter jatyr. Mәlik batyr kepterding basyn júlyp alghanda, aspannan qan-jynyn shashyp Dәu qúlaydy.

Seypilmәlik Mәlikany ertip jolgha týsedi. Jolda keruenge kezigedi. Keruen shýrshit elinen shyqqan Mәlikanyng aghasynyng kerueni bolady. Mәlika sonda aghasymen jylap kórisip, ata-anasymen de qauyshady. Búl Sarandilda patshalyghy atalatyn el boldy. Elge Seypilmәlik patsha boldy.

Patshalyq sauyq sayranmen kýneltken Seypilmәlik bir kýni dosy Seyitti esine alyp jylaydy.

«Suda ólding be, dosym-ay, qyrda ólding be,

Dýniyede úmyta almay jýrmin seni»,  – dep bәiit aitady. Sonda Seypilmәlikke Mәlika kelip: «Agha, siz sayat qúryp sergip qaytsanyzshy» deydi. Seypilmәlik jasaghyn ertip, kerneyletip-syrnaylatyp augha attanyp bara jatqanda, bir gharip jan basyn iyip sәlem qylady. Gharipti kórgen patsha: «Myna adamdy úrmay, soqpay, janyn jasytpay men kelgenshe kýtip baghyndar»,  – deydi de jýrip ketedi. Seypilmәlikting qarauyldary әlgi gharipti zyndangha salyp tastaydy. Patsha sayattan oralyp miskindi aldyna keltiredi. Jónin súraydy. Miskin betin kólegeyley beredi eken. Qarasa, o, toba, búl ózining andasy, jan joldasy Seyit eken! Seyit pen Seypilmәlik jylap kórsedi. Seyit Seypilmәlikke Sarandilda patshalyghyna qalay jetkenin jyrlap beredi. Ol da adam jeytin zәngilerding tútqyny bolypty. Zәngilerding patshasy Seyitpen birge tútqyngha týsken adamdardy semirtip jep qoyypty. Tek as pen sudan tiylyp, jylay bergen Seyit qana et almay zәngilerding qazanynda qaynaudan aman qalypty. Sóitip qashyp shyghyp, alp-alp basqan alyptar eline tap bolypty. Boylary sereygen alyptar adam jemeydi eken, biraq, Seyitti torgha qamap qoyyp «sayra» dep búiyrypty. Seyit Tәnirinen medet tilep eniregen sayyn alyptar, «jaqsy sayraydy eken» dep, mәz bolady eken. Seyitti alyptar elindegi bir kýng sytylytyp jiberipti. Sodan Seyit erding Seypilmәlikpen jýzdesken sәti osy eken deydi, әlqissa.

Mәlikanyng Dәuden qútylyp eline oralghanyn estip, Bәdighúljamal jetedi. Ekeui qúshaqtasyp jylasyp, mauqtaryn basqan son, Mәlika Jamalgha Seypilmәlikting jayyn aitady. Jamal Mәlikanyng sózine mәn bermeydi. Qúrbysy qúlaghyna sybyrlap Mәlikting jayyn aita bergenge Jamal ashulanyp ta qalady eken. «Men – perining qyzymyn. Perining qyzy men adamzattyng balasy bas qúray almaydy» deydi eken Jamal. Sonda da, «osy Seypilmәlikti bir kóreyinshi» dep, týn aughanda shahzadanyng sarayyna baspalap kirse, elding bәri qalyng úiqyda, tek mәjnýn bolghan Mәlik patsha ghana oyau, zar tógip otyr eken.

«Anadan aiday bolyp tughan jarym,

On ýsh jyldy tәrk etken men bir janmyn.

Rahym qylyp jýzimdi bir kórmedin,

Qayteyin men jolynda yntyzarmyn.

Búl qayghyny basyma Alla saldy,

Sening ýshin qúrban qyldym jýz myng jandy.

Áke-sheshe, el-júrtym alys qaldy,

Eshkim kelip súramas bizding hәldi».

Yntyq zardyng ýnine qúlaq týre túryp jýzine kóz salghan perining qyzy Seypilmәlikting ay sәulesi túnghan kelbetin kórip talyp qalady. Jamaldyng esinen tana qúlaghanyn Seypilmәlik te kóredi. Kóredi de ghashyghynyng basyn qúshyp otyryp kózining jasyn tógedi. Ekeui es jiyp, ayaqtaryna әreng túryp qaushady. Úzaq-úzaq aimalasyp, óbisedi. Seypilmәlik Jamaldyng auzynan sýiedi.

