جالعاسى

باسى: شىڭعىسحان تاقىرىبى. «انتيقازاق» ستراتەگياسى

«اۋەسقويلاردىڭ» جازىعى ۇلت تاريحىن تۇگەندەگەنى مە؟

الىمعازى داۋلەتحان مىرزا، سىزدەر مۇنىمەن دە شەكتەلىپ جۇرگەن جوقسىزدار. شىڭعىسحانتانۋ، ياعني الاشتانۋ عىلىمىن «كاسىپقويلار» مەن «اۋەسقويلاردىڭ» «باقتالاستىعىنا» اينالدىرىپ جىبەرگىلەرىڭىز كەلىپ، كوپ ءتىراشتاندىڭىزدار. بىراق ولارىڭىزدان تۇك تە شىقپادى. قايتا ءبىزدىڭ ەڭبەكتەرىمىز ارت-ارتىنان جاريالانعان سايىن، سىزدەردىڭ وتىرىكتەرىڭىز، الاياقتىقتارىڭىز ءپاش بولا ءتۇستى. سىزدەر، وزدەرڭىز ايتقانداي، «قىتايتانۋشى»، «ءشۇرشىتتانۋشى» (مانچجۋرتانۋشى) ەمەسسىزدەر. شىندىعىندا، «اۋىل ءۇيدىڭ مونشاعىن كۇندىز ۇرلاپ، تۇندە تاققان» جولبيكە، وزگە يدەولوگيانىڭ قولشوقپارىسىزدار. سول كەسپىرلەرىڭىز كاسىپتەستەرىڭىز اراسىندا، كۇللى ەل-جۇرت الدىندا بارعان سايىن اشكەرە بولۋدا. ءبىز بولساق، قۇدايدىڭ قۋاتىندا، قازاعىمىزدىڭ قولداۋىندا، ادال ەڭبەگىمىزبەن التى اشالقا ايگىلى بولدىق. اۋ الىمعازى داۋلەتحان مىرزا، ءسىزدىڭ: «قوشەمەتشىلەرىنىڭ قولپاش-ماداقتارىنا ماستانىپ، توم-توم تاريحسىماقتارىن بازارلاپ، قازاقستاندى شارلاپ ءجۇر» - دەپ شالا بۇلىنگەنىڭىزگە قاراعاندا، بۇل شىندىققا ءوزىڭىز دە، توبىرلارىڭىز دا ابدەن كوز جەتكىزگەن سياقتىسىزدار. دەمەك قاسيەتتى وتانىمىزداعى قازاقتانۋ، الاشتانۋ عىلىمىنىڭ اعىسىنا سىزدەردەي «انتيقازاقشىل» ءشوپ-شالاڭدار ەشقاشان كەدەرگى جاساي الماسى وسىدان-اق ايقىن كورىنىس تابۋدا.

