بەيبىت قويشىباەۆ. اشارشىلىق (جالعاسى)
كەڭەستىك رەفورمالارعا، اسىرەسە كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋعا نارازىلىق بۇكىل كەڭەستەر وداعىندا ورىن العانى بەلگىلى. قازاق ەلىندەگى ءىس جۇزىندە ۇلتتىق اپاتقا اپارىپ سوققان پەرمانەنتتى اشارشىلىق تا سول كەزەڭدەردەگى ازاماتتاردى جايباراقات قالدىرمادى.
ءىىى. سولاقاي ساياساتپەن كەلىسپەۋشىلىكتەر جانە زەردە
جوعارىدا ايتىلعانداي، ۇلتتىق اپاتتىڭ العاشقى كەزەڭىندە اشارشىلىقتان تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنداعى كوشپەندى قازاقتار زارداپ شەكتى. تۇركاتكوم قۇرعان اشتىقپەن كۇرەستىڭ ورتالىق كوميسسياسىن تۇرار رىسقۇلوۆ باسقاردى. وعان قازاق مۇددەسىن كوزگە ىلمەيتىن، «بولاشاعى جوق كوشپەندىلەرگە» ازىق-تۇلىك ءبولۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەپ، ولاردىڭ «اشتان قىرىلۋىن رەۆوليۋتسياعا قوسقان ۇلەستەرىنە» تەڭگەرەتىندەرمەن كۇرەسكە تۇسۋگە تۋرا كەلدى.
كەڭەستىك رەفورمالارعا، اسىرەسە كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋعا نارازىلىق بۇكىل كەڭەستەر وداعىندا ورىن العانى بەلگىلى. قازاق ەلىندەگى ءىس جۇزىندە ۇلتتىق اپاتقا اپارىپ سوققان پەرمانەنتتى اشارشىلىق تا سول كەزەڭدەردەگى ازاماتتاردى جايباراقات قالدىرمادى.
ءىىى. سولاقاي ساياساتپەن كەلىسپەۋشىلىكتەر جانە زەردە
جوعارىدا ايتىلعانداي، ۇلتتىق اپاتتىڭ العاشقى كەزەڭىندە اشارشىلىقتان تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنداعى كوشپەندى قازاقتار زارداپ شەكتى. تۇركاتكوم قۇرعان اشتىقپەن كۇرەستىڭ ورتالىق كوميسسياسىن تۇرار رىسقۇلوۆ باسقاردى. وعان قازاق مۇددەسىن كوزگە ىلمەيتىن، «بولاشاعى جوق كوشپەندىلەرگە» ازىق-تۇلىك ءبولۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەپ، ولاردىڭ «اشتان قىرىلۋىن رەۆوليۋتسياعا قوسقان ۇلەستەرىنە» تەڭگەرەتىندەرمەن كۇرەسكە تۇسۋگە تۋرا كەلدى.
اپاتتىڭ ەكىنشى كەزەڭىندە 1921 جىلى زيالىلاردىڭ تۇركىستاندىق ۇلكەن توبى (حالەل دوسمۇحامەدوۆ، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، جانشا دوسمۇحامەدوۆ، يسا قاشقىنباەۆ، قوڭىرقوجا قوجىقوۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ، سانجار اسفەندياروۆ جانە ت.ب.) «اقجول» گازەتىندە ۇندەۋ جاريالاپ، اشىعىپ جاتقان ارقالىق باۋىرلارعا كومەك بەرۋگە شاقىردى. ناقتى جۇمىستار جۇرگىزۋ ءۇشىن جەر-جەرگە اتتاندى. ماسەلەن، ج.دوسمۇحامەدوۆ پرجەۆالسكىدە ازىق-تۇلىك جيناۋعا ۇيتقى بولىپ، ونى قازاقستاننىڭ سولتۇستىك جانە باتىس وبلىستارىنا جىبەرۋدى ۇيىمداستىردى. سول 1921 جىلى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ «قازاق ءتىلى» گازەتىندەگى ماقالاسىندا سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ قازاق قىزمەتكەرلەرىن اشتىققا ۇشىراعان اۋداندارعا ەلدەن مال جيناپ جەتكىزۋگە شاقىردى. ول ءوزى جاز بويى بىرنەشە ۇيەزدى ارالادى. ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزدى. مۇنداي جانقيارلىقتى ۇناتا قويماعان جەرگىلىكتى ونى وكىمەت تۇتقىندادى. م.دۋلاتوۆ ورىنبورعا جونەلتىلىپ، گپۋ-ءدىڭ تەرگەۋىنەن سوڭ عانا بوساتىلدى. جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ باستاعان زيالىلار توبى شىعىس اۋدانداردان مال جيىپ، اشارشىلىق جايلاعان تورعاي حالقىنا جەتكىزگەن ەدى. ولاردىڭ ۇستەرىنەن قىلمىستىق ءىس قوزعالدى. سوت ۇدەرىسى ولاردى ايىپتى دەپ تاۋىپ، ارتىنشا امنيستيا تارتىبىمەن كەشىرىم بەردى.
