4.

Azaptyng azaby - týrme me, joq, konslageri me? Múnyng baghasyn osynau qarghys saparyn basynan keshkender biledi. Týrmede - janyng qystyghady, aidauylda - tәning shyrqyraydy. Ekeui de Qorqyttyng kóri. Ayyrmashylyghy jaryq dýniyening jaryghy. Osy eki dýniyeni salystyru ýshin emes, A.Baytúrsynov bastatqan alash ardagerlerining eli ýshin tartqantauqymetti taghdyrynan habardar etu ýshin Ahmet Baytúrsynovtyng Mirjaqyp Dulatovqa jazghan hattaryn nazargha úsynamyz. Hatty saqtap, jariyalanymgha úsynghan Gýlnar Mirjaqypqyzy Dulatova. Mening oiymsha jazylghan jaylargha týsinik berip jatudyng qajeti shamaly. Tek adam attaryn jaqshanyng ishine kiriktire ketemiz.

«KASSR p/o Popov Ostrov 1-oe Soloveskoe otdeleniye, SLAG 1, lagpunkt Dulatovu Miyr-Yakubu Dulatovichu Arhangelisk, Solombala, 1-ya derevnya, 1-ya liniya, d. 9.

32 jyl, dekabriding 31-i.

Mirjaqyp (Dulatov), Myrzaghazy (Espolov), Ghazymbek (Birimjanov) qaraqtarym!

Men Arhangelige 30-noyabride keldim. Kýn demalys bolghandyqtan, eshkimdi izdep tauyp alugha mýmkin bolmady. Dalagha týnegendey bolyp týnimen jatpay, kóshede qydyryp jýrumen boldym. Tanerteng barghan adam, kelesi tanertenge deyin otyrargha jer tappadym. Janymda birge barghan 4-5 adam, olar da solay boldy.

4.

Azaptyng azaby - týrme me, joq, konslageri me? Múnyng baghasyn osynau qarghys saparyn basynan keshkender biledi. Týrmede - janyng qystyghady, aidauylda - tәning shyrqyraydy. Ekeui de Qorqyttyng kóri. Ayyrmashylyghy jaryq dýniyening jaryghy. Osy eki dýniyeni salystyru ýshin emes, A.Baytúrsynov bastatqan alash ardagerlerining eli ýshin tartqantauqymetti taghdyrynan habardar etu ýshin Ahmet Baytúrsynovtyng Mirjaqyp Dulatovqa jazghan hattaryn nazargha úsynamyz. Hatty saqtap, jariyalanymgha úsynghan Gýlnar Mirjaqypqyzy Dulatova. Mening oiymsha jazylghan jaylargha týsinik berip jatudyng qajeti shamaly. Tek adam attaryn jaqshanyng ishine kiriktire ketemiz.

«KASSR p/o Popov Ostrov 1-oe Soloveskoe otdeleniye, SLAG 1, lagpunkt Dulatovu Miyr-Yakubu Dulatovichu Arhangelisk, Solombala, 1-ya derevnya, 1-ya liniya, d. 9.

32 jyl, dekabriding 31-i.

Mirjaqyp (Dulatov), Myrzaghazy (Espolov), Ghazymbek (Birimjanov) qaraqtarym!

Men Arhangelige 30-noyabride keldim. Kýn demalys bolghandyqtan, eshkimdi izdep tauyp alugha mýmkin bolmady. Dalagha týnegendey bolyp týnimen jatpay, kóshede qydyryp jýrumen boldym. Tanerteng barghan adam, kelesi tanertenge deyin otyrargha jer tappadym. Janymda birge barghan 4-5 adam, olar da solay boldy.

Týndi solay ótkizip, ertenine Abdollany (Abdolla Baytasov) tauyp alyp, 17-dekabrige deyin sonyng ýiinde boldym. Onan keyin pәter tauyp alyp, bólek shyqtym. Múnda pәter tabu degen óte qiyn júmys eken. Tanys arqyly bolmasa, óz betinshe pәter tabu degen bolmaydy. Abdolla ózining tanystary arqyly әreng pәter tauyp berdi. Kelgennen beri oryn izdedim. Áli tabylghan joq. Talay ýmittengen jerge túyaq ilikpey qaldy. Bos oryndargha - birine: aidalghan bolghan song almaymyz deydi. Birine: әueli profsoyz mýshesin alamyz deydi. Bireulerine: ýshekenning (troykanyn) rúqsatyn súraymyz - dep, súraghannan keyin, bolmaydy deydi. Sonymen әli kýnge deyin oryn izdep sandalumen jýrmin. Orynsyz adamgha nan kartochkesin, stolovoy kartochkesin bermeydi. Ol kartochkeler bolmasa, nandy, tamaqty bazar baghasymen alyp ishesin.

