Kenestik reformalargha, әsirese kýshtep újymdastyrugha narazylyq býkil Kenester Odaghynda  oryn alghany belgili. Qazaq elindegi is jýzinde Últtyq Apatqa aparyp soqqan permanentti asharshylyq ta sol kezenderdegi azamattardy jaybaraqat qaldyrmady.

III. Solaqay sayasatpen kelispeushilikter jәne zerde

Jogharyda aitylghanday, Últtyq Apattyng alghashqy kezeninde asharshylyqtan Týrkistan Respublikasyndaghy kóshpendi qazaqtar zardap shekti. Týrkatkom qúrghan Ashtyqpen kýresting ortalyq komissiyasyn Túrar Rysqúlov basqardy. Oghan qazaq mýddesin kózge ilmeytin, «bolashaghy joq kóshpendilerge»  azyq-týlik bóluding qajeti joq dep eseptep, olardyng «ashtan qyryluyn revolusiyagha qosqan ýlesterine» tengeretindermen kýreske týsuge tura keldi.

Kenestik reformalargha, әsirese kýshtep újymdastyrugha narazylyq býkil Kenester Odaghynda  oryn alghany belgili. Qazaq elindegi is jýzinde Últtyq Apatqa aparyp soqqan permanentti asharshylyq ta sol kezenderdegi azamattardy jaybaraqat qaldyrmady.

III. Solaqay sayasatpen kelispeushilikter jәne zerde

Jogharyda aitylghanday, Últtyq Apattyng alghashqy kezeninde asharshylyqtan Týrkistan Respublikasyndaghy kóshpendi qazaqtar zardap shekti. Týrkatkom qúrghan Ashtyqpen kýresting ortalyq komissiyasyn Túrar Rysqúlov basqardy. Oghan qazaq mýddesin kózge ilmeytin, «bolashaghy joq kóshpendilerge»  azyq-týlik bóluding qajeti joq dep eseptep, olardyng «ashtan qyryluyn revolusiyagha qosqan ýlesterine» tengeretindermen kýreske týsuge tura keldi.

Apattyng ekinshi kezeninde 1921 jyly ziyalylardyng týrkistandyq ýlken toby (Halel Dosmúhamedov, Múhamedjan Tynyshbaev, Jansha Dosmúhamedov, Isa Qashqynbaev, Qonyrqoja Qojyqov, Súltanbek Qojanov, Sanjar Asfendiyarov jәne t.b.) «Aqjol» gazetinde ýndeu jariyalap, ashyghyp jatqan arqalyq bauyrlargha kómek beruge shaqyrdy. Naqty júmystar jýrgizu ýshin jer-jerge attandy. Mәselen, J.Dosmúhamedov Prjevaliskide azyq-týlik jinaugha úitqy bolyp, ony Qazaqstannyng soltýstik jәne batys oblystaryna jiberudi úiymdastyrdy. Sol 1921 jyly Mirjaqyp Dulatov «Qazaq tili» gazetindegi maqalasynda Semey guberniyasynyng qazaq qyzmetkerlerin ashtyqqa úshyraghan audandargha elden mal jinap jetkizuge shaqyrdy. Ol ózi jaz boyy birneshe ýiezdi aralady. Ýgit-nasihat jýrgizdi. Múnday janqiyarlyqty únata qoymaghan jergilikti ony ókimet tútqyndady. M.Dulatov Orynborgha jóneltilip, GPU-ding tergeuinen song ghana bosatyldy. Jýsipbek Aymauytov bastaghan ziyalylar toby  shyghys audandardan mal jiyp, asharshylyq jaylaghan Torghay halqyna jetkizgen edi. Olardyng ýsterinen qylmystyq is qozghaldy. Sot ýderisi olardy aiypty dep tauyp, artynsha amnistiya tәrtibimen keshirim berdi.