بولشەۆيكتىك تۇعىرنامانى قابىل العان زيالىلار كەڭەس بيلىگىنىڭ جاريالى ۇراندارىنا سەنىپ، ۇلتتىق مۇددەگە ساي ارەكەت ەتۋگە تىرىستى. ماسەلەن، 1922 جىلى جەتىسۋدا جەر-سۋ رەفورماسىن جۇرگىزۋ كەزىندە سۇلتانبەك قوجانوۆتىڭ كوميسسياسى وتارلاۋشىلار تارتىپ العان اتا قونىستارىن قازاقتارعا قايتارۋ ارقىلى تاريحي ادىلەتتىلىكتىڭ سالتانات قۇرۋىن قامتاماسىز ەتپەك بولدى. الايدا كوميسسياعا «ۇلتشىلدىق» ايدار تاعىلىپ، كەرى شاقىرىپ الىندى. بولشەۆيكتەر تاپتىق جىكتى ايىرا ءتۇسۋ، بايلار مۇلكىن تارتىپ الىپ كەدەيلەرگە ۇلەستىرىپ بەرۋ جولىمەن ەل ەكونوميكاسىن «جانداندىرۋ» جولىن 20-شى جىلداردا-اق ۇستانعان بولاتىن. ونداي قاتەرلى باعىتقا 1923 جىلى قازاق وبلىستىق 3-ءشى پارتكونفەرەنتسيادا سماعۇل سادۋاقاسوۆ سىن ايتتى. ول حالىقتى جاڭا سىلكىنىستەر ەمەس، عىلىم مەن بىلىمگە سۇيەنگەن بەيبىت ەڭبەك قۇتقارادى دەگەن وجەت پىكىر ءبىلدىرىپ، وتەۋىنە ساياسي سەنىمسىزدىككە ۇشىرادى.
اپاتتىڭ ەڭ قورقىنىشتى ءۇشىنشى كەزەڭىندە اشتان بۇرالعان العاشقى بوسقىنداردىڭ پايدا بولۋى مەن ۇدەپ كەلە جاتقان اشتىق كۇيزەلىستەرى جايىندا جەر-جەردەن جەكەلەگەن ازاماتتار ماسكەۋدەگى بيىك ۇيگە، الماتىداعى اۆتونوميا باسشىلىعىنا اشتىق قاسىرەتىنىڭ العاشقى بەلگىلەرىن حابارلاۋدان باستاپ، جاپپاي سيپات العان مىسالداردى ايتىپ دابىل قاقتى. ولكەپارتكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ف.گولوششەكيننىڭ اتىنا 1932 جىلعى 4 شىلدەدە عابيت مۇسىرەپوۆ باستاپ (قازمەمباسپا مەڭگەرۋشىسى مانسۇر عاتاۋلين، كومۆۋز پرورەكتورىنىڭ ورىنباسارى مۇتاش داۋلەتعاليەۆ، پرورەكتورى ەمبەرگەن التىنبەكوۆ، گوسپلان ەنەرگەتيكا سەكتورىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قادىر قۋانىشەۆ) قول قويعان «بەسەۋدىڭ حاتى» ءتۇستى. حاتتا اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى قۇلدىراۋ دەرەكتەرى كەلتىرىلدى (1930 جىلعى 40 ميلليون باس مالدان 1932 جىلى 5 ميلليون عانا قالعان). قازاقتار اراسىندا اشتان ءولۋدىڭ تىم كوبەيىپ كەتكەنى جانە وسىنشا مۇشكىل حالگە «سولشىلدىق» اسىرا سىلتەۋلەر مەن قازولكەكومنىڭ قاتە ساياساتى جەتكىزگەنى ايتىلدى.
الايدا «بەسەۋدىڭ حاتى» ۇلتشىلدىقتىڭ ناقتى كورىنىسى رەتىندە باعالاندى. حات اۆتورلارىمەن ءتيىستى «ساۋىقتىرۋ جۇمىستارى» جۇرگىزىلدى دە، ءبىر اپتادان سوڭ ولار قازولكەكومعا وزدەرىن-وزدەرى كىنالاپ-جازالاعان وپىنۋ حاتتارىن تاپسىردى. 1932 جىلعى 15 شىلدەدە وتكەن قازولكەكوم بيۋروسى مەن ولكەلىك باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ بىرىككەن ءماجىلىسى «بەسەۋدىڭ حاتىن» «قازاقستانداعى سوتسياليستىك قايتا قۇرۋ ىسىندە قول جەتكىزىلگەن كۇللى جەتىستىكتەردى تولىعىمەن بۇركەمەلەپ، تەك تەرىس ساتتەردى بادىرايتىپ كورسەتۋ، ولكەكومنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان بارشا باعىتىن سىناۋ» بولىپ شىققان دەپ تاپتى. بىراق ولاردىڭ «كىنالارىن مويىنداۋلارى» ەسكە الىندى. ءسويتىپ، ءبىر توپ كوممۋنيست «قاتەلەسىپ» قول قويعان سول حاتتى «سوتسياليستىك قايتا قۇرۋ مەن ۇلت ساياساتى جەتىستىكتەرىنە» قارا بوياۋ جاعۋشىلىق دەي تۇرا، اۆتورلاردى پارتيا قاتارىندا قالدىرىپ، ءبىر-ءبىر قاتاڭ سوگىس ارقالاتتى.
