Jalghasy

Basy: Shynghyshan taqyryby. «Antiqazaq» strategiyasy

«ÁUESQOYLARDYN» JAZYGhY ÚLT TARIHYN TÝGENDEGENI ME?

Álimghazy Dәulethan myrza, sizder múnymen de shektelip jýrgen joqsyzdar. ShYNGhYSHANTANU, yaghny alashtanu ghylymyn «kәsipqoylar» men «әuesqoylardyn» «baqtalastyghyna» ainaldyryp jibergileriniz kelip, kóp tirәshtandynyzdar. Biraq olarynyzdan týk te shyqpady. Qayta bizding enbekterimiz art-artynan jariyalanghan sayyn, sizderding ótirikteriniz, alayaqtyqtarynyz pәsh bola týsti. Sizder, ózderniz aitqanday, «qytaytanushy», «shýrshittanushy» (manchjurtanushy) emessizder. Shyndyghynda, «auyl ýiding monshaghyn kýndiz úrlap, týnde taqqan» jolbiyke, ózge iydeologiyanyng qolshoqparysyzdar. Sol kespirleriniz kәsiptesteriniz arasynda, kýlli el-júrt aldynda barghan sayyn әshkere boluda. Biz bolsaq, Qúdaydyng quatynda, qazaghymyzdyng qoldauynda, adal enbegimizben alty ashalqa әigili boldyq. Au Álimghazy Dәulethan myrza, sizdin: «qoshemetshilerining qolpash-madaqtaryna mastanyp, tom-tom tarihsymaqtaryn bazarlap, Qazaqstandy sharlap jýr» - dep shala býlingeninizge qaraghanda, búl shyndyqqa óziniz de, tobyrlarynyz da әbden kóz jetkizgen siyaqtysyzdar. Demek qasiyetti otanymyzdaghy qazaqtanu, alashtanu ghylymynyng aghysyna sizderdey «antiqazaqshyl» shóp-shalandar eshqashan kedergi jasay almasy osydan-aq aiqyn kórinis tabuda.

Álimghazy Dәulethan myrza, bizdi qoya salyp, endigi ashuynyzdy tútas azamzat úlyq tútqan ghúlama tarihshy, jylnamashy ghalymdardan alayyn dediniz be? Myna bir: «On myndaghan shaqyrymdyq shalghayda jatqan, úly dalanyng shet púshpaghyna da ayaghy tiymegen jaldamaly arab, parsy jazarmandarynyng jazghandary nelikten birden-bir aqiqat retinde qabyldanuy kerek?» - deytin orynsyz ótirikti, negizsiz byljyraqty qaydan taptynyz? Ony qanday ar-úyatynyzben aittynyz (әriyne, sizderde onday nәrse bar bolsa)? Adamzat tarihtanu ghylymyna ólmes ýles qosyp ketken úly ghúlamaldardyn, Alash tarihyna myndaghan jyldyq óshpes shamshyraq jaghyp ketken kemenger túlghalardyng aruaqtaryn qalay qaraladynyyz?! Shynghyshan әuletining orda tarihshysy, «Tariyh-y jahangushaydyn» avtory Atamәlik Jóbeneyding (1226 – 1283 jj.) atasy Múhemmet shahtyng orda úlyghy bolghan. Yaghny onyng atamekeni – Kaspiyden Talasqa deyingi aimaq, Qazaq dalasy bolyp tabylady. Ózi ókimet júmysymen Irangha ketse de, osynau úly jylnamany jazu ýshin, avtor Shynghyshannyng atamekenine, Mónke qaghannyng ordasyna eki mәrte keledi. Onda ailap, jyldap jatyp tarihy zertteu jýrgizedi. Siz bolsanyz: «On myndaghan shaqyrymdyq shalghayda jatqan...» - dep, jaqyndy alystatasyz. Oiynyzdy әbden týsindik. Aralyqty Úlanbatyrmen salystyra mejelep túrsyz. Áytpese, Qazaqiya men Iran Kaspiy boyynda qiylysyp jatqanyn kim joqqa shygharmaq. Elbasynyng sózimen aitqanda, olar bizding «Atyrau aimalastyrghan aghayynymyz» ghoy. Siz bolsanyz, әdeyi aidalagha laghasyz. Qazaq tarihyna qatysty ap-anyq derekti kómeskilendiruge, búrmalaugha qasaqana úrynasyz.

