Ol kisini men 1995 jyly Týrkistan qalasynda qazaq qauymdastyghynyng úiymdastyruymen ótken «Qazaq diasporasynyng býgini men erteni» atty halyqaralyq konferensiyada kórdim.  Esimde,  tarihshy qyz óz bayandamasyn oryssha bastaghanda «Múnday bayandamany tynday da almaymyn,  otyra da almaymyn» dep zaldan shyghyp ketip, jinalys basynda otyrghandar ne isterlerin bilmey, abdyrap qalghan bolatyn.  Shyghyp ketu sebebi últtyq tilimizding qor bolyp, ony qúrmettemeui aghamyzdyng ashuyn keltirgenin, últtyq bolmysynyng joghary ekenin bayqaugha bolady. Búl - týrik әlemine tanymal tarihshy-ghalym, jazushy-jurnalist Hasan Oraltay edi. Boyyndaghy talant-darynyn, qajyr-qayratyn últ mýddesine, úrpaq keleshegine júmsaghan aituly alash azamaty Hasan Oraltay  keregharlyqtyng shynayy siqyn ashyp kórsetude, adamdardyng óshken ruhyn, namysyn, sanasyn oyatuda zamandastarynan oq boyy ozyq túrdy. Sonday talantymen tanylghan syrttaghynyng syryn, ishtegining sherin bilip, halqyn quanyshqa bólegen, ózi mәrt, jany jomart, isine myghym, aqylshy  edi.   Halqymyzdyng «Ghalymnyng haty ólmeydi» degeni ras-au! Ár túlghanyng artynda qaldyrghan isi jas úrpaqqa ónege.         

Ol kisini men 1995 jyly Týrkistan qalasynda qazaq qauymdastyghynyng úiymdastyruymen ótken «Qazaq diasporasynyng býgini men erteni» atty halyqaralyq konferensiyada kórdim.  Esimde,  tarihshy qyz óz bayandamasyn oryssha bastaghanda «Múnday bayandamany tynday da almaymyn,  otyra da almaymyn» dep zaldan shyghyp ketip, jinalys basynda otyrghandar ne isterlerin bilmey, abdyrap qalghan bolatyn.  Shyghyp ketu sebebi últtyq tilimizding qor bolyp, ony qúrmettemeui aghamyzdyng ashuyn keltirgenin, últtyq bolmysynyng joghary ekenin bayqaugha bolady. Búl - týrik әlemine tanymal tarihshy-ghalym, jazushy-jurnalist Hasan Oraltay edi. Boyyndaghy talant-darynyn, qajyr-qayratyn últ mýddesine, úrpaq keleshegine júmsaghan aituly alash azamaty Hasan Oraltay  keregharlyqtyng shynayy siqyn ashyp kórsetude, adamdardyng óshken ruhyn, namysyn, sanasyn oyatuda zamandastarynan oq boyy ozyq túrdy. Sonday talantymen tanylghan syrttaghynyng syryn, ishtegining sherin bilip, halqyn quanyshqa bólegen, ózi mәrt, jany jomart, isine myghym, aqylshy  edi.   Halqymyzdyng «Ghalymnyng haty ólmeydi» degeni ras-au! Ár túlghanyng artynda qaldyrghan isi jas úrpaqqa ónege.         
«Eldikting qamyn el bolyp oilayyq» atty maqalasynda /2/ «Týrkishildik degenim - qazaqshyldyq» dep týrkishildik úghymy terende jatqandyghyn sóz etedi. «Týrkishil bolu ýshin - qazaqshyl bolu kerek. Qazaqshyl bolu ýshin de qazaqtyng últtyq tarihy men әdebiyetin, ana tili men últtyq salt-sana dәstýrlerin tolyq bilip, ony janynday ardaqtauy tiyis. Sonymen birge, býkil týrkitektesterding basym kópshiliginin, sonday-aq, qazaq halqynyng últtyq, din-islam dininen airylmau kerek. Basqa dinderge erip, keyin qazaq arasynda dinder aiyrmashylyghy boluyna jol ashatyn sheteldik zymiyandardyng túzaghyna týspegen jón.