گولوششەكيننىڭ سودان كەيىن ماسكەۋگە بارا جاتقان ساپارىندا ورىن العان ءبىر وقيعا جايى ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتتى. قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ديكتاتورى مىنگەن پويىز شىلدە-تامىز اپتاپ كۇندەرىنىڭ بىرىندە اقتوبە ۆوكزالىنا توقتايدى. پەرروندا جينالعان قالىڭ جۇرت الدىندا ءسوز سويلەۋگە ۇكىمەتتىك ۆاگوننان ولكەكومنىڭ باسشىسى شىعادى. ەل ءىشىن جايلاعان اشارشىلىقتى ادەتتەگىسىنشە، «تاپ جاۋلارىنىڭ مالدى جاپپاي سويىپ تاستاۋدى ادەيى ۇيىمداستىرعان تىمىسكىلىك زىميان ارەكەتتەرىنىڭ سالدارى» رەتىندە تۇسىندىرمەك بولۋى ىقتيمال. بىراق سول جولى ول قۇدىرەتى ۇستەم ءسوزىن سويلەي المايدى.
كوپشىلىك نازارى توپتى جارىپ الاڭعا شىققان جايداق ارباعا اۋادى. اربا ۇستىندە وتىرعان جۇدەۋ شال وتە ايگىلى تۇلعا بولاتىن. ول كەزىندە قازاقتاردىڭ شۇرايلى جەر-سۋىن تارتىپ الىپ، وزدەرىن شولگە ىعىستىرعان پاتشا ۇكىمەتىن مەمدۋما مىنبەسىنەن وتكىر سوزىمەن سىناعان قايراتكەر-ءتىن. سوندا ول بيلىكتىڭ «ىشكى رەسەيدەگى 130 مىڭ پومەششيكتىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن» قازاقتاردى اتا قونىسىنان قۋىپ «رەنجىتىپ وتىرعانى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ ەسىندە بولسىن»، قازاقتار سولشىل پارتيالارعا ءىش تارتادى، ولاردىڭ جەكەمەنشىك جەرلەردى ءماجبۇر ەتۋ جولىمەن ءبولىپ الۋ ارقىلى شارۋالار مۇقتاجىن شەشۋگە ۇمتىلۋى دۇرىس دەپ مالىمدەگەن ەدى. كەيىن بولشەۆيكتەر قاتارىنا كىرىپ، ورال وبلىسىنىڭ ادىلەت كوميسسارى، اق گۆاردياشىلار تۇرمەسىنىڭ تۇتقىنى، قاراتاەۆ اتتى اسكەر بريگاداسىن قۇرۋشى قىزىل پارتيزان، شىعىس مايدانىنىڭ 4-ءشى ارمياسىنداعى قازاق بريگاداسى ساياسي ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، قازاق ولكەسىن باسقارۋ جونىندەگى اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى، قازاقستان كەڭەستەرى العاشقى ەكى سەزىنىڭ دەلەگاتى بولدى. ال قازىر ول 72 جاسار زەينەتكەر باقىتجان قاراتاەۆ ەدى.
ءسىڭىرى شىعىپ، تىزەسى قالت-قۇلت ەتكەن دىمكاس قارت تارانتاس ۇستىندە تۇرەگەپ تۇرىپ، قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ كوسەمىن جازعىرعان سوزدەر ايتقان ەكەن. رەۆوليۋتسيانىڭ قاسيەتتى مۇراتتارىن ارامداپ، قازاقتاردى شىبىنشا قىرعان اشتىق قاسىرەتىنە ۇشىراتقانىن بەتىنە باسىپتى. بۇل ۇشىن رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىسى جاۋاپتى ەكەنىن جۇرتشىلىق الدىندا بەتىنە باسقان كورىنەدى. گولوششەكين: «شال شارشاپ قالىپتى»، - دەپ كۇبىر ەتىپ، ۆاگونىنا قايتا سۇڭگۋگە ءماجبۇر بولعان...
ال «شارشاعان شال» ۇزاماي اشتىقتان دۇنيە سالدى. ول ءوزىنىڭ ارتىندا قالعان جازبا مۇرالارىندا الاپات اشارشىلىققا جالعىز گولوششەكين ەمەس، ونىڭ اينالاسىنداعى قازاق قايراتكەرلەرى دە ايىپتى دەپ ءتۇيىپتى. ب.قاراتاەۆتىڭ ويىنشا، ماسەلە ولاردىڭ كوز بوياۋشىلىققا جول بەرۋىندە، «قازاق ىستەرىنە جۇلىكتىك تۇرعىدان كەلۋىندە» جاتقان. قازاقتىڭ وسىنداي ماسقارا اشتىققا ۇرىنۋىن قارت رەۆوليۋتسيونەر ۇلتتىڭ «باس ادامدارىنىڭ» سوناۋ پاتشا زامانىنان قالىپتاسقان قۇلدىق ساناسىنىڭ، ءلابباي-تاقسىرلاپ بويسۇنۋشىلىقتان باستالعان پسيحيكالىق ازعىنداۋىنىڭ سالدارىنان دەپ باعامدادى. تيىسىنشە، كىنا اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا باسىنداعى قازاقتاردىڭ شىن مانىندە «كارەريست، افەريست، پورتفەليست» («مانساپقور، الاياق، پورتفەلقۇمار») بولىپ شىعۋىنان دەپ ەسەپتەدى.