Bolisheviktik túghyrnamany qabyl alghan ziyalylar Kenes biyligining jariyaly úrandaryna senip, últtyq mýddege say әreket etuge tyrysty.  Mәselen, 1922 jyly Jetisuda jer-su reformasyn jýrgizu kezinde Súltanbek Qojanovtyng komissiyasy otarlaushylar tartyp alghan ata qonystaryn qazaqtargha qaytaru arqyly tarihy әdilettilikting saltanat qúruyn qamtamasyz etpek boldy. Alayda komissiyagha «últshyldyq» aidar taghylyp, keri shaqyryp alyndy. Bolishevikter taptyq jikti aiyra týsu, baylar mýlkin tartyp alyp kedeylerge ýlestirip beru jolymen el ekonomikasyn «jandandyru» jolyn 20-shy jyldarda-aq ústanghan bolatyn. Onday qaterli baghytqa 1923 jyly Qazaq oblystyq 3-shi partkonferensiyada Smaghúl Saduaqasov syn aitty. Ol halyqty jana silkinister emes, ghylym men bilimge sýiengen beybit enbek qútqarady degen ójet pikir bildirip, óteuine sayasy senimsizdikke úshyrady.

Apattyng eng qorqynyshty ýshinshi kezeninde ashtan búralghan alghashqy bosqyndardyng payda boluy men ýdep kele jatqan ashtyq kýizelisteri jayynda jer-jerden jekelegen azamattar Mәskeudegi biyik ýige, Almatydaghy avtonomiya basshylyghyna ashtyq qasiretining alghashqy belgilerin habarlaudan bastap, jappay sipat alghan mysaldardy aityp dabyl qaqty. Ólkepartkomnyng birinshi hatshysy F.Goloshekinning atyna 1932 jylghy 4 shildede Ghabit Mýsirepov bastap (Qazmembaspa mengerushisi Mansúr Ghatauliyn, Komvuz prorektorynyng orynbasary Mútash Dәuletghaliyev, prorektory Embergen Altynbekov, Gosplan energetika sektorynyng mengerushisi Qadyr Quanyshev) qol qoyghan «beseuding haty» týsti. Hatta auyl sharuashylyghyndaghy qúldyrau derekteri keltirildi (1930 jylghy 40 million bas maldan 1932 jyly 5 million ghana qalghan). Qazaqtar arasynda ashtan óluding tym kóbeyip ketkeni jәne osynsha mýshkil halge «solshyldyq» asyra silteuler men Qazólkekomnyng qate sayasaty  jetkizgeni aityldy.

Alayda «beseuding haty» últshyldyqtyng naqty kórinisi retinde baghalandy. Hat avtorlarymen tiyisti «sauyqtyru júmystary» jýrgizildi de, bir aptadan song olar Qazólkekomgha ózderin-ózderi kinәlap-jazalaghan opynu hattaryn tapsyrdy. 1932 jylghy 15 shildede ótken Qazólkekom Burosy men Ólkelik baqylau komissiyasynyng birikken mәjilisi «beseuding hatyn» «Qazaqstandaghy sosialistik qayta qúru isinde qol jetkizilgen kýlli jetistikterdi tolyghymen býrkemelep, tek teris sәtterdi badyraytyp kórsetu, Ólkekomnyng jýrgizip otyrghan barsha baghytyn synau» bolyp shyqqan dep tapty. Biraq olardyng «kinәlaryn moyyndaulary» eske alyndy.  Sóitip,  bir top kommunist «qatelesip» qol qoyghan sol hatty  «sosialistik qayta qúru men últ sayasaty jetistikterine» qara boyau jaghushylyq dey túra, avtorlardy partiya qatarynda qaldyryp, bir-bir qatang sógis arqalatty.