الىمعازى داۋلەتحان مىرزا، ءبىزدى قويا سالىپ، ەندىگى اشۋىڭىزدى تۇتاس ازامزات ۇلىق تۇتقان عۇلاما تاريحشى، جىلناماشى عالىمداردان الايىن دەدىڭىز بە؟ مىنا ءبىر: «ون مىڭداعان شاقىرىمدىق شالعايدا جاتقان، ۇلى دالانىڭ شەت پۇشپاعىنا دا اياعى تيمەگەن جالدامالى اراب، پارسى جازارماندارىنىڭ جازعاندارى نەلىكتەن بىردەن-ءبىر اقيقات رەتىندە قابىلدانۋى كەرەك؟» - دەيتىن ورىنسىز وتىرىكتى، نەگىزسىز بىلجىراقتى قايدان تاپتىڭىز؟ ونى قانداي ار-ۇياتىڭىزبەن ايتتىڭىز (ارينە، سىزدەردە ونداي نارسە بار بولسا)? ادامزات تاريحتانۋ عىلىمىنا ولمەس ۇلەس قوسىپ كەتكەن ۇلى عۇلامالداردىڭ، الاش تاريحىنا مىڭداعان جىلدىق وشپەس شامشىراق جاعىپ كەتكەن كەمەڭگەر تۇلعالاردىڭ ارۋاقتارىن قالاي قارالادىڭىىز؟! شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ وردا تاريحشىسى، «تاريح-ي جاھانگۋشايدىڭ» اۆتورى اتامالىك جوبەنەيدىڭ (1226 – 1283 جج.) اتاسى مۇحەممەت شاحتىڭ وردا ۇلىعى بولعان. ياعني ونىڭ اتامەكەنى – كاسپيدەن تالاسقا دەيىنگى ايماق، قازاق دالاسى بولىپ تابىلادى. ءوزى وكىمەت جۇمىسىمەن يرانعا كەتسە دە، وسىناۋ ۇلى جىلنامانى جازۋ ءۇشىن، اۆتور شىڭعىسحاننىڭ اتامەكەنىنە، موڭكە قاعاننىڭ ورداسىنا ەكى مارتە كەلەدى. وندا ايلاپ، جىلداپ جاتىپ تاريحي زەرتتەۋ جۇرگىزەدى. ءسىز بولساڭىز: «ون مىڭداعان شاقىرىمدىق شالعايدا جاتقان...» - دەپ، جاقىندى الىستاتاسىز. ويىڭىزدى ابدەن تۇسىندىك. ارالىقتى ۇلانباتىرمەن سالىستىرا مەجەلەپ تۇرسىز. ايتپەسە، قازاقيا مەن يران كاسپي بويىندا قيىلىسىپ جاتقانىن كىم جوققا شىعارماق. ەلباسىنىڭ سوزىمەن ايتقاندا، ولار ءبىزدىڭ «اتىراۋ ايمالاستىرعان اعايىنىمىز» عوي. ءسىز بولساڭىز، ادەيى ايدالاعا لاعاسىز. قازاق تاريحىنا قاتىستى اپ-انىق دەرەكتى كومەسكىلەندىرۋگە، بۇرمالاۋعا قاساقانا ۇرىناسىز.

ال «جاميع ات-تاۋاريحتى» جازعان ءراشيد-ءاد-دين (1247 – 1318 جج.) قاتارلى عالىمدارعا كەلسەك، ولاردى قازان (عازان / 1271 – 1304 حح.) حاننىڭ تىكەلەي ءوزى ۇيىمداستىرعانى تاريحي قۇجاتتاردان بەلگىلى. ءۇشبۋ جىلناماشى ۇجىم تۇران مەن يران، قىتاي مەن ءۇندى، ۇرىم مەن قىرىم، ارابيا مەن مىسىر جەرلەرىندەگى بارلىق قۇندى جازبالاردى ورداعا الدىرادى. سونداي-اق بىلىكتى تاريحشى، عۇلاما عالىمداردى دا ورداعا جيناپ اكەلەدى. ءسويتىپ ولار ون جىل بويى زەتتەۋ جۇرگىزەدى. بۇل بارىستا «التىن قازىنا» اتتى وردا كىتاپحاناسىنداعى بارىلىق كىتاپتار مەن قولجازبالار سارالانادى. ونىمەن قوسا جۇزدەگەن، مىڭداعان تاريحي كۋاگەرلەردەن، تانىمال شەجىرەشىلەردەن اۋىزشا نەمەسە جازباشا دەرەكتەر جينالىپ، ءبارى مۇقيات رەتتەلەدى. سونىمەن قابات ءتورت ۇلىستاعى شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ جاڭا تۋعان نارەستەسىنە دەيىن تۇگەل تىزىمگە الىنادى. سۋرەتشىلەر ماڭىزدى تۇلعالاردىڭ پورترەتىن سالسا، كارتوگرافتار ايماقتاردىڭ تەرريتوريالىق جانە جولقاتىناس كارتالارىن سىزىپ شىققان. ال استرونومدار مەن ماتەماتيكتەر كۇنتىزبە جانە باسقا دا ۋاقىت پەن كەڭىستىككە قاتىستى ساندىق مالىمەتتەردى دۇرىس ەسەپتەپ، جۇيەگە ءتۇسىرىپ وتىرادى. ءسويتىپ «جاميع ات-تاۋاريح» ادامزات تاريحىنداعى ەڭ كەمەلدى، ەنتسيكلوپەديالىق دارەجەدەگى جىلناما بولىپ شىققانى كۇللى تاريحقا جانە الەم جۇرتىنا ايان. وسىنداي اسا ماڭىزدى جانە توتەنشە ەلەمەنتارلى، باستاۋىشتىق دەرەكتەردەن بەيحابار بولۋىڭىزعا قاراعاندا، الىمعازى داۋلەتحان مىرزا، ءسىز اتالعان تۇپنۇسقا تاريحي قۇجاتتاردىڭ بىرەر پاراعىن دا اشىپ كورمەگەنسىز-اۋ. سويتە تۇرىپ تۇرىك حالقىنا، تۇتاس ادامزاتقا وشپەس ەڭبەك سىڭىرگەن عۇلاما عالىمداردى، ۇلى تاريحشىلاردى بەيپىل سوزدەرمەن بالاعاتتايسىز. ونىمەن قويماي، قازاق وقىرماندارىن ماقساتتى تۇردە جاڭىلتاسىز. قانداي كىسىلىگىڭىزگە، قايسى بىلىمىڭىزگە سالىپ بۇلاي ەتتىڭىز ەكەن.