سولاردىڭ ءبىرى ساناتىنداعى قازاق ولكەپارتكومىنىڭ بيۋرو مۇشەسى، رەسپۋبليكا حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى وراز يساەۆ 1932 جىلعى تامىزدا ستالينگە ۇلكەن حات بەردى. وندا ولكەدە ورىن الىپ تۇرعان احۋالدى ادال بايان ەتتى، سەبەپ-سالدارلارىن تالدادى، قيىندىقتان شىعاراتىن شارالار حاقىنداعى ۇسىنىستارىن تۇجىرىمدادى. سونىمەن بىرگە، ورناعان احۋال ءۇشىن وزگە بيۋرو مۇشەلەرىمەن قاتار ءوزىنىڭ دە جاۋاپتى ەكەنىن مويىنداي وتىرىپ، «ءبىرىنشى حاتشىنىڭ كوپكە ءمالىم ەرەكشە ءرولىن» ەسكەرە كەلە، «باسشىلىقتا وزىنە ءوزى سىن كوزبەن قاراۋعا قابىلەتى جەتپەيتىن» ورتالىقتىڭ ەميسسارى فيليپپ گولوششەكين وتىرعاندا - رەسپۋبليكاداعى اۋىر «جاعدايدى ساۋىقتىرۋ ەش مۇمكىن ەمەس» دەپ سانايتىنىن جازدى.
و.يساەۆ گولوششەكيندى ورنىنان بوساتپايىنشا ءىس وڭالمايتىنىن ايتىپ، ونى قازاق ولكەكومىنىڭ جەتەكشىلىگىنەن كەرى شاقىرىپ الۋدى تىكەلەي باس حاتشى يوسيف ستاليننەن جالعىز ءوزى اشىق تالاپ ەتتى. سونىمەن بىرگە قازاق اۋىلى مەن مال شارۋاشىلىعىنا بايلانىستى شۇعىل اتقارىلۋعا ءتيىس ماسەلەلەر جونىندە ورتالىق كوميتەتتىڭ ارنايى شەشىم شىعارۋىن سۇرادى. بۇل ءوتىنىشى قاناعاتتاندىرىلدى. ونىڭ حاتىندا كورسەتىلگەن جايتتەر ستاليندىك ورتالىق كوميتەتتىڭ قازاقستاننىڭ مال شارۋاشىلىعىن دامىتۋ جايىندا 1932 جىلعى 17 قىركۇيەكتە قابىلداعان قاۋلىسىنا نەگىز ەتىپ الىندى. ال قاۋلىنىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن ءتيىمدى جۇرگىزۋدى كوزدەيتىن بىرقاتار ۇسىنىسىن ركسفر حالكومكەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ت.رىسقۇلوۆ 1932 جىلعى 29 قىركۇيەكتە ستالينگە جولداعان بايانحاتىندا ايتتى. (مۇنىڭ كوشىرمەسىن ول ارنايى جونەلپە جازبامەن گولوششەكيننىڭ ورنىنا قازولكەكومنىڭ باسشىسى بولىپ سايلانعان ل.ميرزويانعا 1933 جىلعى 31 قاڭتاردا جىبەردى).
كەلەڭسىزدىكتەر تالدانىپ، مىندەتتەر بەلگىلەنەدى. تەك ف.گولوششەكين بۇرىنعى لاۋازىمىندا قالا بەردى. تيىسىنشە، ول جانە ونى قولپاشتاۋشىلار پارتيا بەلسەندىلەرىنىڭ جينالىستارىندا اتالمىش قاۋلىنى ولكەكوم باعىتىن ماقۇلداعاندىق سيپاتتا تۇسىندىرۋگە كىرىستى. «وك ولكەكوم باعىتىن قازاق اۋىتقۋشىلارىنىڭ، قىڭقىلشىل-ۋايىمشىلدارىنىڭ، توپشىلدارىنىڭ بايبالامدارىنا قاساقانا... دۇرىس دەپ تاپتى»، ويتكەنى ولكەلىك پارتيا ۇيىمى «قازاقستاننىڭ سوتسياليستىك قۇرىلىسىنىڭ بارلىق سالالارىندا وتە ءىرى جەتىستىكتەرگە» قول جەتكىزدى دەپ دۇرىلدەتتى. الايدا حالىق اشتىق، ىندەت زارداپتارىن تارتا بەردى، قىرىلۋ، بوسقىندىق تىيىلمادى. الماتى كوشەسىنە تولعان اشتاردى ەلەڭ قالماعان «ادال لەنينشىل-ءستالينشىل» ف.گولوششەكيندى 1933 جىلعى قاڭتاردا كوممۋنيستەر ماقتانىش-ماداقتاۋعا تولى سالتاناتتى جاعدايدا الماتىدان ماسكەۋگە بۇكىلوداقتىق دەڭگەيدەگى جاڭا لاۋازىمىمەن جوعارعى تورەلىك سوتتى باسقارۋعا شىعارىپ سالدى.