Al «Jәmigh at-tauarihty» jazghan Rәshiyd-әd-din (1247 – 1318 jj.) qatarly ghalymdargha kelsek, olardy Qazan (Ghazan / 1271 – 1304 hh.) hannyng tikeley ózi úiymdastyrghany tarihy qújattardan belgili. Ýshbu jylnamashy újym Túran men Iran, Qytay men Ýndi, Úrym men Qyrym, Arabiya men Mysyr jerlerindegi barlyq qúndy jazbalardy ordagha aldyrady. Sonday-aq bilikti tarihshy, ghúlama ghalymdardy da ordagha jinap әkeledi. Sóitip olar on jyl boyy zetteu jýrgizedi. Búl barysta «Altyn qazyna» atty orda kitaphanasyndaghy barylyq kitaptar men qoljazbalar saralanady. Onymen qosa jýzdegen, myndaghan tarihy kuәgerlerden, tanymal shejireshilerden auyzsha nemese jazbasha derekter jinalyp, bәri múqiyat retteledi. Sonymen qabat tórt úlystaghy Shynghyshan әuletining jana tughan nәrestesine deyin týgel tizimge alynady. Suretshiler manyzdy túlghalardyng portretin salsa, kartograftar aimaqtardyng territoriyalyq jәne jolqatynas kartalaryn syzyp shyqqan. Al astronomdar men matematikter kýntizbe jәne basqa da uaqyt pen kenistikke qatysty sandyq mәlimetterdi dúrys eseptep, jýiege týsirip otyrady. Sóitip «Jәmigh at-tauariyh» adamzat tarihyndaghy eng kemeldi, ensiklopediyalyq dәrejedegi jylnama bolyp shyqqany kýlli tariyhqa jәne әlem júrtyna ayan. Osynday asa manyzdy jәne tótenshe elementarly, bastauyshtyq derekterden beyhabar boluynyzgha qaraghanda, Álimghazy Dәulethan myrza, siz atalghan týpnúsqa tarihy qújattardyng birer paraghyn da ashyp kórmegensiz-au. Sóite túryp týrik halqyna, tútas adamzatqa óshpes enbek sinirgen ghúlama ghalymdardy, úly tarihshylardy beypil sózdermen balaghattaysyz. Onymen qoymay, qazaq oqyrmandaryn maqsatty týrde janyltasyz. Qanday kisiliginizge, qaysy biliminizge salyp búlay ettiniz eken.

Osynau týpnúsqalyq, ensiklopediyalyq qújattardyng barlyghynda Shynghyshannyng arghy týbi Oghyz hannan taratylady. Sonday-aq olar Sayram, Talas, Borsyq, Úlytau ónirlerinde jasaghany anyq kórsetiledi. Búlar, qazirgi Shymkent, Jambyl, Aral, Jezqazghan ónirleri ekeni kópke ayan. Al Oghyz han – kýlli týrik, qazaq halqynyng el atasy, týp qaghany ekenin әlem biledi. Álimghazy Dәulethan myrza, tek siz siyaqty keybir «kәsipqoy tarihshylar» ghana múnday bastauyshtyq tarihy sauattan maqúrymsyzdar. Sodan bolar, «monghol», «monghol» dep mónirey beretinderiniz. Týpnúsqa tarihy qújattarda, tek TÝRIK (týrýk), MOGhOL (múghúl) degen etnonimder ghana bar. Kerisinshe «monghol» (mongol) degen sózder eshqaysysynda joq. Al sizder úyalmastan joqtan «bar» jasap, ony qazaq tarihyna qarsy qoyyp jýrsizder. Álimghazy Dәulethan myrza, búlarynyz jasampazdyq pa, jalghanpazdyq (falisifikasiya) pa? Áriyne onyng jauabyn siz emes, halyq beredi.

Týpnúsqa tarihy qújattar Shynghyshandy – týrik perzenti, oghyz týrikterining úrpaghy jәne músylman dep atap kórsetedi. Naqtyly aitqanda, Oghyz hangha Allagha iman keltiru turaly ayan týsedi de, ony әkesine bildirmeu ýshin bir bólim týrikterdi bastap jeke ketedi. Ákesi Qara han úlyn óz dininde ústap qalu maqsatymen qalghan týrik qosynyn bastap oghan qarsy soghys ashady. Sóitip búl barys jetpis jylgha sozylghan eken. Nәtiyjesinde Oghyz hangha úiyghandar – Shu men Búharanyng arasyn mekendegen týrikter «ÚIGhÚR» (úighúr), al odan shyghysqa, Mogholstangha qaray manyp (auyp) ketken týrikter «MANGhÚL» dep atalady. Alayda «manghúl» degen sózdegi «ـَ» (fatha, a) harakaty qata týrde «ـُ» (damma, ú) bolyp oqyla beretin bolghan. Sol sebepti ol ataudyng emlesi, orfografiyasy resmy jarlyqqa say «moghol» dep ózgertiledi. Óitkeni týrik tilinde «mún» jaman maghna,  «qayghy» degen úghym bergendikten, adamdar ol sózden qashqan.

Týpnúsqa avtorlary «úighúr» atauy turaly, ol týrikting «úng» (birigu) etistiginen kelip shyqqan dep naqty týsinik beredi. Týrik halqynyng «úighyr» (úighúr) jәne «moghol» (múghúl) etnonimderi, mine, osylay qalyptasqan. Eger Shynghyshan shynymen «monghol» (mongol) bolsa, búl ataular «elegreh» (ún), «yavah» (manu) degen sózderden qalyptasar edi ghoy. Álimghazy Dәulethan myrza, sizder osynday óte qarapayym últtyq tarihi, elementarly etnolingvistikalyq sauattardan da júrdaysyzdar. Sóite túryp qay bilimderinizben «kәsipqoy tarihshy», «kәsipqoy kandidat» bolyp jýrsizder. Ózgening adal ghylymy enbegin nege sonsha kýndeysizder. Áriyne halyqtan úyalmaytyndar, últqa jany ashymaytyndar bәrine de barady. Siz de, sonday jolbiyke, halturshikterding bireui bolghanynyz ba? Bәlkim biri emes, solardyng eng tiptik ókili bolarsyz.