Bәdighúljamal Mәlikanyng júrtyna analyghyn erte kelgen eken. Analyghynan eline sәlem jóneltedi. «Shyn asyghymdy taptym, adamnyng balasyna basymdy berdim» deydi. Bәdighúljamaldyng әkesi Shabal degen er eken. Qyzynyng meselin qaytarmay Seypilmәlikti kóremekke ynta qoyady. Seypilmәlik Shabal perining eline kele jatqanda bayaghy ózi óltirgen Dәuding әkesi ony aspangha alyp úshady. «Balamdy óltirdin, endi men sening qanyndy ishemin» dep kýrkireydi. Biraq Seypilmәlikti óltirmey sandyqqa salyp tereng zyndangha tastaydy. Ondaghy oiy – aldyma Shabal kelsin, Shabalmen shabysamyn degeni eken.

Shabal Seypilmәlikti sharq úryp izdeydi, perilerine izdettiredi. Perileri taba almay dal bolady. Sonda bir kәri peri Shabaldyng aldyna kelip: «Taqsyr, men kópten beri syrqat edim. Syrqattanyp tauda jatyr edim. Sonda kórdim: Seypilmәlikti dәulerding Dәui úshyryp әketti» deydi.

Shabal jyn-perisin qaptatyp Dәuding aimaghyna jetip barady. Elshi jiberedi. «Kýieu balamdy qaytar, qyrqysyp qan tókpey-aq, kelege keleyik» degendi aitady. Dәu Shabaldyng sózine qynbaydy. Eki jaq kýnirenip zarqom soghys qylady. Jer tulap, aspan airylady. Dýniyeni qara týnek basyp, týnekti nayzaghay tilgileydi. Dәuler kýrkirep, periler ysqyrady. Aqyr sonynda dәulerding Dәui Shabaldyng tabanyna týsedi. Dәu Shabaldan janyna saugha súrap, Seypilmәlikti zyndannan shygharyp bosatyp beredi. Sóitip Seypilmәlik pen Jamal, Seyit pen Mәlika qosylyp, Ay tolyp, Kýn kýlimdeydi.

Perining qyzyn alghan Seypilmәlik jadynan bir kýnde shygharmaghan әke-sheshesin, tughan elin saghynyp qayghyrady. Seypilmәlikting qayghysyn qúp týsingen Shabal perilerine әmir etip Mysyrgha úshady. Seypilmәlik pen Seyit azap keshken joldy kózdi ashyp-júmaghansha basyp ótken periler Mysyrgha kelip qonady. Mysyrlyqtar Jaratqannyng qaharyna úshyradyq pa dep ýreylenip elshi jibergende, shýiinshilegen jaqsy habar estiydi. Qasym patsha atqa da minbey jayau jýgirip perilerdin, Seypilmәligi men Jamalynyng aldynan shyghyp qúshaghyn jayady. Seyti pen Mәliyke de ata-anasynyng ystyq qúshaghyna kómiledi. Asyq jarlar úzaq jasap, barzaq dýniyesine de riza bolyp attanady.

P.S. Búl – ózderiniz jaqsy biletin «Seypilmәlik – Bәdighúljamal» hikayaty. Bastauyn «Myng bir týnnen» alatyn hikayatty qazaq aqyndary ólenmen órnektep, ghashyqtyqtyng jyryna úlastyrdy. Dalanyng tól tuyndysynday etip, ghashyqtyq dastanyn jazdy. Seypilmәlik pen Jamaldyng jyry mahabbattyng simvoly bolyp әli kýnge ómir sýrip keledi. Jer betinde adamzat barda, mahabbat pen dostyq barda búl jyr ayaqtalmaydy. Áset Naymanbaev siyaqty, «Seypilmәlik – Jamalday, azabyna kónsem-ay» deytin armandar da ýzilmey alysqa keteri anyq. Biz sol úly jyrdy qadariy-qalimizshe qarapayym ghana qara sózben hatqa týsirdik. Kem soqsaq keshirimmen qabyl alghaysyz, bek qúrmetti oqyrman!

Dәuren Qasenúly

Abai.kz