Goloshekinning sodan keyin Mәskeuge bara jatqan saparynda oryn alghan bir  oqigha jayy bizding zamanymyzgha jetti. Qazaq avtonomiyalyq respublikasynyng diktatory mingen poyyz shilde-tamyz aptap kýnderining birinde Aqtóbe vokzalyna toqtaydy. Perronda jinalghan  qalyng júrt aldynda sóz sóileuge ýkimettik vagonnan ólkekomnyng basshysy shyghady. El ishin jaylaghan asharshylyqty әdettegisinshe, «tap jaularynyng maldy jappay soyyp tastaudy әdeyi úiymdastyrghan timiskilik zymiyan әreketterining saldary» retinde týsindirmek boluy yqtimal. Biraq sol joly ol qúdireti ýstem sózin sóiley almaydy.

Kópshilik nazary topty jaryp alangha shyqqan jaydaq arbagha auady. Arba ýstinde otyrghan jýdeu shal óte әigili túlgha bolatyn. Ol kezinde qazaqtardyng shúrayly jer-suyn tartyp alyp, ózderin shólge yghystyrghan patsha ýkimetin Memduma minbesinen ótkir sózimen synaghan qayratker-tin. Sonda ol biylikting «ishki Reseydegi 130 myng pomeshikting mýddesin qorghau ýshin» qazaqtardy ata qonysynan quyp «renjitip otyrghany Memlekettik dumanyng esinde bolsyn», qazaqtar solshyl partiyalargha ish tartady, olardyng jekemenshik  jerlerdi mәjbýr etu jolymen bólip alu arqyly sharualar múqtajyn sheshuge úmtyluy dúrys dep mәlimdegen edi. Keyin bolishevikter qataryna kirip, Oral oblysynyng әdilet komissary, aq gvardiyashylar týrmesining tútqyny, Qarataev atty әsker brigadasyn qúrushy qyzyl partizan, Shyghys  maydanynyng 4-shi Armiyasyndaghy Qazaq brigadasy sayasy bólimining mengerushisi, Qazaq ólkesin basqaru jónindegi Áskeriy-revolusiyalyq komiytetting mýshesi, Qazaqstan Kenesteri alghashqy eki sezining delegaty boldy. Al qazir ol 72 jasar zeynetker Baqytjan Qarataev edi.

Siniri shyghyp, tizesi qalt-qúlt etken dimkәs qart tarantas ýstinde týregep túryp, qazaq kommunisterining kósemin jazghyrghan sózder aitqan eken. Revolusiyanyng qasiyetti múrattaryn aramdap, qazaqtardy shybynsha qyrghan ashtyq qasiretine úshyratqanyn betine basypty. Búl  ýshin respublikanyng birinshi basshysy jauapty ekenin júrtshylyq aldynda betine basqan kórinedi. Goloshekiyn: «Shal sharshap qalypty», - dep kýbir etip, vagonyna qayta sýnguge mәjbýr bolghan...

Al «sharshaghan shal» úzamay ashtyqtan dýnie saldy. Ol ózining artynda qalghan jazba múralarynda alapat asharshylyqqa  jalghyz Goloshekin emes, onyng ainalasyndaghy qazaq qayratkerleri de aiypty dep týiipti. B.Qarataevtyng oiynsha, mәsele olardyn  kóz boyaushylyqqa jol beruinde, «qazaq isterine jýliktik túrghydan keluinde» jatqan. Qazaqtyng osynday masqara ashtyqqa úrynuyn qart revolusioner últtyng «bas adamdarynyn» sonau patsha zamanynan qalyptasqan qúldyq sanasynyn, lәbbay-taqsyrlap boysúnushylyqtan bastalghan psihikalyq azghyndauynyng saldarynan dep baghamdady.  Tiyisinshe, kinә avtonomiyalyq respublika basyndaghy qazaqtardyng shyn mәninde «karierist, aferist, portfelist» («mansapqor, alayaq, portfeliqúmar») bolyp shyghuynan dep eseptedi.