وسىناۋ تۇپنۇسقالىق، ەنتسيكلوپەديالىق قۇجاتتاردىڭ بارلىعىندا شىڭعىسحاننىڭ ارعى ءتۇبى وعىز حاننان تاراتىلادى. سونداي-اق ولار سايرام، تالاس، بورسىق، ۇلىتاۋ وڭىرلەرىندە جاساعانى انىق كورسەتىلەدى. بۇلار، قازىرگى شىمكەنت، جامبىل، ارال، جەزقازعان وڭىرلەرى ەكەنى كوپكە ايان. ال وعىز حان – كۇللى تۇرىك، قازاق حالقىنىڭ ەل اتاسى، ءتۇپ قاعانى ەكەنىن الەم بىلەدى. الىمعازى داۋلەتحان مىرزا، تەك ءسىز سياقتى كەيبىر «كاسىپقوي تاريحشىلار» عانا مۇنداي باستاۋىشتىق تاريحي ساۋاتتان ماقۇرىمسىزدار. سودان بولار، «موڭعول»، «موڭعول» دەپ موڭىرەي بەرەتىندەرىڭىز. تۇپنۇسقا تاريحي قۇجاتتاردا، تەك تۇرىك (تۇرۇك), موعول (مۇعۇل) دەگەن ەتنونيمدەر عانا بار. كەرىسىنشە «موڭعول» (مونگول) دەگەن سوزدەر ەشقايسىسىندا جوق. ال سىزدەر ۇيالماستان جوقتان «بار» جاساپ، ونى قازاق تاريحىنا قارسى قويىپ جۇرسىزدەر. الىمعازى داۋلەتحان مىرزا، بۇلارىڭىز جاسامپازدىق پا، جالعانپازدىق (فالسيفيكاتسيا) پا؟ ارينە ونىڭ جاۋابىن ءسىز ەمەس، حالىق بەرەدى.

تۇپنۇسقا تاريحي قۇجاتتار شىڭعىسحاندى – تۇرىك پەرزەنتى، وعىز تۇرىكتەرىنىڭ ۇرپاعى جانە مۇسىلمان دەپ اتاپ كورسەتەدى. ناقتىلى ايتقاندا، وعىز حانعا اللاعا يمان كەلتىرۋ تۋرالى ايان تۇسەدى دە، ونى اكەسىنە بىلدىرمەۋ ءۇشىن ءبىر ءبولىم تۇرىكتەردى باستاپ جەكە كەتەدى. اكەسى قارا حان ۇلىن ءوز دىنىندە ۇستاپ قالۋ ماقساتىمەن قالعان تۇرىك قوسىنىن باستاپ وعان قارسى سوعىس اشادى. ءسويتىپ بۇل بارىس جەتپىس جىلعا سوزىلعان ەكەن. ناتيجەسىندە وعىز حانعا ۇيىعاندار – شۋ مەن بۇحارانىڭ اراسىن مەكەندەگەن تۇرىكتەر «ۇيعۇر» (ۇيعۇر), ال ودان شىعىسقا، موعولستانعا قاراي ماڭىپ (اۋىپ) كەتكەن تۇرىكتەر «ماڭعۇل» دەپ اتالادى. الايدا «ماڭعۇل» دەگەن سوزدەگى «ـَ» (فاتحا، ا) حاراكاتى قاتا تۇردە «ـُ» (دامما، ۇ) بولىپ وقىلا بەرەتىن بولعان. سول سەبەپتى ول اتاۋدىڭ ەملەسى، ورفوگرافياسى رەسمي جارلىققا ساي «موعول» دەپ وزگەرتىلەدى. ويتكەنى تۇرىك تىلىندە «مۇڭ» جامان ماعنا،  «قايعى» دەگەن ۇعىم بەرگەندىكتەن، ادامدار ول سوزدەن قاشقان.