Mogholdar (múghúldar) kelip qonystanghan sol meken, ýshbu etnonimge baylanysty Mogholstan atanyp ketedi. Ol – qazirgi Jetisu jeri ekeni kópke ayan. Jalpy alghanda, mogholdar qiyat (qiyan), bayat (bayúly) degen eki saladan qúram tapqan. Sonyng ishinde qiyattar jalayyr, qonyrat qatarly iri arystardan qúralady. Shynghyshan men Bórte ana ata-babalarynyng úzaq uaqytqa jalghasqan, tarihy qúda-anda boluynyng sebebi, mine, osynda – jalayyrlar men qonyrattardyng arghy tekteri bir, qonystary jaqyn bolghan. Búl tarihy derekterdi qazirgi ómir shyndyghy da rastay týsedi. Qonyrattar Syr boyynda bolsa, jalayyrdyng bir salasy qazirge deyin syrmanaq dep atalady. Keyingi kezde qiyattar dulat, kerey, nayman, uaq (onghyt) qatarly taza týrky ru-arystarmen birge MOGhOL (múghúl) degen ortaq atty týbegeyli iyelenip qalady.

Al bayattar bayúly, әlimúly, tana, taz, dóit (shómekey) bastaghan haq týrky ru-arystarymen birge TATAR nemese alshyn tatar dep atalady. Sәikesinshe olardyng mekeni Tatariya dep aitylatyn. M. Polo onyng Batu әuletine qaraghan jaghyn Batys Tatariya, Áleke (Hulagu) әuletine tiyesili jaghyn Shyghys Tatariya, al ekeuinen jogharghy Týrkistan aimaghyn «Úlyq Týrkiya» (Grande Turquie / Grande Turkie) dep jazghan-dy. Jylnamalarda tatarlardyng jerinde eki ýlken teniz (kól, dәriya) bolghan dep kórsetiledi. Yaghny búl derek tatar atyna birikken kishi jýzder jәne basqa da týrky etnostar jerindegi Kaspiy men Araldy menzeydi. Rәshit әd-Dinning deregi boyynsha, qaghandar tatarlardan shyqqan zamanda tútas týrikter «tatar» dep, al mogholdardan shyqqan kezende «moghol» dep atalghan. Shynghyshannyng Batys avtorlary jaghynan birde tatar (tartar), birde moghol (moal) dep hattaluynyng mәnisi osynda. Yaghny olar mogholdyng da, tatardyng da týrik – bir halyq ekenin óte jaqsy bilgen.

«Jәmigh at-tauarihta» qajetti týsindirulerden syrt, barlyq uaqytta Shynghyshan shyqqan halyq bastan-aqyr TÝRIK dep hattalghan. Ári onda moghol tili, kerey tili – bir til dep anyq kórsetiledi. Múny M. Polo da rastaydy. Ol da arghyn tili, kerey tili, moghol tili, bәri – bir ghana til dep naqty atap týsindiredi. P. Karpiny men U. Rubruk Shynghyshan ordasy tatar tilinde sóileytinin aita kelip, úlys bitikshisi, yaghny memlekettik hatshy kerey arysynan ekenin aitqan. Demek tatar tili, yaghny kishi jýz tili de orda tilimen úp-úqsas bolghany osydan-aq belgili. Endi mynaghan nazar salynyz. M. Polonyng әkesi Nikolas (Nicolas) pen kókesi Matteo (Matteo) Pololar tatar tili men jazuyn Úrymdaghy, yaghny Týrkiyadaghy jerlik túrghyndardan ýirenedi. Olar Búhara túrghyndarymen de sol til arqyly emen-erkin sóilese bergen-di. Eng ghajaby – sol, ekeui Hanbalyqtaghy Qúbylay qaghanmen de dәl sol tilde tikeley, auyzeki sóilesken. Ári orda qyzmetinde de sol tildi qoldanatyn. Yaghny Qúbylay qaghan jәne onyng ordasy Týrkiya, Orta Aziya týrikterimen bir tilde – týrik әdeby tilinde sóilegeni osy arada anyq boluda. Ol M. Qashqary zamanynda «Qaqaniya tili», keyin «týrkiy», «týrik tili» dep te aityldy. Al qazirgi ghylymy ainalysta shartty týrde «Shaghatay tili» dep ataluda. Shyndap kelgende, shaghatay týrik tili – Shynghyshan qúrghan Alash úlysynyng Melekettik tili bolyp tabylady. Sondyqtan da qaghanat qúramynda bolghan halyqtargha ol tereng әser etti. Orys qatarly kóptegen últtar tilinde, tipti qytayda da qyruar týrkizm saqtalyp qalghany keyingi ligvistikalyq zertteuler arqyly mәlim boluda. Eger Shynghyshan sizder aitqanday, «monghol» (mongol) bolsa, búl tarihy dәiek (fakti) kerisinshe bolar edi ghoy. Álimghazy Dәulethan myrza, dәl osy tústa da sizderding «monghol» jәne «úyat» teoriyalarynyz tarihy shyndyqqa janaspaytyny kezekti ret dәlel tabuda. Sizderden shyqqan arsyldaq, shәuildek ýnder bizding ózimizdi bir mezet mazalaytyn shyghar. Biraq onday qorash tirlikterinizben dәleldi sózimizdi eshqashan joqqa shyghara almaysyzdar.