Solardyng biri sanatyndaghy Qazaq ólkepartkomynyng Buro mýshesi, respublika Halyq komissarlary kenesining tóraghasy Oraz Isaev 1932 jylghy tamyzda Stalinge ýlken hat berdi. Onda ólkede oryn alyp túrghan ahualdy adal bayan etti, sebep-saldarlaryn taldady, qiyndyqtan shygharatyn sharalar haqyndaghy úsynystaryn tújyrymdady. Sonymen birge,  ornaghan ahual ýshin ózge buro mýshelerimen qatar ózining de jauapty ekenin moyynday otyryp, «birinshi hatshynyng kópke mәlim erekshe rólin» eskere kele, «basshylyqta ózine ózi syn kózben qaraugha qabileti jetpeytin» ortalyqtyng emissary Filipp Goloshekin otyrghanda - respublikadaghy auyr «jaghdaydy sauyqtyru esh mýmkin emes» dep sanaytynyn jazdy.

O.Isaev Goloshekindi ornynan bosatpayynsha is onalmaytynyn aityp, ony Qazaq ólkekomynyng jetekshiliginen keri shaqyryp aludy tikeley Bas hatshy Iosif Stalinnen jalghyz ózi ashyq talap etti. Sonymen birge  qazaq auyly men mal sharuashylyghyna baylanysty shúghyl atqarylugha tiyis mәseleler jóninde Ortalyq Komiytetting arnayy sheshim shygharuyn súrady. Búl ótinishi qanaghattandyryldy.  Onyng hatynda kórsetilgen jәitter stalindik Ortalyq Komiytetting Qazaqstannyng mal sharuashylyghyn damytu jayynda 1932 jylghy 17 qyrkýiekte qabyldaghan qaulysyna negiz etip alyndy.  Al Qaulynyng jýzege asyryluyn tiyimdi jýrgizudi kózdeytin birqatar úsynysyn RKSFR Halkomkenesi tóraghasynyng orynbasary T.Rysqúlov 1932 jylghy 29 qyrkýiekte Stalinge joldaghan bayanhatynda aitty. (Múnyng kóshirmesin ol arnayy jónelpe jazbamen Goloshekinning ornyna Qazólkekomnyn   basshysy bolyp saylanghan L.Mirzoyangha 1933 jylghy 31 qantarda jiberdi).

Kelensizdikter taldanyp, mindetter belgilenedi. Tek F.Goloshekin búrynghy lauazymynda qala berdi. Tiyisinshe, ol jәne ony qolpashtaushylar partiya belsendilerining jinalystarynda atalmysh qaulyny ólkekom baghytyn maqúldaghandyq sipatta týsindiruge kiristi. «OK ólkekom baghytyn qazaq auytqushylarynyn, qynqylshyl-uayymshyldarynyn, topshyldarynyng baybalamdaryna qasaqana... dúrys dep tapty», óitkeni ólkelik partiya úiymy «Qazaqstannyng sosialistik qúrylysynyng barlyq salalarynda óte iri jetistikterge» qol jetkizdi dep dýrildetti. Alayda halyq ashtyq, indet zardaptaryn tarta berdi, qyrylu, bosqyndyq tyiylmady. Almaty kóshesine tolghan ashtardy eleng qalmaghan «adal leninshil-stalinshil» F.Goloshekindi 1933 jylghy qantarda kommunister maqtanysh-madaqtaugha toly saltanatty  jaghdayda Almatydan Mәskeuge býkilodaqtyq dengeydegi jana lauazymymen Jogharghy Tórelik Sotty basqarugha shygharyp saldy.