Týrki birligi men týrkishildik degen iydeyanyng eshkimge, yaghni, týrkitektes  emes halyqtargha tóndiretin qauip-qateri joq. Búl shabuyldaushy shovinistik iydeya, múrat-maqsat emes, qorghanushy múrat-maqsat. Qazaqstanda týrkishildik, yaghni, qazaqshyldyq iydeya degen múrat-maqsatymen eshkimge qauip tónbeytinin adal niyetti әrkimning moyyndary sózsiz».
Bayqap qarasaq, Hasan Oraltaygha týrki birligi, týrikshildik degen maqsat-múrat tosynnan aitylghan jana qúbylys emes. Jalpy aitqanda «Týrkishildik», yaghni, últtyq gimnin «Arghy atam er týrik, biz qazaq elimiz» - dep bastaytyn ALAShShYLDYQ. Búl jolda býkil sanaly ghúmyryn ótkizgen, әke jýregining kýreskerligin kórgen, ýlken týrkishil, alashshyl túlghalardyng ústanymyn berik qalyptastyrghanyn kóruge bolady.
Azat ruhta qarulanghan Hasan Oraltay Alash iydeyasynan susyndamas búryn  tabighy týrde әke tәrbiyesinen ýlgi aldy.  Áke salghan sara jolmen jýrdi.  Ákesi tanymal, azattyq ýshin jan ayamay kýresken, halqyn erkindikke jetkizgen Qaliybek Rayymbekúly - Shyghys Týrkistan qazaqtarynyng últ-azattyq kýres serkelerining biri.  Tarih qatparynyng tereng qoynauynda Qaliybek Hakimning beynesin  berer  mol mәlimetter bar. Últ ruhyn joghaltpau ýshin «malym janymnyn, janym arymnyng sadaghasy» dep, janyn auzyna tistep, ot pen sudy keship ótip, úrpaqqa úlaghattylyqty amanattaghan Qaliybek Hakim qazaq tarihyndaghy azattyq kóshting bel ortasyndaghy últ qaharmany.
Onyng sol kezdegi basty maqsaty - elining el qatarly ómir sýrui ýshin últtyq tendik pen erkindikke qol jetkizu ýshin kýresu edi. Qaliybek Hakim Rayymbekúly Týrkiyagha «Naghyz týrik - qazaq, naghyz qazaq ta - týrik» degen tanymmen, qazaqy bolmyspen barghan qaysar túlgha. Ol óz últyn sheksiz sýigen, azattyghy men tendigin armandaghan, ghúmyr boyy sol ýshin kýresken túlgha. Kóregendigi sol óz perzentine últtyq namys, ruh, adal tәrbie bere alghandyghynda, alysty kózdegen boljampazdyghynda. Kóship bara jatqan jolda Ýndistan shekarasyna ilinip, Kashimir jerine jete sala úly Hasandy bir jyldyq aghylshyn tildi mektepke beredi. Onyng manyzdylyghy sonda, qaraghangha az uaqyt bolyp kórinetin búl oqu keyin qazaqtyng basqynshylyqqa qarsy azattyq qozghalysynyng qaynaghan ortasynda jýrip erjetken, әkesinen ónege kórip, tanym-týsinik jaghynan әbden pisip jetilgen ekinshi bir kýreskerding bolashaghyna keng jol ashqan edi. Aghylshyn tilinen sauattylyghy jat jerde, bóten elde azattyq jolyndaghy qajyrly júmysyna jәrdemshi, ómir jolynyng qalyptasuyna asa yqpal jasaghandyghy anyq edi. Oghan keyingi ómir joly dәlel. Naqtyraq aitsaq, Erenqabyrghanyng qarapayym qazaghyn jer sharynyng jarymyn ainaldyryp Týrik jerine aparghan últtyq ruh - Alash topyraghynda eshqashan sónbegen, ghasyrdan-ghasyrgha úlasyp laulaghan azattyq kýres aluy Hasan Oraltaydyng jankeshti qyzmeti arqyly Mústafa Shoqay salghan  ýlken arnamen toghysty.