1933 جىلعى 24 اقپاندا وك باس حاتشىسى ي.ستالين مەن قازاق ولكەكومىنىڭ جاڭا ءبىرىنشى حاتشىسى ل.ميرزوياننىڭ اتىنا «التاۋدىڭ حاتى» (قول قويعاندار: قىزىل پروفەسسۋرا ينستيتۋتىنىڭ تىڭداۋشىلارى عاتاۋللا يسقاقوۆ، يلياس قابىلوۆ، جۇسىپبەك ارىستانوۆ، بىرمۇحامەد ايباسوۆ، قازولكەكوم مۇشەسى عابباس توعجانوۆ، ستۋدەنت ورازالى جاندوسوۆ) جىبەرىلدى. وندا 300 مىڭنان استام قازاق قوجالىقتارىنىڭ ءسىبىر جانە ورتا ازيا تەمىر جول ستانتسيالارىنا، قالالارىنا، ورتالىقتاعى قالالارعا، كورشى رەسپۋبليكالاردىڭ وبلىستارىنا بوسىپ كەتكەنى، كوبىنىڭ قايىرشىلىق حال كەشىپ جاتقانى ايتىلدى. شۇعىل كومەك كورسەتىلمەسە، كوكتەمگە قاراي ولاردىڭ اراسىنداعى ءولىم-ءجىتىم تىم كوبەيىپ كەتەتىنى حابارلاندى. قازاقستاننىڭ جاڭا باسشىلىعى اشارشىلىق زارداپتارىن جويۋعا باعىتتالعان كەشەندى جوسپاردى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىستى. رەسپۋبليكاداعى 162 اۋداننىڭ ىشىندە اشتىق ناۋبەتىنىڭ زاردابىن كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىن كاسىپ ەتكەن سارىسۋ اۋدانى ەرەكشە تارتقان ەدى. وكىمەت وكىلى وراز جاندوسوۆ سول اۋداننىڭ ۇشتەن ءبىرى عانا امان قالعان جۇرتىن جاڭا قونىسقا كوشىرىپ، اكىمشىلىك باعىنىسىن وزگەرۋ جانە وتىرىقشىلىق جاعدايداعى ەكونوميكاسىن جانداندىرۋ ورايىندا كوپ جۇمىس اتقاردى. اشارشىلىق سالدارىنان كورشى رەسپۋبليكالارعا بوسىپ كوشىپ كەتكەندەردى ەلگە الىپ كەلۋ ءۇشىن اۆتونوميالىق ۇكىمەت اتىنان جان-جاققا ارنايى وكىلدەر اتتاندى.
1933 جىلعى 9 ناۋرىزدا ت.رىسقۇلوۆ وك باس حاتشىسى ستالينگە (كوشىرمەسىن وك اۋىلشارۋاشىلىق ءبولىمى مەن كسرو حالكومكەڭەسىنە) قازاقستانداعى اشارشىلىق زارداپتارىن جويۋ جونىندەگى بايانحاتىن جولدادى. مۇنىڭ كوشىرمەسىن 11 ناۋرىزدا جونەلپە جازباسىنا تىركەپ، الماتىعا، ميرزويانعا جىبەردى. ول ونداعى پايىمداردى قازاق پارتيا ۇيىمىنىڭ جاڭا باسشىسى جۇمىس بارىسىندا ەسكەرەر دەپ ءۇمىت ءبىلدىردى.
ەل-جۇرتتىڭ ەڭسەسىسىن رۋحاني جاعىنان كوتەرۋ ماڭىزدى ەدى. رەسپۋبليكاعا تاجىكستاننان تەمىربەك جۇرگەنوۆ شاقىرىلدى. جاڭا اعارتۋ حالىق كوميسسارى رەسپۋبليكاداعى وقۋ ءىسى مەن مادەنيەت جۇمىستارىن قىسقا مەرزىمدە جوعارى دەڭگەيگە كوتەردى. كاسىبي ونەر كۇرت دامىتىلدى. 1936 جىلعى ماسكەۋدە وتكەن ونكۇندىكتە قازاقستانداعى مادەني رەۆوليۋتسيا جەتىستىكتەرى جۇرتشىلىقتى ريزا ەتتى.
جىل اياعىندا قابىلداعان ستاليندىك كونستيتۋتسيا بويىنشا قازاقستان رەسەيدىڭ قۇرامىنداعى اۆتونوميالىق رەسپۋبليكادان كسرو قۇرىلتايشىلارىنىڭ ءبىرى ساناتىنداعى «تاۋەلسىز» رەسپۋبليكا مارتەبەسىنە كوتەرىلدى. بۇل - بولشەۆيزمنىڭ قازاق حالقىنا قارسى جاساعان مەملەكەتتىك قىلمىسىن وتە ساتىمەن بۇركەگەن شارا ەدى (قازاقستان وداقتاس رەسپۋبليكا ءتاجىن كيۋگە 1924 جىلعى ۇلتتىق مەجەلەۋ ناتيجەسىندەگى قالپىندا ابدەن لايىق بولاتىن، ال نەگىزگى حالقىنىڭ سانى مەن ءداستۇرلى ەكونوميكاسىنىڭ ءمانىن قۇرايتىن مال باسىنىڭ مولشەرى اشارشىلىق جىلدارى كۇرت ءتۇسىپ كەتكەندىكتەن، مۇنداي مارتەبەگە 1936 جىلعى دەڭگەيى كەلىڭكىرەمەيتىن. دەمەك، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىز ءۇشىن ءبىز اشارشىلىق قۇرباندارىنا بورىشتىمىز).
ءۇش دۇركىن ءۇيىرىپ سوققان اشتىق زوبالاڭىندا ءتورت جارىم ميلليوننان استام، ىقتيمال تابيعي ءوسىمىن ەسەپكە العاندا، ون شاقتى ميلليون ادام وپات بولعان ەدى. بوساپ قالعان الىپ كەڭىستىككە سىرتتان ميلليونداعان ادام كوشىپ كەلدى. جاڭادان قونىستانعاندار اشارشىلىقتان ولگەندەردىڭ سۇيەگى ۇستىندە سوتسياليستىك قۇرىلىس كورىگىن قىزدىردى. ونەركاسىپ وشاقتارىن اشىپ، قالا، زاۋىت سالدى، دۇرىلدەتىپ تىڭ يگەردى. ورتالىقتىڭ ءتاتتى ۇرانى جەتەگىمەن قازاقستانعا لەك-لەك بوپ كەلىپ، جاسامپاز ەڭبەكتى جانداندىردى.