1933 jylghy 24 aqpanda OK Bas hatshysy IY.Stalin men Qazaq ólkekomynyng jana birinshi hatshysy L.Mirzoyannyng atyna «altaudyng haty» (qol qoyghandar: qyzyl professura institutynyng tyndaushylary Ghataulla IYsqaqov, Iliyas Qabylov,  Jýsipbek Arystanov, Birmúhamed Aybasov, Qazólkekom mýshesi Ghabbas Toghjanov, student Orazaly Jandosov) jiberildi. Onda 300 mynnan astam qazaq qojalyqtarynyng Sibir jәne Orta Aziya temir jol stansiyalaryna, qalalaryna, ortalyqtaghy qalalargha, kórshi respublikalardyng oblystaryna bosyp ketkeni, kóbining qayyrshylyq hal keship jatqany aityldy. Shúghyl kómek kórsetilmese, kóktemge qaray olardyng arasyndaghy ólim-jitim tym kóbeyip ketetini habarlandy. Qazaqstannyng jana basshylyghy asharshylyq zardaptaryn jongha baghyttalghan keshendi jospardy jýzege asyrugha kiristi. Respublikadaghy 162 audannyng ishinde ashtyq nәubetining zardabyn kóshpendi mal sharuashylyghyn kәsip etken Sarysu audany erekshe tartqan edi. Ókimet  ókili Oraz Jandosov sol audannyng ýshten biri ghana aman qalghan júrtyn jana qonysqa kóshirip, әkimshilik baghynysyn ózgeru jәne otyryqshylyq jaghdaydaghy ekonomikasyn jandandyru orayynda kóp júmys atqardy.  Asharshylyq saldarynan kórshi respublikalargha bosyp kóship ketkenderdi elge alyp kelu ýshin avtonomiyalyq ýkimet atynan jan-jaqqa arnayy ókilder attandy.

1933 jylghy 9 nauryzda T.Rysqúlov OK Bas hatshysy Stalinge (kóshirmesin OK auylsharuashylyq bólimi men KSRO Halkomkenesine) Qazaqstandaghy asharshylyq zardaptaryn jon jónindegi bayanhatyn joldady. Múnyng kóshirmesin 11 nauryzda jónelpe jazbasyna tirkep, Almatygha, Mirzoyangha jiberdi. Ol ondaghy payymdardy qazaq partiya úiymynyng jana basshysy júmys barysynda eskerer dep ýmit bildirdi.

El-júrttyng ensesisin ruhany jaghynan kóteru manyzdy edi. Respublikagha Tәjikstannan  Temirbek Jýrgenov shaqyryldy. Jana Aghartu halyq komissary respublikadaghy oqu isi men mәdeniyet júmystaryn qysqa merzimde joghary dengeyge kóterdi. Kәsiby óner kýrt damytyldy. 1936 jylghy Mәskeude ótken onkýndikte Qazaqstandaghy mәdeny revolusiya jetistikteri júrtshylyqty riza etti.

Jyl ayaghynda qabyldaghan stalindik konstitusiya boyynsha Qazaqstan Reseyding qúramyndaghy avtonomiyalyq respublikadan   KSRO qúryltayshylarynyng biri sanatyndaghy «tәuelsiz» respublika mәrtebesine kóterildi. Búl - bolishevizmning qazaq halqyna qarsy jasaghan memlekettik qylmysyn óte sәtimen býrkegen shara edi (Qazaqstan odaqtas respublika tәjin kiige 1924 jylghy últtyq mejeleu nәtiyjesindegi qalpynda әbden layyq bolatyn, al negizgi halqynyng sany men dәstýrli ekonomikasynyng mәnin qúraytyn mal basynyng mólsheri asharshylyq jyldary kýrt týsip ketkendikten,  múnday mәrtebege 1936 jylghy dengeyi kelinkiremeytin. Demek, býgingi Tәuelsizdigimiz ýshin biz asharshylyq qúrbandaryna boryshtymyz).

Ýsh dýrkin ýiirip soqqan ashtyq zobalanynda tórt jarym millionnan astam, yqtimal tabighy ósimin esepke alghanda, on shaqty million adam opat bolghan edi. Bosap qalghan alyp kenistikke syrttan milliondaghan adam kóship keldi. Janadan qonystanghandar  asharshylyqtan ólgenderding sýiegi ýstinde sosialistik qúrylys kórigin qyzdyrdy. Ónerkәsip oshaqtaryn ashyp, qala, zauyt saldy, dýrildetip tyng iygerdi. Ortalyqtyng tәtti úrany jetegimen Qazaqstangha lek-lek bop kelip, jasampaz enbekti jandandyrdy.