Mústafa Shoqay - Týrkistan halyqtarynyng birligi men tәuelsizdigi iydeyasyn tu etip ústanghan asa kórnekti sayasy qayratker, jalyndy publisist, audarmashy, jazushy, HH ghasyr basyndaghy qazaq intelliygensiyasynyng eng jarqyn ókilderining biri. Mústafa Shoqay - qazaq halqy ýshin ghana emes, býkil týrki júrty ýshin erekshe túlgha. Qazaqtyng memlekettigin, týrki halqynyng qamyn oilaghan, týrki júrtynyng basyn qosudy armandaghan ýlken memleket qayratkeri.  Jalpy, Mústafa Shoqay Alash kósemderimen birge bolghan, birlesip sheshken sheshimderine sәikes onyng shetelge shyghuy(AQSh-qa) 1918 jyly josparlanghan.  Qalay da aman qalyp, últyna shet elde jýrip qyzmet jasaudy maqsat tútady. Halqym dep soqqan jýrek sony mýmkindiginshe jýzege asyrady. Hasan Oraltaydyng da taghdyry dәl solay bolmasa da qanshama qiyndyqty jenip, jat elderde halqynyn  azattyghy ýshin kýresti, ayanbay, adal qyzmet etti. Ekeuining ortaq toghysar, iydeyalas túsy da osy shyghar.  Mústafa Shoqaydyng da,  Alash kósemderining de  iydeyalary bir-birimen ýndes, astarlas, birtútas. Ony tereng týsinip, qazaqty birtútas el dep tanysaq, Alash iydeyasyn birtútas qazaq iydeyasy dep qarasaq jәne sol moyyndauymyz shyn bolsa, onda әlemning әr týkpirindegi qazaq elining azattyghy ýshin, úrpaghynyng keleshegi ýshin kýresken qazaqtyng birtútas últ kýreskerlerin tanuymyz kerek, olarmen maqtanuymyz kerek. Solardyng biregeyi - Hasan Oraltay.  Hasan Oraltay  1973 jyly Týrkiyada «Alash - týriktektes halyqtardyng úrany» atty kitap shyghardy. Sonymen birge «Elimaylap ótken ómir» atty ghúmyrnamalyq kitaby shet jerde jýrse de, jan aiqayy estilip, tәuelsizdikti ansap, últ mýddesin qayta-qayta eske saluymen qúndy.  Atalghan kitaptyng kórkem әri kórnekti qyry - derekting dәldiginde, boyamasyz shyndyghynda, avtorlyq kózqarastyng býkpesiz ashyqtyghynda. Qazaq eline qatysty kóptegen tarihty, avtordyng últy ýshin jasaghan enbekterin osy kitaptan  oqyp biluge bolady. Aqyn Maghjan Júmabay shygharmashylyghy  jóninde de tereng pikir aityp, túnghysh tolymdy enbek jazghan - Hasan Oraltay edi.
Hasan Oraltay eshkimge úqsamaytyn túlgha. Halqyna, últyna  óshpes izgi mahabbatymen úqsamaydy. Últtyq namysy búzylmaghan qazaq. Birde:  «Últshyl» degen sózden shoshymaghan lazym. Sýisen, últyndy - shyn sýi! Sonda ózge últtargha da kózqarasyng artady.  Qúrmetpen qaray týsesin!» dese, endi birde: «Men - últshylmyn! Qazaq últshylymyz... Qazaq últshyldyghy degen shovinistik últshyldyq emes. Mәselen, orys, qytay últshyldyghy degenimiz - basqa elderge ýstemdik jýrgizisi keletin shovinistik últshyldyq. Qazaq últshyldyghy degenimiz - qorghanu últshyldyghy. Men últshyl retinde tilimning tazalyghyn, tarihymnyng búrmalanbauyn, dinimning býlinbeuin talap ete alamyn» - dep últyna degen perzenttik qúrmetin kórsetedi.