تۇپنۇسقا اۆتورلارى «ۇيعۇر» اتاۋى تۋرالى، ول تۇرىكتىڭ «ۇيۋ» (بىرىگۋ) ەتىستىگىنەن كەلىپ شىققان دەپ ناقتى تۇسىنىك بەرەدى. تۇرىك حالقىنىڭ «ۇيعىر» (ۇيعۇر) جانە «موعول» (مۇعۇل) ەتنونيمدەرى، مىنە، وسىلاي قالىپتاسقان. ەگەر شىڭعىسحان شىنىمەن «موڭعول» (مونگول) بولسا، بۇل اتاۋلار «ەلەگرەح» (ۇيۋ), «ياۆاح» (ماڭۋ) دەگەن سوزدەردەن قالىپتاسار ەدى عوي. الىمعازى داۋلەتحان مىرزا، سىزدەر وسىنداي وتە قاراپايىم ۇلتتىق تاريحي، ەلەمەنتارلى ەتنولينگۆيستيكالىق ساۋاتتاردان دا جۇردايسىزدار. سويتە تۇرىپ قاي بىلىمدەرىڭىزبەن «كاسىپقوي تاريحشى»، «كاسىپقوي كانديدات» بولىپ جۇرسىزدەر. وزگەنىڭ ادال عىلىمي ەڭبەگىن نەگە سونشا كۇندەيسىزدەر. ارينە حالىقتان ۇيالمايتىندار، ۇلتقا جانى اشىمايتىندار بارىنە دە بارادى. ءسىز دە، سونداي جولبيكە، حالتۋرششيكتەردىڭ بىرەۋى بولعانىڭىز با؟ بالكىم ءبىرى ەمەس، سولاردىڭ ەڭ تيپتىك وكىلى بولارسىز.

موعولدار (مۇعۇلدار) كەلىپ قونىستانعان سول مەكەن، ءۇشبۋ ەتنونيمگە بايلانىستى موعولستان اتانىپ كەتەدى. ول – قازىرگى جەتىسۋ جەرى ەكەنى كوپكە ايان. جالپى العاندا، موعولدار قيات (قيان), بايات (بايۇلى) دەگەن ەكى سالادان قۇرام تاپقان. سونىڭ ىشىندە قياتتار جالايىر، قوڭىرات قاتارلى ءىرى ارىستاردان قۇرالادى. شىڭعىسحان مەن بورتە انا اتا-بابالارىنىڭ ۇزاق ۋاقىتقا جالعاسقان، تاريحي قۇدا-اندا بولۋىنىڭ سەبەبى، مىنە، وسىندا – جالايىرلار مەن قوڭىراتتاردىڭ ارعى تەكتەرى ءبىر، قونىستارى جاقىن بولعان. بۇل تاريحي دەرەكتەردى قازىرگى ءومىر شىندىعى دا راستاي تۇسەدى. قوڭىراتتار سىر بويىندا بولسا، جالايىردىڭ ءبىر سالاسى قازىرگە دەيىن سىرماناق دەپ اتالادى. كەيىنگى كەزدە قياتتار دۋلات، كەرەي، نايمان، ۋاق (وڭعىت) قاتارلى تازا تۇركي رۋ-ارىستارمەن بىرگە موعول (مۇعۇل) دەگەن ورتاق اتتى تۇبەگەيلى يەلەنىپ قالادى.