Biraq olar  qazaq halqy bastan keshken qasiret auqymyn bilgen joq. Biludi sayasat ta qosh kórmeytin. Sondyqtan da, tolassyz kósh nópirimen-aq, nәubet qaljyratqan qazaqtardy óz otanynda halyqtyng ýshten birine de jetpeytin últtyq azshylyq dengeyine týsirdi. Sóitip, tiyisinshe, qogham tynys-tirshiligining barlyq salasynda qazaqtyng últtyq mýddesining shekteu kóruine, óz erikterinen tys, janama týrde bolsa da, sebepker boldy.

Býginderi elimizde qoyan-qoltyq ómir sýrip jatqan barsha júrt, kýlli etnostyq toptar qazaq bastan keshken apat turaly shyn tarihty biluge tiyis. Shynshyl  tarih jer-suymyzdy meken etken týrli etnos ókilderin memleketúiystyrushy qazaq últy tóniregine tyghyz toptastyra týsedi. Túrghyndardy janghyrtylghan ashy da qasiretti tarihpen tәrbiyeleu san últ ókilderi arasyndaghy riyasyz tatulyqty, halyqtyng naghyz birligin qamtamasyz ete alady.  Adamdardy әdil  tarihpen tәrbiyeleuding últtyq damugha tiygizer ong yqpaly zor. Bolashaqqa kepili bolary, tәelsizdigimizdi bekemdeuge septeseri  kýmәnsiz.

Monarhiya qúlar qarsanda qazaq alty million edi.

Tónkeris tuyn kótergen sosialistik federasiya qúramynda boy týzey kele, qylmysty sayasat silkinisterine toly on alty jylda jalpy sany ýsh esege juyq kemidi. Últtyq Apattyng atalghan ýsh  kezeninde tikeley tórt jarym millionday  jan ashtan óldi. 1917-1933 jyldary. Tek 30-shy jyldarghy ashtyqta belgili demograf Maqash Tәtimovtyng esebi boyynsha 2,4 mln. adam opat boldy. Múny bolisheviktik genosid demeske lajyng joq.

Jýzdegen myng jan shetel asyp bosyp ketuge mәjbýr boldy.

Sondyqtan da asharshylyq tarihyna erekshe mәn berip qarau lәzim. Adamzatqa mәngi eskertu jasap túru ýshin. Keleshekte de tap kelui mýmkin sonday apattardan saqtandyru ýshin. Azamattar boyynda shynayy demokratiyalyq qúndylyqtardy qalyptastyru ýshin. Elimizdin, Tәuelsizdigimizding tuyn ústar bolashaq azamattardy tarihtyng qasiretti betterimen tәrbiyeleu ýshin.

Búl iske, sóz joq, Elbasy tapsyrmasymen boy kótermek eskertkish eleuli qyzmet etetin bolady. Degenmen, bizding oiymyzsha, ilgeride eske alynghan,  akademik K.Núrpeyisúly búdan on bes jyl búryn dәiektegen eskertkish-panteon ornatu iydeyasyna qayta oralyp, ony damyta otyryp qarau lәzim. Bizding búl rette ortagha salar oiymyzdyng mәnisi nede, dәnegi qanday?