«Hasan Oraltay ózin múratshyldar qataryna jatqyzady. Múratshyldyqtyng týrikshesi - ýlkýjýlýk. Ýlkýjý adam esh uaqytta alghan betinen qaytpaydy, biyik adamzattyq múrat jolynda kýresedi, qalap alghan iydeyasyna qaltqysyz qyzmet jasaydy» - deydi belgili sayasatker, pikirles inisi, marqúm Batyrhan Dәrimbet «Hasan Oraltaymen birge bolghan on kýn» atty tizbekti maqalasynda. Ár maqalada avtor  Hasan Oraltaydyng múratshyl, Alashshyl, qazaqshyl ekendigin aityp otyrady. Ol kisi qazaq últyna qatysty qanday da bir jaghday bolmasyn beyjay qaray almaytyndyghyn rizashyl sýiispenshilikpen bayandap otyrady.
Hasan Oraltay shetelde jýrse de Qazaqstannyng ishki tynysyn búqaralyq aqparat qúraldary arqyly baqylap otyrdy. Qazaghynyng jetistigine sýiinip, «әttegen-ayyna» qynjylatyn: «Kez-kelgen memleket últtyq qogham arqyly damidy. Últtyq mәselelerdi sheshu jaghyna kelgende, biz Týrkiyadan ýlgi aluymyz kerek. Týrkiyanyng negizin qalaghan marqúm  Kemal Atatýrikting «Týrikpin deu qanday baqyt» degen jaqsy sózi bar edi. Eger kimde-kim «men qazaqpyn», «qazaqstandyqpyn» dese, onyng arghy-tegin tekteu kerek emes. Sonday-aq, eshkimdi «qazaq bol» dep zorlamauymyz kerek. Biraq, búl elding Qazaqstan ekenin әrkim bilui kerek. Ol ýshin ana tili boluy qajet»/3.205/, - deydi. Qarap otyrsaq, «Azattyq» radiosynyng qazaq bóliminde qyzmet etken 28 jylynda qazaq tilining mәrtebesin qalay da kótermekke ter tókti, sonyng nәtiyjesining arqasynda qazaq tilindegi habarlar 5 minuttan 6 saghattyq habargha deyin kóterilgen. Aghamyz qay jerde jýrse de ana tiline degen janashyrlyghy, qazaq tilin qorghaugha degen kýresi bir sәt te tolastaghan emes.
Tәuelsiz Qazaqstan Respublikasynyn  Germaniya Federativtik Respublikasyndaghy 2005 jylghy tótenshe jәne ókiletti elshisi Qayrat Sarybaygha jazghan hatynda elshilik mandayshasyndaghy jazudyng nemisshe-oryssha  jazylghanyn kórip: «...Jarqyndarym-au, Sizderding ana tilderiniz, Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tili joq pa?! Qazaqsha qayda?» - dep, hat joldaydy. Elshilik qatelerin moyynday otyra, ony týzetudi jauapkershilikke alatyndyqtaryn aityp, jauap hat keledi. Últshyl qalamger: «Bir el degende eng aldymen oigha oralary, kózge týseri onyng ana tili ekeni kóp týsinik talap etpeytin shyndyq. «Ana tili - arymyz» ony ardaqtau últtyq paryzymyz. Álemning qay týkpirinde jýrse de, әr qazaq ana tilining qamqorshysy boluy tiyis. Olay etu  últyn, tәuelsiz eli - Qazaqstanyn sýigendikting basty belgisi sanalady. Ana tilsiz halyq, halyqsyz tәuelsiz el bolmaydy», - dep tolghanyspen ghibratty hatyn ayaqtaydy.
Qazirgi  kezde ziyaly qauym jazyp jýrgen qarapayym qazaqy hattardyng mәni, tanymy men talghamy mol ekenin anghara bastadyq. Odan últqa qajetti qúndy dýniyelerdi azat oily azamattardyng maqsat-mýddelerin týsine bastadyq. Múnday hattar legi Hasan Oraltaydyng da múraghatynan kóptep tabugha, ony jinastyryp jýieleuge keler uaqyt enshisinde. Ásirese, taghdyr tauqymetimen Germaniyada qalyp qoyghan aqyn Mәjit Dara Ayapbekúlynyng Hasan Oraltaygha jazghan hattarynan elge degen saghynysh, últqa degen sýiispenshilik, shynayy shyndyqtar jazylady. Sonymen birge Qazaqstandaghy ziyaly qauym ókilderimen, dos-jarandarymen, Shyghys Týrkistandaghy aqyn-jazushylar, tughan-tuys, tanymaytyn janashyr qazaq, qalyng oqyrmandarmen jazysqan hattar últshyl túlghanyng kelbetin asha týspek. Hattardy jinap, jýieleu, bastyru keleshek úrpaq qolynda.