IYESIZ LEPES, JÝIESIZ SÓZ

Oy, Álimghazy Dәulethan myrza, ózgeniz az bolghanday, endi myna bir: «Monghol ýstirtinde kórshiles,  aralas otyrghan týrki-monghol taypalaryna ortaq erekshelikter retinde  mynalardy atap kórseter edim» - deytin ótirikti qaydan taptynyz? Sosyn ózge týgil, óziniz de týsinbeytin «bes kriyteriydi» ortagha qoyypsyz. Sonyng birinshisinde «Kerey-naymandar arasyna ...» dep bastap, ekinshisinde «Olardyng kýnkórisi...», ýshinshisinde «Eki halyq ta sәl ózgeshelikterin aitpaghanda, kiyiz ýide, ashyq aspan astynda ómir sýrdi» - depsiz. Sonda qalay? Sizshe, kerey men naymannyng qaysysy – qazaq, qaysysy – monghol? Aytyp otyrghan «Eki halqynyz» ne? Biz qashan «eki basqa halyq» bolyp edik? Qazaqty endi óstip bólshekteyin dedinizder me? Bolmasa sózinizde dúrys jýie de joq. Álde osynyng bәrin mongholiyalyq oqushylardyng ýitapsyrmasynan kóshirip aldynyz ba? Áyteu «kәsipqoy kandidat» ekensiz. Tym bolmasa, sózinizde qarapayym jýie, oiynyzda jay qisyn boluy kerek edi ghoy.

Onymen qoymay, olardyng diny nanymy turaly: «hristiandyq sektalardy aitpaghanda», «tәnirlik», «an-qúsqa», «aruaqqa» siyndy deysiz. Taghy da әr shópting basyn bir shalasyz. Sóitip alasyzda, oida-týste joq: «Eki halyq ta sәl ózgeshelikterin aitpaghanda, kiyiz ýide, ashyq aspan astynda ómir sýrdi» - dep týiindeysiz. Sonda siz aitqan «eki halyq», yaghny kerey men nayman kóringen dinge senip, itke, qúsqa siynyp, «ashyq aspan astynda ómir sýrgen» be? Mynaday bolghanda, «monghol» degenderinizge ókpelegenimiz de beker eken-au. Dәl osy aitqanynyzday bolsa, ata-babalarymyzdyng kisikiyikten bәlendey parqy bolmapty ghoy. Álimghazy Dәulethan myrza, siz myna «kәsipqoy» tújyrymynyz arqyly shovinist, otarshyl elderding «陋哈萨» (qor qazaq), «野人» (dala adamy, kisikiyik) deytin qorlau sózin ainytpay «dәleldep» túrsyz. Alayda týpnúsqa qújattarda kerey handarynyng namaz oqyghany, nayman handarynyng «Alla!» dep zikir aitqany turaly naqty derekter bar («Jәmigh at-tauariyh», «Qúpiya shejire»). Áriyne sizderge tarihy shyndyq ta, qazaq, týrik halqynyng últtyq, memlekettik tútastyghy da kerek emes. Kerisinshe kórinbeytin «kókelerinizdin» kónilinen shyqsanyzdar, sol – manyzdy. Biz múny, tek, oqyrman bilsin dep aityp otyrmyz. Áytpese saytan júghysqan jerde adaldyq, donyz júghysqan jerde alaldyq túrmaytynyn jaqsy bilemiz.

Álimghazy Dәulethan myrza, siz til, din, mәdeniyet, territoriya tútastyghy jónindegi jalpygha ortaq úghymdy da týbegeyli mansúqtaysyz. Ony  «Gruzin etikshisinin  balasy (orystyng úly kósemi) IY.Staliyndiki» deysiz. Sóitesiz de, túlan tútyp baybalam salasyz. Múnynyz qay sasqanynyz? Sizdershe, qazaqta til, din, mәdeniyet, territoriya tútastyghy bolmauy kerek pe? Últtyq, territoriyalyq tútastyqty dәriptesek, «Stalinshil» bolyp ketemiz be? Taghy da súraq. Sizshe, Qytaydaghy jәne basqa elderdegi qazaqtardyng tarihy atamekenderi, últtyq territoriya emes pe? Ózgeni qoyghanda, Qytay biyligining ózi búl tarihy shyndyqty moyyndap keledi ghoy. Formalidy týrde bolsa da, ondaghy qazaqtargha bir avtonomdy oblys, ýsh avtonomdy audan berilip otyrghan joq pa? Últyq tarihty tereng zerttegen, últtyq tútastyqty janyn sala dәriptegen tarihshy mamandar sizderge, qalaysha «I. Stalin jasap bergen ólshemdi úmytpaghandar» bolyp kórinedi?! Kózinizdi ashyp qaranyz. Kerisinshe Qazaq handarynyn, Qazaq memlekettiligining atasy Shynghyshandy, qazaqtyng nayman, kerey qatarly arystaryn «monghol» degender, myna sizder – naghyz stalinshilsizder. Kókek óz atyn ózi shaqyrmay qalmas-au.