Bazar qymbat: nannyng kilosy 5-6 som, buhankasy 25-30 som. Sýtting litri 4-5 som, maydyng kilosy 45-50 som. Oghan qalay aqsha shydasyn. Alyp kelgen az aqsham әldeqashan bitip qaldy. Abdolla men Qyrbalasy (Á.Bókeyhanov) ekeuining atsalysuymen jan saqtap túrghan jay bar. Qyrbalasy orynynda bolyp, búrynghy adresimen tez habarlastym. Senderge oryn-moryn tauyp jayghasyp jazarmyn dep edim. Ol bolmaghan son, kónildi habar jaza almay túrghan jay bar.

Qúshaqtap sýiem, Ahmet».

*          *          *

«AKSER p./o. Popov Ostrov 1-oe Soloveskoe SLAG 1, Lagpunkt, Dulatovu Miyr-Yakubu Dulatovichu.

Arhangelisk, Solombala  1-ya derevnya, 1-ya liniya, dom, 9. 26/11-33 j.

Dendering sau, aman jýrsinder me? 31-dekabride bir hat jazghan edim. Ony alghan - almaghandarynnan derek joq. Men әli oryngha kire almay jýrmin. Mekemelerdi yqshamdap, jer audarylghandardy almau degen aghyn túsyna kez kelip, esh jerge ornalasa almay túrghanym. Oryn bolmaghan son, qay jaghynan bolsa da hal nashar bolatyny belgili ghoy.

Bir jaghynan - auru, ekinshi jaghynan - suyq, ýshinshi jaghynan - ashtyq, ýsh jaqtap qysyp, әrkimning atsalysqan kómegi arqasynda kýneltip kele jatqan jay bar. Búl qalyppen kópke barmay bir shegine baryp tynatyn shygharmyn. Qyrbalasy (Á.Bókeyhanov) qoldan kelgen kómegin istep-aq jatyr. Biraq kómekpen kýneltu múnda óte qiyn. Qazir qara nannyng kilosy 12 somgha jetti. Ol ne shydatar? Júmysta bolmaghan son, nan kartochkesi de joq, stolovoy nandy kartochkesiz bermegen song nandy bazardan alyp jemeske sharang joq. Bazar baghasy anau. Onymen qansha nan satyp alugha, toyynyp túrugha bolar. Qazir әbden aryqtap, jýdep boldym. Jyly kiyimim joq.

Kýn múnda Araldaghyday emes. Óte suyq. Ashtyq, aryqtyq, suyq taghy bir jaghynan ainaldyrghan son, el qalay kýneltpek? Elding habary ózderine mәlim kýide, júmysy bitken. Qyrbalasynyng el jayynan jazghan haty qoldy bolyp, qolyma tiygen joq. Qujaq (Goloshekiyn)  eki joldasymen (- ?) ornynan týsken. Joldastary kim ekenin jazbaydy. Qazaq jayy - soqyrgha kóringen, sanyraugha - estilgen bolsa kerek.

Álimhan Ermekov), Áuezúly (Múhtar) ekeui tәuba qylyp shyqqan. Basqalary: Seydazym (Qadyrbaev), Múhamedjan T. (Tynyshbaev), eki dos Halel jәne Jahansha Dosmúhamedovter), Aqbay (Jaqyp) aqsaq inisimen (Ábdilhamiyd), Áshim (Omarov), úzyn Múhtar (Múrziyn) - búlar Voronej qalasynda. Audandarynda: Kóshke (Kemengerov), Júmaghaly (Tileuliyn), Mústafa (Búralqiyev), M. (Múnaytpasov) Ábdirahman, Nәshir (Qojamqúlov), (Júmaqan) Kýderi balasy, bәri de qyzmetke qatyn-balalarymen túrghan kórinedi. Men de: ne qatyn-balalaryma  múnda keluge, ne meni onda barugha úryqsat et - dep Mәskeuge aryz berip edim, habary joq.

Jaqyn arada jazushynyng (M.Gorikiydin) búrynghy qatyny (Peshkova) bastyq bolyp túrghan mekeme (qyzyl krest qoghamy) arqyly aryz berdim. Múnda qazirgi jay-kýiimning bәrin aityp: ólsin demesender meni ne jyly jaqqa jiberinder, ne qatyn-balam túrghan jerge jiberinder. Men búl kýide túrghanda ólemin - dep jazyp otyrmyn. Múnan anau qatyn arqyly birdeme bolar degen ýmit bar. Múnan esh nәrse shyqpasa, shynynda da ólu ghana qalady.