بىراق ولار قازاق حالقى باستان كەشكەن قاسىرەت اۋقىمىن بىلگەن جوق. ءبىلۋدى ساياسات تا قوش كورمەيتىن. سوندىقتان دا، تولاسسىز كوش نوپىرىمەن-اق، ناۋبەت قالجىراتقان قازاقتاردى ءوز وتانىندا حالىقتىڭ ۇشتەن بىرىنە دە جەتپەيتىن ۇلتتىق ازشىلىق دەڭگەيىنە ءتۇسىردى. ءسويتىپ، تيىسىنشە، قوعام تىنىس-تىرشىلىگىنىڭ بارلىق سالاسىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنىڭ شەكتەۋ كورۋىنە، ءوز ەرىكتەرىنەن تىس، جاناما تۇردە بولسا دا، سەبەپكەر بولدى.
بۇگىندەرى ەلىمىزدە قويان-قولتىق ءومىر ءسۇرىپ جاتقان بارشا جۇرت، كۇللى ەتنوستىق توپتار قازاق باستان كەشكەن اپات تۋرالى شىن تاريحتى بىلۋگە ءتيىس. شىنشىل تاريح جەر-سۋىمىزدى مەكەن ەتكەن ءتۇرلى ەتنوس وكىلدەرىن مەملەكەتۇيىستىرۋشى قازاق ۇلتى توڭىرەگىنە تىعىز توپتاستىرا تۇسەدى. تۇرعىنداردى جاڭعىرتىلعان اششى دا قاسىرەتتى تاريحپەن تاربيەلەۋ سان ۇلت وكىلدەرى اراسىنداعى رياسىز تاتۋلىقتى، حالىقتىڭ ناعىز بىرلىگىن قامتاماسىز ەتە الادى. ادامداردى ءادىل تاريحپەن تاربيەلەۋدىڭ ۇلتتىق دامۋعا تيگىزەر وڭ ىقپالى زور. بولاشاققا كەپىلى بولارى، تاەلسىزدىگىمىزدى بەكەمدەۋگە سەپتەسەرى كۇمانسىز.
مونارحيا قۇلار قارساڭدا قازاق التى ميلليون ەدى.
توڭكەرىس تۋىن كوتەرگەن سوتسياليستىك فەدەراتسيا قۇرامىندا بوي تۇزەي كەلە، قىلمىستى ساياسات سىلكىنىستەرىنە تولى ون التى جىلدا جالپى سانى ءۇش ەسەگە جۋىق كەمىدى. ۇلتتىق اپاتتىڭ اتالعان ءۇش كەزەڭىندە تىكەلەي ءتورت جارىم ميلليونداي جان اشتان ءولدى. 1917-1933 جىلدارى. تەك 30-شى جىلدارعى اشتىقتا بەلگىلى دەموگراف ماقاش ءتاتىموۆتىڭ ەسەبى بويىنشا 2,4 ملن. ادام وپات بولدى. مۇنى بولشەۆيكتىك گەنوتسيد دەمەسكە لاجىڭ جوق.
جۇزدەگەن مىڭ جان شەتەل اسىپ بوسىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى.
سوندىقتان دا اشارشىلىق تاريحىنا ەرەكشە ءمان بەرىپ قاراۋ ءلازىم. ادامزاتقا ماڭگى ەسكەرتۋ جاساپ تۇرۋ ءۇشىن. كەلەشەكتە دە تاپ كەلۋى مۇمكىن سونداي اپاتتاردان ساقتاندىرۋ ءۇشىن. ازاماتتار بويىندا شىنايى دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن. ەلىمىزدىڭ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۋىن ۇستار بولاشاق ازاماتتاردى تاريحتىڭ قاسىرەتتى بەتتەرىمەن تاربيەلەۋ ءۇشىن.
بۇل ىسكە، ءسوز جوق، ەلباسى تاپسىرماسىمەن بوي كوتەرمەك ەسكەرتكىش ەلەۋلى قىزمەت ەتەتىن بولادى. دەگەنمەن، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ىلگەرىدە ەسكە الىنعان، اكادەميك ك.نۇرپەيىسۇلى بۇدان ون بەس جىل بۇرىن دايەكتەگەن ەسكەرتكىش-پانتەون ورناتۋ يدەياسىنا قايتا ورالىپ، ونى دامىتا وتىرىپ قاراۋ ءلازىم. ءبىزدىڭ بۇل رەتتە ورتاعا سالار ويىمىزدىڭ ءمانىسى نەدە، دانەگى قانداي؟
عاسىرلار توعىسىندا قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامىنىڭ اكادەميك ماناش قوزىباەۆ باستاعان وكىلدەرىن ەلباسى قابىلداپ، «ادىلەت» اتىنان ايتىلعان وتىنىشتەر بويىنشا اتقارۋشى بيلىككە بىرەر تاپسىرما بەرگەن ەدى. سولاردىڭ ىشىندە بۇرىنعى ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى-مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى (نكۆد-كگب) جۇمىس ىستەگەن عيماراتتىڭ ءبىر بولىگىنەن ساياسي رەپرەسسيالار تاريحى مۋزەيىن اشۋ كوزدەلگەن بولاتىن. بۇل ەلىمىزدىڭ ساياسي تاريحىن كورنەكى تۇردە بەينەلەيتىن بىردەن-ءبىر مۇراجاي، جاڭا دا ەرەكشە عىلىمي-اعارتۋشىلىق مەكەمە بولۋعا ءتيىس-ءتىن. الايدا قازاقستان عۇمىرىنداعى قاسىرەتتى بەلەستەرگە تىكەلەي قاتىسى بار وسىناۋ تاريحي عيماراتتىڭ ءبىر بۇرىشىنان اشىلعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىندەر تاريحى مۇراجايى ءبىر جارىم جىلداي عانا جۇمىس ىستەدى دە، جابىلىپ قالدى.