Qazaqty alatayday býldirip, bólshektey otyryp, monghol halqy ýshin: «monghol taypalary men týrki  taypalaryn bir-birinen bóten, jat halyq etip kórsetushiler de, úly qaghandy týrik edi deushiler de halyqtardyng bir-birine úqsastyqtary men bógdeligin aiyryp, ashyp túratyn basty ólshemge mýlde nazar audarmay belden basa beredi» - dep kýiinesiz. Týrik halyqtarynyn, qazaq últynyng derbes, tәuelsiz memlekettiligi, úlaghatty tarihy bolghanyn dereksiz, dәlelsiz týrde joqqa shygharasyz. Kerisinshe óziniz «belden basasyz». Mongholgha sonsha teliytindey, tәueldi etetindey, qazaq, týrik halqynda ne óshiniz bar? Aziyalyq bolghanynan basqa, eki halyqtan qanday úqsastyq kórip túrsyzdar. Mysaly, qazaqtar «bir, eki, ýsh,.. on...» dep sanasa, mongholdar «neg, hoyor, gurav,.. arav...» dep, mýlde basqasha sanaydy. Mongholdardan kóri, bizge Tynyq múhittyng arghy jaghyndaghy ýndisterding san esimderi әldeqayda jaqyn. Ony Ádil Qúrmanjanúly Ahmetov qatarly poliglot ghalymdar men Sapar Ysqaqov qatarly sayahatshy mamandar san qaytara dәleldep berude. Qazaqtar «kýn», «ay» dese, kerisinshe mongholdar «nar», «sar» deydi, tipten ózgeshe. Atap aitqanda, til tuystyghyn kórsetetin eng negizgi sózder, san esimder men asa bayyrghy zat esimder olarda bizdegiden mýlde basqasha. Qazaqtar «sóz», «auyz» dese, mongholdar «ýg», «am»* deydi, osylardan qanday jaqyndyq kórip túrsyzdar («Qazaqsha-mongholsha sózdik»,* avt., Búqat Bazylhan, MHR, Úlanbatyr, 1977 j.)? Álde sizderding auyzdarynyz da «solay» ma? Sosyn da qazaqqa qarsy ótirik, ósekterdi kóp aitatyn shygharsyzdar?!

Qazaqtar nauqasty kýtip daualap, mәitti arulap jerlese, olarda nauqastyng beli opyrylyp, mýrdesi an-qúsqa tastalady. Qazaqta qyz balanyng pәktigi qorghalsa, olarda kegenning qoynyna salynady. Álimghazy Dәulethan myrza, óziniz aitynyzshy. Osylardan qanday úqsastyq kórip túrsyz. Sizding qanday kýdiginiz baryn, óziniz bilersiz. Áyteu biz Signjap Sedambal men Álimghazy Dәulethan «bauyrlas», «tuystas» edi degenge mýlde senbeymiz. Oghan jogharydaghyday, asa senimdi lingvistikalyq, etnologiyalyq, teologiyalyq dәlelderimiz bar. Biz, siz jәne perde artynda túrghan sybaylastarynyz siyaqty emespiz. Eshqashan túrpayy tújyrymgha, ósek, ótirikke senbeymiz. Tek ghylymy dәlelge, tarihy qújattyq dәiekke jýginemiz.

Asa qúrmetti oqyrman, qazaq pen mongholdy «tuys» etip kórsetu, «antiqazaqshyl» tobyrlardyng Shynghyshandy «monghol» jasaudaghy eng negizgi tәsilderinin, qiytúrqy janyltpashtarynyng biri. Jogharydaghy derekter men mysaldardan kórgeninizdey, eki halyqtyng til, din, mәdeniyet qatarly jaqtarynda óte zor alshaqtyqtar bar. Kerisinshe ortaqtyqtar tym az. Tam ýide otyrghandar ózara tuys bola bermeytini siyaqty, kiygiz (kiyiz) ýide otyru da – enikalyq tuystyqtyng sózsiz belgisi emes. Shyndap kelgende, kóptegen týrik halyqtary kiygiz ýide mýlde otyrmaydy. Isjýzinde tarihy shyndyq týbirinen basqasha. Ózge de kóptegen últtar siyaqty, mongholdardyng tilindegi týrkizmder Shynghyshan әuleti zamanyndaghy týrki tilining kýshti yqpaly barysynda kirikken. Alda aitatynymyzday, múnday yqpal XVI – XIX ghgh. aralyghynda jýzege asty. Yaghny búl prosesske Týrkistannan qazirgi QHR jerine, odan Qalqa jaqqa barghan bir bólim týrki, qazaqy diasporalar – jalayyr, qonyrat, kerey, nayman, ýisin, qypshaq, qanly, qayy, merkit, t.b. tekti biylik ókilderi tikeley yqpal etti. Alayda qazir olar búl dýniyede joq. Óitkeni ýshbu týrik nәsildi, islam dindi jandardyng barlyghy 1923-jyly MHR qyzyl ókimeti jaghynan jappay genosidke úshyraghan.

Álimghazy Dәulethan myrza, múndaghy: «topografiyalyq-geografiyalyq, etnologiyalyq derek kózderi Shynghys handy týrik-qazaq-jalayyr, qonyrat-ýisin etkisi kelgen jazarmandardyng qalamyna nege ilinbeydi?» - syndy súraghynyzdy, eng jaqsysy ózinizge qoyyp kóriniz. Sosyn týpnúsqa qújattyq derekterge qúrmet etudi, olargha jýginudi jaqsylap ýireniniz. Óitkeni ósek pen jala tarih ghylymynyng mәselelerin eshqashan sheshe almaydy. Áriyne ósekshiler men jalaqorlar da eshqanday «kәsipqoy tarihshy» bola almaq emes. Derekke jýgingish bolsanyz, әueli mynaghan nazar salghaysyz. Jogharyda da aitylghanday, M. Polo Qyrym jaqtaghy týrikter mekenin «Batys Tatariya», Irannan bergi týrikter mekenin «Shyghys Tatariya», qazrgi Qazaq jerin «Úlyq Týrkiya» dep hattaghan. Al «Jәmigh at-tauariyh» pen «Qúpiya shejire» tatarlar bayúly, әlimúly, alshyn (alchyn), tana, taz, dóit (shómekey) qatarly ru-arystardan qúram tabatynyn kórsetedi. Áriyne búl arada bizding kishi jýz bauyrlarymyz menzelip túrghanyn әrbir deni dúrys qazaq týgel bile qoyady. Álimghazy Dәulethan myrza, múny tek sizder ghana bilmey jýrsizder.