Ghasyrlar toghysynda Qazaqstan «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamynyn  akademik Manash Qozybaev bastaghan ókilderin Elbasy qabyldap, «Ádilet» atynan aitylghan ótinishter boyynsha atqarushy biylikke birer tapsyrma bergen edi. Solardyng ishinde búrynghy ishki ister halyq komissariaty-memlekettik qauipsizdik komiyteti (NKVD-KGB) júmys istegen ghimarattyng bir bóliginen Sayasy repressiyalar tarihy muzeyin ashu kózdelgen bolatyn.  Búl elimizdin  sayasy tarihyn kórneki týrde beyneleytin birden-bir múrajay, jana da erekshe ghylymi-aghartushylyq mekeme bolugha tiyis-tin. Alayda Qazaqstan ghúmyryndaghy qasiretti belesterge tikeley qatysy bar osynau  tarihy ghimarattyng bir búryshynan ashylghan Sayasy qughyn-sýrginder tarihy múrajayy bir jarym jylday ghana júmys istedi de, jabylyp qaldy.

Sebebi menshik iyesi ghimaratty  jeke kәsipkerge satyp jiberipti.

Múrajaydyng ýlken bóligin ashtyq taqyrybyna arnaudy kózdegen bizding jobamyz jýzege asyrylmay qaldy. Degenmen aldaghy uaqyttarda  totalitarizm jyldaryndaghy ýzdiksiz jasalghan sayasy qughyn-sýrgin men halqymyzdy últtyq apatqa úryndyrghan asharshylyq  qayghy-qasiretterin  úmyttyrmay, el-júrt jadyna әrdayym kórneki týrde salyp túratyn, ótken tarihy joldyng auyr kezenderinen  tanymdy da taghlymdy syr shertetin ghylymi-aghartushylyq mekeme ashylugha tiyis.

«Ádilet» qoghamy mektep oqushylaryn tarihy zertteushilikke baulityn «Tarihtaghy adam. Qazaqstan. HH ghasyr» degen taqyryppen ýsh jyl boyy bayqau ótkizdi. Bayqaugha qatysushylardyng edәuir bóligi auyldarynda oryn alghan ashtyq izderin óz әuletterining bastan keshkenderi, qart ardagerler estelikteri arqyly janghyrtty. Balalardyng izdenushilik júmystaryna ústazdary jәrdemdesti. El ishindegi múraghattardy biz osy jolmen de jiigha әreket etken edik. Bizding oiymyzsha, bolashaq múrajaydyng arnayy bir bóliminen  Últtyq Apat qúrbandarynyng esimderin janghyrtyp, qaraly tizim jasaudy kózdeytin  arnayy aksiya bastau alugha tiyis. Ashtan qyrylghan  adamdardyng aty-jónderin  qalpyna keltiruge býkil halyq atsalysa alady: shejireshiler, otbasylyq, әulettik  múraghat iyeleri, tarihshylar, әuesqoy zertteushiler, estelik jinaushylar óz derekterimen múrajay qoryn tolyqtyruy kerek. Dәlirek әm júrtshylyqqa jaqynyraq tilmen aitqanda - múrajaygha kelgen әrkim qaraly tizim ekspozisiyasyn óz әuletinen qúrban bolghan bútaq tarihymen tolyqtyrghan bolar edi.  Qoldan tughyzylghan asharshylyqtan qyrylghan jazyqsyz jandardy atap eske alu osylay býkilhalyqtyq iske ainalyp ketui tiyis. Ortaq iske  azamattardyng barshasy atsalysaryna kýmәn joq.

Búl orayda әlemdik tәjiriybeden ýlgi alu da jón bolmaq. Bәrimiz biletindey, «qonyr indet» atanyp kýlli adamzatqa sor bop tiygen fashizm 1933-1945 jyldary Europany mekendeytin milliondaghan evreyding kózin joydy. Alty million. Qasaqana  qyrdy. Europada osynday  tragediyagha úshyraghan evrey halqynyng Tayau Shyghystaghy tarihy otanynda «Yad-va-Shem» (qazaqshalaghanda - «Jad pen Esim») dep atalatyn institut pen múrajay bar. Izrailide, IYerusalim qalasyndaghy Gersli tauynyng etegine ornalasqan. Onyng qyzmeti Ekinshi dýniyejýzilik soghys kezinde evreylerding basyna týsken Apatty kórsetuge arnalghan. Múrajaydyng qúrylghanyna jarty ghasyrdan asty. Onyng basty úrany: «Eshkim úmyt qalmau kerek!» degen ghalamat shart.