Hasan Oraltay qay uaqyt bolmasyn, әr kez baspasóz betterinde  Qazaqstan turaly pikirlerin bildirip otyrdy. Onyng preziydenti Núrsúltan Ábishúly Nazarbaevty qoldap, qorghap sóiledi: «Nazarbaevty qoldap qorghaushy dýniyede eki adam bolsa, sonyng biri men, óitkeni ol mening tәuelsiz memleketimning preziydenti, elbasshysy».  Búl jaghynu emes, tәuelsizdikti, azattyqty týsinu , elining baqytyn oilau, shyn mәnisindegi elbasynyng enbegin baghalau dep týsinu kerek.  Qazaqstangha kelgen songhy saparlarynda qazaq elining kindigi - Astanany kórip, balasha quanghanyna kuәmiz. «Qazaqstannyng azattyq alyp, derbes, baghymsyz memleket bolghany bagha jetpes baqyt qoy. Qazaqstan elordasynyng Astanagha kóshiriluining sayasy mәn-maghynasyn men jaqsy týsinemin. Osyny kórgende últtyq maqtanysh, ýlken sezim bolady», - dep,  Astanadaghy әr nәrse sanaly týrde jýzege asyrylyp jatqandyghyn aita kele: «Keybir oppozisiyadaghy azamattar әrtýrli nәrseni aityp jýr ghoy, qalay desek te Núrekenning myna jasap jatqany halyq ýshin tendessiz nәrse. Tarih múny úmytpaydy, ózining layyqty baghasyn beredi», - dep kóregendigin tanytqan edi. Layym solay bolghay!
Sózimning sonynda ózimning «Qajy atany» (men solay ataytynmyn) qalay tanityndyghymdy aita ketkendi jón kórdim. Men ol kisige kelinmin.  Ár uaqyt, Qazaqstangha kelgende bizding ýige (mening joldasym - Ábilbashar - Hasan Oraltaydyng әkesi - Qaliybek Hakimning inisi - Iliyastyng eng kenje úly) týsetin. Ol kisining tektiligi, daralyghy, danalyghy eshkimge úqsamaytyn. Tuysqa degen qamqorlyghy, nemerelerine degen meyirimdiligi ólsheusiz edi. Ár kelgen kelisi últtyq tәrbiye, últtyq ruh syilaytyn. Shyndyqtyng óresi biyik ekendigin, ar-namystyng mәngilik ekenin әr uaqyt eske salatyn. Bizding kishkentay isimizge quanyp, sәttilik tilegeni bizge qanat bitiretin. Osynyng bәrin oilasaq, ol kisige degen saghynysh lebi esedi. Túlghasy әrdayym jadymyzda. Tarihta  «Mening atym -qazaq, úranym - alash, týrkitektes bolghandyqtan dilim - týrik, dinim - islam, kitabym - Qúran» dep ótken Hasan Oraltaydyng últy ýshin kýresken enbegi, últshyl túlghalyq  beynesi myndaghan maqalagha, kóptegen kitapqa arqau bolary sózsiz.        
Ýlgi maghan babalardyng erligi,
Pana bolghan býlingende el kýni,
Qadirleydi, qasterleydi úrpaghyn
Sizden qalghan úly múra belgini.

Baghila Tórebekqyzy
Almaty, 2012 jyl.
Paydalanylghan әdebiyetter:
1.    Oraltay H. «Elim-aylap ótken ómir». - Almaty: «Bilim», 2005.
2.    «Eldikting qamyn el bolyp oilayyq». «Ana tili» // - 1998. №14.
3.    Oraltay H. «Elim-aylap ótken ómirden» son. - Izmir. 2006.

«Abay-aqparat»