Syrdyng tómengi saghasynan arghy týrky etnostar, bayúly qatarly qazaq, týrik rulary tarihta «bayat» dep atalsa, jogharghy saghadan shyghysqa qarayghy qonyrat qatarly týrky ru-arystar «qiyat» dep atalghan. Ekeui de oghyz týrikterinen taraydy. Onyng bayat salasynan Qorqyt ata, qiyat salasynan Shynghyshan shyqqan. Demek eki úly túlghanyng týbi bir – ekeui de oghyz týrikterinin úly perzentteri. Alayda Álimghazy Dәulethan myrza, sizder osy tarihy faktini búrmalap, tatardy – «monghol», Shynghyshandy – «mongholdyng hany» dep kórsetesizder. Tútas kishi jýzdi, úly Shynghyshandy mongholdargha bergen son, jalghyz Qorqyt atany ghana alyp qalyp qaytesizder? Áyteu «qoldarynyzdan kelip túr eken», ol kisini de bere salmadynyzdar ma. Onymen qoymay, «Shynghys handy týrik, qazaq degenimiz úyat» dep kisimsip qoyasyzdar. Sonda qazaq ýshin shyndyqty aitu – «úyat», monghol ýshin ótirik aitu – «abyroy» bolghany ma? Qanday keremet «qaghidat», nedegen myqty «logika» jasap alghansyzdar. Qazaq memlekettiligin joqqa shygharuda aldarynyzgha qara salmaysyzdar-au?!

ShYNGhYSHAN – QAZAQ, ONYNG IShINDE - JALAYYR

Álimghazy Dәulethan myrza, «topografiyalyq-geografiyalyq, etnologiyalyq derekterge» ózge emes, óziniz nazar audarghaysyz. Óitkeni P. Karpiny de, U. Rubruk te Shynghyshannyng ordasy jәne Qaraqorym qalasy Shudan shyghysqa qaray, «ýlken sudyn» (Balqashtyn) ontýstiginde, «biyik taudyn» (Alataudyn) baurayynda dep kórsetedi. Sonday-aq olar Joshy hannyng qarashanyraghy Qoylyq qalasynda, onda qazir ýlken úly Orda han túrady dep anyq jazady. Eng manyzdysy – sol, búl aimaq Orghan (Organ) dep atalatyny sol qújatta naqty hattalghan. Olar Shynghyshannyng atamekenindegi ýlken ózen, yaghny ILE shyghystan, batysqa qaray aghady dep syipattasa, R. әd-Din ony «Ónón» dep ataydy. Yaghny Alataudyng soltýstigi Orghan, ontýstigi Ónón dep atalghan. Búl arada Beshbalyq qalasynyng taghy bir aty ILEBALYQ, yaghny Ile boyyndaghy astana bolghanyn da eskeruimiz kerek. Demek Shynghyshannyng atamekeni de, astana tútqan qalalary da, týgelimen Ile ózeni alqabynda bolghany tarihy shyndyq. Al «Ýiәn tarihy» («元史») men «Jana Ýiәn tarihy» («新元史») Shynghyshannyng atamekeninde Alatau (Alaqtaq), Kóksheteniz (青海子), Alakól (Alaqkól) degen jerler bar ekenin kórsetedi («本纪» («Áulet shejiresi»), 1, 5-oramdar).

Múny ejelgi qazaq tarishylary da rastaydy. M. Dulaty babamyz Kókshetenizdin, yaghny Balqashtyng ontýstik jaghyn Mogholstan, al odan bylayghy jaghyn Ózbekstan dep ap-anyq týsindiredi. Sonday-aq onda Ile, Emil, Naryn, Ertesh (Árdýsh), Shóplik qatarly ózenderding bar ekenin bayan etken (2-kitәp, 68-tarau). Alayda osynday anyq derekke qaramastan, Z. Qinayatúly qatarly keybir tarihshylar múndaghy Erteshti Altaydan bastau alatyn Ertis ózeni dep týsindiredi әri ony qazirgi Mongholiya jerimen baylanystyrady. Sóitip Jetisu qazaqtaryna qatysty tarihy oqighalardy neshe myng shaqyrymgha sýirelep, Ór Altaydyng eng shyghys sileminen ary qaray asyrugha tyrashtanady. Isjýzinde múnda jerdi tesip (er+tesh = jer+tes) aghatyn Sharyn ózeni menzelgen. Osynday aqiqat derekti ashyp týsindirgen bizdiki «úyat» ta, tarihy shyndyqty neshe myndaghan shaqyrymgha búrmalap aparyp mongholgha teligenderdiki «abyroy» sanalady eken-mys.