Múnda srogi bitkenderdi de bosata qoymay, bәrin osynda ústap otyr eken. Songhy kýnderi bosatulary súrapyl;  kýni-týni qaghazdaryn berip, qoysha aghytyp jatyr. Kýni bitkenderden eshkim qalatyn kórinbeydi. Ózderi:«Qalam»  -  dep tilese ghana qaldyrady. Múnda Abdolla qatyn-balasymen túrady. Olar da mekeme yqshamdauyna iligip edi, qatyny basqa oryn tauyp kirdi de, ózi búrynghy ornyna 10 kýnnen song qayta kirdi. Jaqyn arada Almaty jaghynan ýi-ishterimen kóp qazaq keldi dep edi. Olargha әli jolyqqanym joq.

Hosh, Ahmet».

*          *          *

AQSSR p/o, Popov Ostrov 3 otdeli, SLAG. O Solovki, 1 Lagpunkt, 1-ya rota Dulatovu Miryakubu.

S.Mochlino, Klubnaya, d. Soygarova Stepana. Zap. Siyb. kray. Tomsk. okr. Krivosheyensk. Rayon. 8/III-34.

Qaraqtarym Myrjaqyp, Myrzaghazy!

Sondasyndar ma? Dendering sau ma? Ghazymbek qayda? Men qatyn-balamnyng qasyna jiber dep súranyp, múnda keldim. Ótken sentyabriden beri osyndamyn. Ayyna 150 som jalaqysy bar bir oryngha iligip edim, onan osy marttan bastap shygharyp túr. Qazir júmyssyz túrmyn. Q. B. - nan (Qyr balasy - Á.Bókeyhanov) hat alyp túrmyn. Aman. Songhy bir-eki hatynda Smaghúldan (Sәduaqasovtan) basqamyz amanbyz dep jazghan eken, onysy nemene ekenin anyq bilmeymin. Eldes Almatyda oqytu júmysynda dep jazady. Onyng ózine әldeneshe ret jazyp, jauap ala almay-aq qoydym. Senderge jazyp jauap qaytpaghan son, taghy jazyp otyrmyn. Qoldaryna tiyse keshiktirmey habar berersinder.

Sýiem. Ahmet.

B. S-dan (Badrisafadan) sәlem. Ol qoyanshyq auruy bolyp әbden bitken... Sholpan (qyzy) men múnda kelgenshe Almatygha ketip qalypty.

Aghayyndardyng bәrine sәlem».

Smaghúl Sәduaqasov  sol jyly tosyn da kýdikti dertten (ónerkәsiptik, yaghni, kәsiby ulanu degen diagnoz qoyylghan) qaytys bolghan. Jerleuge qatysqan S.Múqanovtyng aituynsha, tanerteng Kremlige sau kirgen, keshke qaray: «Sýiegin órteuge kuәlik etinder», - dep suyt habarlaghan. Denesin kóruge qayyn atasy Á.Bókeyhanovqa dar úqsat bermegen. Jerleuge qatysqan Sәbit Múqanovtyng jary Mariyam Qojahmetqyzy sol bir qaza turaly:

«Estelik aitamyn dep talay aruaqtyng qúlaghyn shulattyq-au deymin. IYe, Smaghúl Saduaqasovtyng jerleuine qatysqanymyz bar. Mәskeude túrghan kezimiz. Shamasy, ne 32, nemese 33-jyl. Olay deytinim, Sәbit ol kezde Qyzyl Professurada oqyp jýrdi. Bir kýni syrttan asyghys kelip:

- Mәriyәm, jinal. Smaghúl Saduaqasov qaytys bolypty. Býgin jerleuge aparady eken», - dedi.

Ekeuimiz ýiden shyqtyq. Qystyng kýni bolatyn. Mәskeuding shet jaghyn tolyq bilmeymin ghoy. Tramvaygha otyryp, odan biraz jayau jýrip kelip, bir ýlken kirpish ýiding janyna toqtadyq. Álgi ýy ereksheleu kórindi maghan. «Krematoriy» degen osy», - dedi Sәbiyt. Jýregim zyrq ete týsti. Ólgen adamdy órtep jiberedi eken degendi estigenmin:

- «Marqúmdy nege elge aparmady eken?, - degen súraghymdy Sәbit jauapsyz qaldyrdy.

Biraz kýtip túryp qaldyq. Manayda kóp eshkim kórinbeydi. Bir kezde anadaydan jaqyndap kele jatqan arba kórindi. Mәiitti sol arbagha salypty. Arystay bop súlap jatyr eken. Arba sonynda ilby basyp eki-ýsh adam keledi. Sәbit maghan sybyrlap:

- Álihan Bókeyhanov - qayyn atasy, әieli - Liza, anau - balasy», - dep týsindirip túr.