Yad-va-Shemde arnayy jabdyqtalghan Esimder zaly bar kórinedi. Onda, jalpy, eki millionnan astam qaza tapqan jannyng aty-jóni tirkelgen. Sonda,  Esimder zalynda - Apat qúrbany bolghan evreylerding attary ýlken ekrangha týsip túrady. Al ondaghy ekspozisiyalar  Apattyng barlyq satylaryn hronologiyalyq retpen, týrli kórneki tәsilmen beynelep әngimeleydi. Kórgenderding aituynsha,  әsirese balalar zaly airyqsha әserli jasalghan. Shyraqtardyng dirildegen әlsiz sәuleleri ghana jaryqtandyrghan búl qarakólenke zalda kýnirengen diktor dausy Apatta  opat bolghan balalardyng esimderin oqidy eken. Tausylmas tizim. Al ekranda sәby suretteri birinen song biri shyghyp jatady. Zal kýmbezi astyndaghy azaly ahual sol sәtte sonda túrghandardyng týisigin titirkentip, kópke ortaq qayghyny әrqaysysyna sezindiredi.

Múrajay adamdar boyyna ýmit ýzip toryghu emes, aza tútyp qayghyru sezimin darytady. Onda bolghandar qamyqqan kónilmen - adam ómirining eshtenemen tengerilmes birinshi qúndylyq bolyp tabylatyny jayynda tebirenedi. Qysqasy, sonau Apat muzeyi júrtty tereng oigha batyrady, adamgershilik jolgha qyzmet etuge beyildik tanytatyn  shynayy sezimdi qayraydy.

Tap osynday әser-kýsh bizding múrajay-eskertkishke de tәn bolugha tiyis. Tek 30-jyldar nәubetining qúiqa shymyrlatar tústary qanshama. Eger úlan-ghayyr Últtyq Apat satylary ashtyq derekterin kórneki ekspozisiyalarda útymdy beynelener bolsa - eshkimdi de jaybaraqat qaldyrmaytynyna, kelushilerdi adam ómirin airyqsha baghalaushylyq ruhta tәrbiyeleytinine   kýmәn joq. Shejireshiler әr әuletting ashtyq saldarynan ýzilgen bútaqtaryn týgendegende, keleshekte Qasiret kitabyn týzuge jәne evreylerding qonyr indet qúrbandaryna arnalghan «Jad pen Esim» atty әlemge mәshhýr múrajayy tәrizdi tarihy taghlymy eresen eske alu ornyn jabdyqtaugha bolar edi.

Joyqyn asharshylyqtar dushar etken Últtyq Apat qúrbandaryn aza tútatyn arnayy kýn belgileuding de manyzy zor. Búl rette «Ádilet» qoghamynyng qoghamdyq ómirge keyingi jyldary engizilip kele jatqan úsynysyn eskersek - onday kýnge әr mamyr aiynyng songhy júmasy arnalghany  ondy. Jyl sayyn mamyrdyng sonynda ainalyp  soghatyn Azaly Júma Sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alatyn 31 mamyrdyng aldyna, ne, tipti, bir júldyzgha tústas kelui mýmkin. Qalay bolghanda da, birine biri sabaqtas eki aidarmen aishyqtalghan osynau qaraly-saltanatty kýnder barsha is-sharalardyng imandyq ajaryn jarqyrata ashyp, birin biri tolyqtyra týsetin bolady.

Beybit QOYShYBAEV,

Qazaqstan «Ádilet» tarihi-aghartu qoghamy

tóraghasynyng birinshi orynbasary,

jazushy, tarih ghylymdarynyng kandidaty.

Sony