ال باياتتار بايۇلى، ءالىمۇلى، تانا، تاز، ءدويت (شومەكەي) باستاعان حاق تۇركي رۋ-ارىستارىمەن بىرگە تاتار نەمەسە الشىن تاتار دەپ اتالادى. سايكەسىنشە ولاردىڭ مەكەنى تاتاريا دەپ ايتىلاتىن. م. پولو ونىڭ باتۋ اۋلەتىنە قاراعان جاعىن باتىس تاتاريا، الەكە (حۋلاگۋ) اۋلەتىنە تيەسىلى جاعىن شىعىس تاتاريا، ال ەكەۋىنەن جوعارعى تۇركىستان ايماعىن «ۇلىق تۇركيا» (Grande Turquie / Grande Turkie) دەپ جازعان-دى. جىلنامالاردا تاتارلاردىڭ جەرىندە ەكى ۇلكەن تەڭىز (كول، ءداريا) بولعان دەپ كورسەتىلەدى. ياعني بۇل دەرەك تاتار اتىنا بىرىككەن كىشى جۇزدەر جانە باسقا دا تۇركي ەتنوستار جەرىندەگى كاسپي مەن ارالدى مەڭزەيدى. ءراشيت ءاد-ءدىننىڭ دەرەگى بويىنشا، قاعاندار تاتارلاردان شىققان زاماندا تۇتاس تۇرىكتەر «تاتار» دەپ، ال موعولداردان شىققان كەزەڭدە «موعول» دەپ اتالعان. شىڭعىسحاننىڭ باتىس اۆتورلارى جاعىنان بىردە تاتار (تارتار), بىردە موعول (موال) دەپ حاتتالۋىنىڭ ءمانىسى وسىندا. ياعني ولار موعولدىڭ دا، تاتاردىڭ دا تۇرىك – ءبىر حالىق ەكەنىن وتە جاقسى بىلگەن.

«جاميع ات-تاۋاريحتا» قاجەتتى تۇسىندىرۋلەردەن سىرت، بارلىق ۋاقىتتا شىڭعىسحان شىققان حالىق باستان-اقىر تۇرىك دەپ حاتتالعان. ءارى وندا موعول ءتىلى، كەرەي ءتىلى – ءبىر ءتىل دەپ انىق كورسەتىلەدى. مۇنى م. پولو دا راستايدى. ول دا ارعىن ءتىلى, كەرەي ءتىلى, موعول ءتىلى, ءبارى – ءبىر عانا ءتىل دەپ ناقتى اتاپ تۇسىندىرەدى. پ. كارپيني مەن ۋ. رۋبرۋك شىڭعىسحان ورداسى تاتار تىلىندە سويلەيتىنىن ايتا كەلىپ، ۇلىس بىتىكشىسى، ياعني مەملەكەتتىك حاتشى كەرەي ارىسىنان ەكەنىن ايتقان. دەمەك تاتار ءتىلى، ياعني كىشى ءجۇز ءتىلى دە وردا تىلىمەن ۇپ-ۇقساس بولعانى وسىدان-اق بەلگىلى. ەندى مىناعان نازار سالىڭىز. م. پولونىڭ اكەسى نيكولاس (Nicolas) پەن كوكەسى ماتتەو (Matteo) پولولار تاتار ءتىلى مەن جازۋىن ۇرىمداعى, ياعني تۇركياداعى جەرلىك تۇرعىنداردان ۇيرەنەدى. ولار بۇحارا تۇرعىندارىمەن دە سول ءتىل ارقىلى ەمەن-ەركىن سويلەسە بەرگەن-ءدى. ەڭ عاجابى – سول، ەكەۋى حانبالىقتاعى قۇبىلاي قاعانمەن دە ءدال سول تىلدە تىكەلەي، اۋىزەكى سويلەسكەن. ءارى وردا قىزمەتىندە دە سول ءتىلدى قولداناتىن. ياعني قۇبىلاي قاعان جانە ونىڭ ورداسى تۇركيا، ورتا ازيا تۇرىكتەرىمەن ءبىر تىلدە – تۇرىك ادەبي تىلىندە سويلەگەنى وسى ارادا انىق بولۋدا. ول م. قاشقاري زامانىندا «قاقانيا ءتىلى»، كەيىن «تۇركي»، «تۇرىك ءتىلى» دەپ تە ايتىلدى. ال قازىرگى عىلىمي اينالىستا شارتتى تۇردە «شاعاتاي ءتىلى» دەپ اتالۋدا. شىنداپ كەلگەندە، شاعاتاي تۇرىك ءتىلى – شىڭعىسحان قۇرعان الاش ۇلىسىنىڭ مەلەكەتتىك ءتىلى بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا قاعانات قۇرامىندا بولعان حالىقتارعا ول تەرەڭ اسەر ەتتى. ورىس قاتارلى كوپتەگەن ۇلتتار تىلىندە، ءتىپتى قىتايدا دا قىرۋار تۇركيزم ساقتالىپ قالعانى كەيىنگى ليگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەر ارقىلى ءمالىم بولۋدا. ەگەر شىڭعىسحان سىزدەر ايتقانداي، «موڭعول» (مونگول) بولسا، بۇل تاريحي دايەك (فاكتى) كەرىسىنشە بولار ەدى عوي. الىمعازى داۋلەتحان مىرزا، ءدال وسى تۇستا دا سىزدەردىڭ «موڭعول» جانە «ۇيات» تەوريالارىڭىز تاريحي شىندىققا جاناسپايتىنى كەزەكتى رەت دالەل تابۋدا. سىزدەردەن شىققان ارسىلداق، شاۋىلدەك ۇندەر ءبىزدىڭ ءوزىمىزدى ءبىر مەزەت مازالايتىن شىعار. بىراق ونداي قوراش تىرلىكتەرىڭىزبەن دالەلدى ءسوزىمىزدى ەشقاشان جوققا شىعارا المايسىزدار.