Arba aqyryn jýrip kelip esikting kózine toqtady. Sәbit jaqyn baryp amandasyp, kónil aitty. Men sheginshektep keyindeu túrdym. Bókeyhanov kelbetti adam eken. Ýstinde etegi jer syzghan, jaghasyn altayy qyzyl týlkiden salghan qymbat tony bar. Keskin-keypi patshaday bolyp kórindi maghan. Takappar, suyq jýzdi.

Bir kezde mәiitti tabytymen kóterip, ishke kirgizuge ynghaylandy. Eshkim dauys salyp, ýn shygharghan joq. Áyeli Liza - qaraly kiyimde. Tabyttyng basynda ýnsiz túryp qoshtasty. Qazaq ghúrpymen dauys salmaghany maghan ersileu kórindi. Ishten shyqqan adamdar tabytty ala jóneldi. Bókeyhanov ta, әieli men balasy da esikting aldynda qalyp qaldy. Sol kezde Sәbit tez-tez basyp, ýidi ainalyp ketti.

Búl qayda ketti?», - dep men an-tanmyn.

Birazdan song kelip, kórgenin aitty. Mәiitting qalay janghanyn ýlken peshting alaqanday tesiginen kóripti. Tabytymen jyljytyp әkele jatyp, jalyngha berer sәtte mәiitti ajyratyp alady eken. Sol kezde mәiitti tiginen kóterip, qyp-qyzyl otqa sýngitip jiberetin kórinedi.

-  Tirlik-ay desenshi, jambasy jerge tiygen de bir medet eken ghoy, - dep Sәbit ekeuimiz ýige qayttyq. Bar kórgen-bilgenimiz sol», - dep eske alady.

Bar emeuirin tanytarymyz, ol kezde Jambyl «temir komissar» dep maqtaghan Kene - Ejov Kremliding qauipsizdigi salasyna  jauap beretin. Al S.Sәduaqasov 1921 jyly Semey oblysyn Qazaqstangha kýshpen qosqan kezde Smaghúl men Ejov ekeuining arasynan «ala jylan» ótip ketken bolatyn. Qazaqstanda da «qazaqtyq mәnermen» azanama jariyalandy. Arys azamat qayghyly qazagha úshyrap, sýiegi asyghys órtengenine ókinip jazylghan baspasózdegi azanamagha  A.Musin siyaqty aq jýrekterding túla boyy týrshigip, aza boyy qaza boldy. Ol ózining Mirzoyangha jazghan úzaq «sýiketpesinde»:

«Moskvada oqityn Ghalym Maldybaev degen jas jazushy «Sosialdy Qazaqstan» gazetinde Smaghúldyng ólimine arnalghan ocherk-maqala jariyalady. Ocherkting bas-ayaghy túnghan qayghy, ynyrsu, synsu. Onda biraz adamdardyng joqtauy da keltirilgen. Maldybaev joldastyng ocherkin oqyp kóreyik: «Eki kýn búryn Smaghúlgha jolyqqanymda onyng qatty jýdep ketkenin, densaulyghy әlsirep, kózi nashar kóre bastaghanyn bayqadym. «Smaghúl, qalyng qalay, tynyshtyq pa?», - degenimde Smaghúl: «Tynyshtyq. Bizderding aitysyp jýrgen kezimiz de boldy, sonda sen: eger men óle qalsam myng adam jinap kómersing - dep edin. Al, endi kiris, jina topyraq salatyn adamdy» - dep jauap qayyryp edi», - dep jazypty.

Krematoriydan qaytyp kelgenderding de joqtauyn keltiripti. Onda: «Smaghúlgha satqyndyq jat edi, óte qaysar jigit bolatyn jәne ózining pozisiyasyn qatang ústanatyn. Oquyn bitirgen kezinde qaytys bolyp ketkeni óte ókinishti», - dep ókinedi Maldybaev. Álgi joldas shynynda da solay dedi me, joq pa, Maldybaev joldas janynan qosyp otyr ma, mәsele onda emes. Búrynghy sayasy kýres kezi «ayqayshyl uaqyt» dep baghalanghan. Sonda biz býgin sәduaqasovshyldyqpen kýrespeuimiz kerek pe? «Smaghúlgha satqyndyq jat edi» - degen ne sóz? Búl sózding astarynda: partiyanyng sara jolyn nyq ústaghan kommunisterdi orysqa satylyp ketkender - dep aityp túrghany emes pe eken», - dep órshelene әruaqpen aitysty.

Nesi bar, búl da sol kezdegi «ayqayshyl kezennin» aiqayshylaryna tәn «sayasy qyraghylyq» bolatyn.

Últ kóseminin: «Smaghúldan basqamyz amanbyz», - deuining astarynda osynday qasiret taby jatyr edi.

Aman bolayyq.

(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»