سەبەبى مەنشىك يەسى عيماراتتى جەكە كاسىپكەرگە ساتىپ جىبەرىپتى.
مۇراجايدىڭ ۇلكەن بولىگىن اشتىق تاقىرىبىنا ارناۋدى كوزدەگەن ءبىزدىڭ جوبامىز جۇزەگە اسىرىلماي قالدى. دەگەنمەن الداعى ۋاقىتتاردا توتاليتاريزم جىلدارىنداعى ۇزدىكسىز جاسالعان ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مەن حالقىمىزدى ۇلتتىق اپاتقا ۇرىندىرعان اشارشىلىق قايعى-قاسىرەتتەرىن ۇمىتتىرماي، ەل-جۇرت جادىنا ءاردايىم كورنەكى تۇردە سالىپ تۇراتىن، وتكەن تاريحي جولدىڭ اۋىر كەزەڭدەرىنەن تانىمدى دا تاعلىمدى سىر شەرتەتىن عىلىمي-اعارتۋشىلىق مەكەمە اشىلۋعا ءتيىس.
«ادىلەت» قوعامى مەكتەپ وقۋشىلارىن تاريحي زەرتتەۋشىلىككە باۋليتىن «تاريحتاعى ادام. قازاقستان. حح عاسىر» دەگەن تاقىرىپپەن ءۇش جىل بويى بايقاۋ وتكىزدى. بايقاۋعا قاتىسۋشىلاردىڭ ەداۋىر بولىگى اۋىلدارىندا ورىن العان اشتىق ىزدەرىن ءوز اۋلەتتەرىنىڭ باستان كەشكەندەرى، قارت ارداگەرلەر ەستەلىكتەرى ارقىلى جاڭعىرتتى. بالالاردىڭ ىزدەنۋشىلىك جۇمىستارىنا ۇستازدارى جاردەمدەستى. ەل ىشىندەگى مۇراعاتتاردى ءبىز وسى جولمەن دە جيۋعا ارەكەت ەتكەن ەدىك. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، بولاشاق مۇراجايدىڭ ارنايى ءبىر بولىمىنەن ۇلتتىق اپات قۇرباندارىنىڭ ەسىمدەرىن جاڭعىرتىپ، قارالى ءتىزىم جاساۋدى كوزدەيتىن ارنايى اكتسيا باستاۋ الۋعا ءتيىس. اشتان قىرىلعان ادامداردىڭ اتى-جوندەرىن قالپىنا كەلتىرۋگە بۇكىل حالىق اتسالىسا الادى: شەجىرەشىلەر، وتباسىلىق، اۋلەتتىك مۇراعات يەلەرى، تاريحشىلار، اۋەسقوي زەرتتەۋشىلەر، ەستەلىك جيناۋشىلار ءوز دەرەكتەرىمەن مۇراجاي قورىن تولىقتىرۋى كەرەك. دالىرەك ءام جۇرتشىلىققا جاقىنىراق تىلمەن ايتقاندا - مۇراجايعا كەلگەن اركىم قارالى ءتىزىم ەكسپوزيتسياسىن ءوز اۋلەتىنەن قۇربان بولعان بۇتاق تاريحىمەن تولىقتىرعان بولار ەدى. قولدان تۋعىزىلعان اشارشىلىقتان قىرىلعان جازىقسىز جانداردى اتاپ ەسكە الۋ وسىلاي بۇكىلحالىقتىق ىسكە اينالىپ كەتۋى ءتيىس. ورتاق ىسكە ازاماتتاردىڭ بارشاسى اتسالىسارىنا كۇمان جوق.
بۇل ورايدا الەمدىك تاجىريبەدەن ۇلگى الۋ دا ءجون بولماق. ءبارىمىز بىلەتىندەي، «قوڭىر ىندەت» اتانىپ كۇللى ادامزاتقا سور بوپ تيگەن فاشيزم 1933-1945 جىلدارى ەۋروپانى مەكەندەيتىن ميلليونداعان ەۆرەيدىڭ كوزىن جويدى. التى ميلليون. قاساقانا قىردى. ەۋروپادا وسىنداي تراگەدياعا ۇشىراعان ەۆرەي حالقىنىڭ تاياۋ شىعىستاعى تاريحي وتانىندا «ياد-ۆا-شەم» (قازاقشالاعاندا - «جاد پەن ەسىم») دەپ اتالاتىن ينستيتۋت پەن مۇراجاي بار. يزرايلدە، يەرۋساليم قالاسىنداعى گەرتسل تاۋىنىڭ ەتەگىنە ورنالاسقان. ونىڭ قىزمەتى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە ەۆرەيلەردىڭ باسىنا تۇسكەن اپاتتى كورسەتۋگە ارنالعان. مۇراجايدىڭ قۇرىلعانىنا جارتى عاسىردان استى. ونىڭ باستى ۇرانى: «ەشكىم ۇمىت قالماۋ كەرەك!» دەگەن عالامات شارت.