يەسىز لەپەس، جۇيەسىز ءسوز

وي، الىمعازى داۋلەتحان مىرزا، وزگەڭىز از بولعانداي، ەندى مىنا ءبىر: «موڭعول ۇستىرتىندە كورشىلەس،  ارالاس وتىرعان تۇركى-موڭعول تايپالارىنا ورتاق ەرەكشەلىكتەر رەتىندە  مىنالاردى اتاپ كورسەتەر ەدىم» - دەيتىن وتىرىكتى قايدان تاپتىڭىز؟ سوسىن وزگە تۇگىل، ءوزىڭىز دە تۇسىنبەيتىن «بەس كريتەريدى» ورتاعا قويىپسىز. سونىڭ بىرىنشىسىندە «كەرەي-نايماندار اراسىنا ...» دەپ باستاپ، ەكىنشىسىندە «ولاردىڭ كۇنكورىسى...»، ۇشىنشىسىندە «ەكى حالىق تا ءسال وزگەشەلىكتەرىن ايتپاعاندا، كيىز ۇيدە، اشىق اسپان استىندا ءومىر ءسۇردى» - دەپسىز. سوندا قالاي؟ سىزشە، كەرەي مەن نايماننىڭ قايسىسى – قازاق، قايسىسى – موڭعول؟ ايتىپ وتىرعان «ەكى حالقىڭىز» نە؟ ءبىز قاشان «ەكى باسقا حالىق» بولىپ ەدىك؟ قازاقتى ەندى ءوستىپ بولشەكتەيىن دەدىڭىزدەر مە؟ بولماسا سوزىڭىزدە دۇرىس جۇيە دە جوق. الدە وسىنىڭ ءبارىن موڭعوليالىق وقۋشىلاردىڭ ءۇيتاپسىرماسىنان كوشىرىپ الدىڭىز با؟ ايتەۋ «كاسىپقوي كانديدات» ەكەنسىز. تىم بولماسا، سوزىڭىزدە قاراپايىم جۇيە، ويىڭىزدا جاي قيسىن بولۋى كەرەك ەدى عوي.