Álimghazy Dәulethan myrza, taghy da aityp qoyayyn, tarihy derekterge әueli ózderinizding qúrmet etkenderiniz jón bolar. Jogharyda aitylghanday, «Jәmih at-tauariyh» deregi boyynsha, Mogholstan toponiymi moghol týrikterining atynan kelip shyqqan. Sonda kórsetilgendey, mogholdar jalayyr, dulat, kerey, nayman, uaq (onghyt) qatarly týrik, qazaq arystarynan qúram tabady. Múny Á. Marghúlan zertteuleri de rastaydy. Osynau akademik atamyz mogholdar – Jetisu qazaqtary ekenin, әste mongholdar emes ekenin atap kórsetken. Jylnamanyng birinshi dәpter, birinshi kitәbinde osy atalghan rulardan shyqqan handar ózdi-óz rularyna arnalghan taraularda tanystyrylady. Mysaly, Onhan «Kerey ruy» tarauynda, Tayanhan «Nayman ruy» tarauynda. Dәl sol siyaqty, Shynghyshan da ózi shyqqan rudyng bayanynda, «Jarayyr ruy» tarauynda tanystyrylghan. Tarihi, shejirelik taratu boyynsha, Shynghyshannyng arghy týbi Oghyz hangha, yaghny oghyz týrikterine tireledi. Sosyn odan beri qaray sabaqtalyp mogholgha, odan qiyatqa, odan jalayyr arysyna deyin jalghasady. Keleside jalayyr birneshe saladan qúram tabatyny anyqtap aitylady da, onyng Shynghyshan shyqqan bireui óz ishterinen taghy da on ru bolyp taratylady. Sol onnyng biri tóre, biri tólengit bolatyn (1-dәpter, 1-kitәp, 149 – 150-better). Aytyp ótkenimizdey, oghyzdar – týrikterding týptórkini bolsa, odan qiyat pen bayat taraydy. Al Bayattan Qorqyt ata, qiyattan Shynghyshan shyqqan. Jalayyrgha kelsek, olar – ejelde de, býgin de qazaqty qúraytyn iri arystardyng biri әri búl kópke ayan shyndyq. Jalayyrlar (Yaghlaghyrlar) – Jetisu týrikteri ekeni «Týrik tili sózdiginde» de anyq kórsetilgen. Sizder qaydaghy «Mongholiyany» aityp jýrsizder? Monghol halqyna ózderinizding ghana emes, qazaq halqynyng da últtyq ar-úyatyn satayyn dedinizder me?

Shynghyshannyng týrik, qazaq, onyng ishinde jalayyr ekenin basqa tarihy qújattar da rastaydy. Mysaly, «Jana Ýiәn tarihynda» («新元史») Shynghyshan týrik halqynyng perzenti ekeni anyq, naqty taratyp aitylady. Ol turaly: «Mogholdyng tegi, týbi – týrik. Búl etnonimning әsilgi núsqasy manghúl edi, ol audarma barysynda moghol nemese múghúl bolyp qalyptasty» - delingen týpnúsqa qújattyq derekter bar («蒙古之先、出于突厥。本为忙豁仑，译音之变为蒙兀儿，又为蒙古» / «本纪» («Áulettik shejire»), 1-oram, 1-bet). Sonday-aq onda: «Shynghyshan jalayyr Múqalymen atalas tuys, sondyqtan ony әkesi de, ózi de bastan-aqyr qoldady» - dep anyq jazylghan (Jogharydaghy qújat, 3-oram). Demek Múqalynyng biyik mәrtebege jetuining bir sebebi – zengir parasaty men qas batyrlyghy bolsa, endi bir sebebi – onyng Shynghyshanmen qandas, rulas tuystyghy bolyp tabylady. Shynghyshannyng taghy bir jaqyn tuysy, birge ósken atalas bauyry әri sayasy bәsekelesi Jamúqa da qazaqtyng jalayyr arysynan bolatyn. Múny Q. Jalayyr deregi de rastaydy. Ghúlamanyng arghy atalary Sartaq, Saba batyrlar Shynghyshannyng jaqyn tuystary bolatyn. Endeshe óziniz de oilap kórinizshi, atalas tuystary týgel jarayyr, yaghny qazaq bolsa, olarmen birge tuysqan Shynghyshan qalay «monghol» (mongol) bola qalady? Múnday qarapayym tuystyq qarym-qatynasty týsinu ýshin, eshqanday da «kәsipqoy tarihshy» nemese «kandidat» boludyng qajeti de joq. Jay ghana aqyl-esting dúrys boluy jetip-asady.

Osynday óte qarapayym úghymgha da aqyldarynyz jetpese, Álimghazy Dәulethan myrza, sizder qalay «kәsipqoy kandidat» bolyp jýrsizder? Shyndyghynda siz jәne betperde kiygen әlgi bireuleriniz, eshqanday da «kәsipqoy tarihshy» emessizder. Kerisinshe qazaq tarihtanu ghylymyna jabysqan masyldyn, ishten kemirgen jegi qúrttyng tirligin jasap jýrsizder. Sizderding jazghan «enbekteriniz», isjýzinde «kórshilerimizdin» otarshyldyq, shovinistik iydeologiyasynyng súryqsyz kóshirmesi ghana. Tura maghnasynda, dәl solay. Isjýzinde, sizder tarihtanu ghylymyna emes, «erekshe mindetke», qazaqtyng últtyq birligin ydyratugha mamandandyrylghan siyatysyzdar. Sonyng arqasynda ózderinizdi «kәsipqoy» retinde kórsetumen tynbay, kәsiby tarihshylardyng «qormaly» bolugha da úryndynyzdar. Áriyne bastabynda oghan senushiler de bolghan shyghar. Degenmen «ishte ólip jatqan ittin» óleksesi mýnkimey, júrttyng jiyrenishin tudyrmay qalmasy anyq.