ياد-ۆا-شەمدە ارنايى جابدىقتالعان ەسىمدەر زالى بار كورىنەدى. وندا، جالپى، ەكى ميلليوننان استام قازا تاپقان جاننىڭ اتى-ءجونى تىركەلگەن. سوندا، ەسىمدەر زالىندا - اپات قۇربانى بولعان ەۆرەيلەردىڭ اتتارى ۇلكەن ەكرانعا ءتۇسىپ تۇرادى. ال ونداعى ەكسپوزيتسيالار اپاتتىڭ بارلىق ساتىلارىن حرونولوگيالىق رەتپەن، ءتۇرلى كورنەكى تاسىلمەن بەينەلەپ اڭگىمەلەيدى. كورگەندەردىڭ ايتۋىنشا، اسىرەسە بالالار زالى ايرىقشا اسەرلى جاسالعان. شىراقتاردىڭ دىرىلدەگەن ءالسىز ساۋلەلەرى عانا جارىقتاندىرعان بۇل قاراكولەڭكە زالدا كۇڭىرەنگەن ديكتور داۋسى اپاتتا وپات بولعان بالالاردىڭ ەسىمدەرىن وقيدى ەكەن. تاۋسىلماس ءتىزىم. ال ەكراندا ءسابي سۋرەتتەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىعىپ جاتادى. زال كۇمبەزى استىنداعى ازالى احۋال سول ساتتە سوندا تۇرعانداردىڭ تۇيسىگىن تىتىركەنتىپ، كوپكە ورتاق قايعىنى ارقايسىسىنا سەزىندىرەدى.
مۇراجاي ادامدار بويىنا ءۇمىت ءۇزىپ تورىعۋ ەمەس، aزا تۇتىپ قايعىرۋ سەزىمىن دارىتادى. وندا بولعاندار قامىققان كوڭىلمەن - ادام ءومىرىنىڭ ەشتەڭەمەن تەڭگەرىلمەس ءبىرىنشى قۇندىلىق بولىپ تابىلاتىنى جايىندا تەبىرەنەدى. قىسقاسى، سوناۋ اپات مۋزەيى جۇرتتى تەرەڭ ويعا باتىرادى، ادامگەرشىلىك جولعا قىزمەت ەتۋگە بەيىلدىك تانىتاتىن شىنايى سەزىمدى قايرايدى.
تاپ وسىنداي اسەر-كۇش ءبىزدىڭ مۇراجاي-ەسكەرتكىشكە دە ءتان بولۋعا ءتيىس. تەك 30-جىلدار ناۋبەتىنىڭ قۇيقا شىمىرلاتار تۇستارى قانشاما. ەگەر ۇلان-عايىر ۇلتتىق اپات ساتىلارى اشتىق دەرەكتەرىن كورنەكى ەكسپوزيتسيالاردا ۇتىمدى بەينەلەنەر بولسا - ەشكىمدى دە جايباراقات قالدىرمايتىنىنا، كەلۋشىلەردى ادام ءومىرىن ايرىقشا باعالاۋشىلىق رۋحتا تاربيەلەيتىنىنە كۇمان جوق. شەجىرەشىلەر ءار اۋلەتتىڭ اشتىق سالدارىنان ۇزىلگەن بۇتاقتارىن تۇگەندەگەندە، كەلەشەكتە قاسىرەت كىتابىن تۇزۋگە جانە ەۆرەيلەردىڭ قوڭىر ىندەت قۇرباندارىنا ارنالعان «جاد پەن ەسىم» اتتى الەمگە ءماشھۇر مۇراجايى ءتارىزدى تاريحي تاعلىمى ەرەسەن ەسكە الۋ ورنىن جابدىقتاۋعا بولار ەدى.
جويقىن اشارشىلىقتار دۋشار ەتكەن ۇلتتىق اپات قۇرباندارىن ازا تۇتاتىن ارنايى كۇن بەلگىلەۋدىڭ دە ماڭىزى زور. بۇل رەتتە «ادىلەت» قوعامىنىڭ قوعامدىق ومىرگە كەيىنگى جىلدارى ەنگىزىلىپ كەلە جاتقان ۇسىنىسىن ەسكەرسەك - ونداي كۇنگە ءار مامىر ايىنىڭ سوڭعى جۇماسى ارنالعانى وڭدى. جىل سايىن مامىردىڭ سوڭىندا اينالىپ سوعاتىن ازالى جۇما ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الاتىن 31 مامىردىڭ الدىنا، نە، ءتىپتى، ءبىر جۇلدىزعا تۇستاس كەلۋى مۇمكىن. قالاي بولعاندا دا، بىرىنە ءبىرى ساباقتاس ەكى ايدارمەن ايشىقتالعان وسىناۋ قارالى-سالتاناتتى كۇندەر بارشا ءىس-شارالاردىڭ يماندىق اجارىن جارقىراتا اشىپ، ءبىرىن ءبىرى تولىقتىرا تۇسەتىن بولادى.
بەيبىت قويشىباەۆ،
قازاقستان «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى
توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى،
جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.
سوڭى