Mine, osynday týpnúsqa qújattyq derekter Shynghyshannyng tegi týrik, qazaq, onyng ishinde jalayyr ekenin jan-jaqty dәleldep berude. Qadyrghaly Jalayyry babamyz: «Alash mynynyng aghasy – taraq tanbaly jalayyr» - dep jazghan («Maymene men maysara» tarauy, birinshi abzas). Osynau týpnúsqalyq әri asa qúndy tarihy qújattyq derek bizge eki týrli tarihy shyndyqty ashyp, aiqyndap berude. Birinshiden, Shynghyshan qúrghan úlystyng aty ALASh bolghan. Sondyqtan onyng armiyasy – Alash myny, yaghny Alash armiyasy atalghan. Óz kezeginde, ol – Shynghyshan óz qolymen qúrghan Toqsan bes myndyq Últtyq armiyany kórsetedi. Múny basqa tarihy qújattar da rastaydy. Shynghyshan Sartqúl joryghy aldynda ýlken úly Joshy handy ózining zandy ókili, yaghny múrageri etip taghayyndaghan. Sosyn oghan «ALASh IDE» (Alash ide) degen naughy, qaghannan keyingi eng mәrtebeli titul qayran etedi. Sóitip Joshy han Shynghyshangha ókiletti týrde derbes sheshim shygharyp, strategiyalyq manyzy bar operasiyalardy tәuelsiz týrde oryndaytyn zandy mәrtebege ie bolghan. Al «Alash ide», Alash memleketining iyesi degen maghna beretin týrik, qazaq sózi. Sonday-aq, búl – Shynghyshannyng tól sózi bolyp tabylady. Demek ýshbu derek – Shynghyshan týrik tekti, týrik tildi bolghanynyng taghy bir búltartpas dәleli. Sonymen qosa, ol – Shynghyshan qúrghan memleketting aty Alash bolghanynyng da kezekti dәleli bolmaq.

Ekinshiden, Shynghyshan jalayyr arysynan shyqqan, sondyqtan olar AGhA, yaghny tituldyq etnos mәrtebesin alghan. Ony Bichurinning (1777 – 1853 jj.): «Qiyattar degenimiz – jalayyrlar, jogharghy biylikting iyesi solar», Sh. Uәlihanovtyng (1835 – 1865 jj.): «Mogholdar degenimiz – Jetening jalayyrlary» - degen sózderi odan ary dәleldey týsedi. Qaytalap aitamyz, Shynghyshannyng tegi – týrik, qazaq, jalayyr ekeni, týpnúsqa tarihy qújattar arqyly jetken, tolyq dәleldengen tarihy shyndyq. Dәl osy arada Sh. Uәlihanov, Shynghyshannyng tikeley úrpaghy ekenin erekshe eskerumiz kerek. Jogharydaghy tól sózi, onyng ózin jalayyr dep bilgenining naqty dәleli bolmaq. Sondyqtan da ol ómirining songhy mezgilin qalyng jalayyrdyng ishinde, Altynemilde ótkizgen. Tarihy qújattyq derekter men tarihy shyndyqtar, mine, osylaysha ózara ýilesip, bir-birin tolyqtyryp otyrady.

Álimghazy Dәulethan myrza, sizderde osynsha kóp týpnúsqa tarihy qújattardy izdeytin niyet jәne ony oqyp týsinetin bilim bolmaghany ghoy. Bar maqsattarynyz, qazaqty – qor, mongholdy – zor, jalayyrdy – qúl etip kórsetu ghana. IYeleriniz aldyndaghy «paryzdarynyzdy» solay ótep jýrsizder. Osyndayda bir aqynnyng shybyn turaly aitqan:

«Áy deuge de bolmasan,

Sen deuge tipten tolmasan,

Endi saghan ne shara,

Qor jaralghan beyshara!?» - syndy óleni oigha oralady. Degenmen shybyndy qorash eken dep yzyndatyp qongha da bolmas. Ara-túra óstip qaghyp tastap túrghan jón.

Álimghazy Dәulethan myrza, sizder ol zamanda «qazaq bolmaghan» deytin taghy bir jalghan ósek taratyp jýrsizder. Isjýzinde, búl – tarihy shyndyqqa jatpaytyn, býkildey oidyrma ótirik. Ál-Mәsudy (896 – 956 jj.) deregi boyynsha, miylәdiyden myndaghan jyl búryn, Sýleymen (gh.s.) payghambar zamanynda «Qazaqiya» (Qazaqia, Khazaqia) degen atau bolghan. Qazaq «joq» bolsa, búl atau qaydan shyqpaq («黄金草原» («Altyn dala»), әl-Mәsudi, 947 j.). Múny «Húdúd әl-әlem» («Álemning shegaralary») atty, VIII ghasyrlyq tarihy qújat ta rastaydy. Sol zamanda әlemge mashhýr «Qazaqiya» atty territoriya, onda «Shymkent» atty qala bolghan. Osynau tarihy dәiekterding barlyghyn qalay joqqa shygharmaqsyzdar? Qazaqiya – qazaqtyng jeri bolsa, Shymkent – qazaqtyng tarihy qalasy bolyp tabylady. Ári búl, qazaq qana emes, kýlli әlem biletin tarihy jәne real shyndyq qoy.

Jalghasy bar...

Tileuberdi Ábenayúly Tynybayyn,

QR ÚGhA Qúrmetti akademiygi,
Shynghyshantanushy,
shyghystanushy, audarmashy.

Abai.kz aqparattyq portaly erkin aqparat alany. Múnda oy jarystyryp, pikir almastyrugha kez kelgen adam qúqyly. Jogharydaghy spiykerding pikiri redaksiya ústanymyn bildirmeydi. Aldaghy uaqytta maqalada esim-soylary atalghan jekelegen azamattar redaksiyamyzgha jauap beruge niyetti bolsa, olardyng da pikirin beruge әzirmiz. 

Abai.kz