ونىمەن قويماي، ولاردىڭ ءدىني نانىمى تۋرالى: «حريستياندىق سەكتالاردى ايتپاعاندا»، «تاڭىرلىك»، «اڭ-قۇسقا»، «ارۋاققا» سيىندى دەيسىز. تاعى دا ءار ءشوپتىڭ باسىن ءبىر شالاسىز. ءسويتىپ الاسىزدا، ويدا-تۇستە جوق: «ەكى حالىق تا ءسال وزگەشەلىكتەرىن ايتپاعاندا، كيىز ۇيدە، اشىق اسپان استىندا ءومىر ءسۇردى» - دەپ تۇيىندەيسىز. سوندا ءسىز ايتقان «ەكى حالىق»، ياعني كەرەي مەن نايمان كورىنگەن دىنگە سەنىپ، يتكە، قۇسقا سيىنىپ، «اشىق اسپان استىندا ءومىر سۇرگەن» بە؟ مىناداي بولعاندا، «موڭعول» دەگەندەرىڭىزگە وكپەلەگەنىمىز دە بەكەر ەكەن-اۋ. ءدال وسى ايتقانىڭىزداي بولسا، اتا-بابالارىمىزدىڭ كىسىكيىكتەن بالەندەي پارقى بولماپتى عوي. الىمعازى داۋلەتحان مىرزا، ءسىز مىنا «كاسىپقوي» تۇجىرىمىڭىز ارقىلى شوۆينيست، وتارشىل ەلدەردىڭ «陋哈萨» (قور قازاق), «野人» (دالا ادامى، كىسىكيىك) دەيتىن قورلاۋ ءسوزىن اينىتپاي «دالەلدەپ» تۇرسىز. الايدا تۇپنۇسقا قۇجاتتاردا كەرەي حاندارىنىڭ ناماز وقىعانى، نايمان حاندارىنىڭ «اللا!» دەپ زىكىر ايتقانى تۋرالى ناقتى دەرەكتەر بار («جاميع ات-تاۋاريح»، «قۇپيا شەجىرە»). ارينە سىزدەرگە تاريحي شىندىق تا، قازاق، تۇرىك حالقىنىڭ ۇلتتىق، مەملەكەتتىك تۇتاستىعى دا كەرەك ەمەس. كەرىسىنشە كورىنبەيتىن «كوكەلەرىڭىزدىڭ» كوڭىلىنەن شىقساڭىزدار، سول – ماڭىزدى. ءبىز مۇنى، تەك، وقىرمان ءبىلسىن دەپ ايتىپ وتىرمىز. ايتپەسە سايتان جۇعىسقان جەردە ادالدىق، دوڭىز جۇعىسقان جەردە الالدىق تۇرمايتىنىن جاقسى بىلەمىز.

الىمعازى داۋلەتحان مىرزا، ءسىز ءتىل، ءدىن، مادەنيەت، تەرريتوريا تۇتاستىعى جونىندەگى جالپىعا ورتاق ۇعىمدى دا تۇبەگەيلى مانسۇقتايسىز. ونى  «گرۋزين ەتىكشىسىنىڭ  بالاسى (ورىستىڭ ۇلى كوسەمى) ي.ستاليندىكى» دەيسىز. سويتەسىز دە، تۇلان تۇتىپ بايبالام سالاسىز. مۇنىڭىز قاي ساسقانىڭىز؟ سىزدەرشە، قازاقتا ءتىل، ءدىن، مادەنيەت، تەرريتوريا تۇتاستىعى بولماۋى كەرەك پە؟ ۇلتتىق، تەرريتوريالىق تۇتاستىقتى دارىپتەسەك، «ءستالينشىل» بولىپ كەتەمىز بە؟ تاعى دا سۇراق. سىزشە، قىتايداعى جانە باسقا ەلدەردەگى قازاقتاردىڭ تاريحي اتامەكەندەرى، ۇلتتىق تەرريتوريا ەمەس پە؟ وزگەنى قويعاندا، قىتاي بيلىگىنىڭ ءوزى بۇل تاريحي شىندىقتى مويىنداپ كەلەدى عوي. فورمالدى تۇردە بولسا دا، ونداعى قازاقتارعا ءبىر اۆتونومدى وبلىس، ءۇش اۆتونومدى اۋدان بەرىلىپ وتىرعان جوق پا؟ ۇلتىق تاريحتى تەرەڭ زەرتتەگەن، ۇلتتىق تۇتاستىقتى جانىن سالا دارىپتەگەن تاريحشى ماماندار سىزدەرگە، قالايشا «ي. ستالين جاساپ بەرگەن ولشەمدى ۇمىتپاعاندار» بولىپ كورىنەدى؟! كوزىڭىزدى اشىپ قاراڭىز. كەرىسىنشە قازاق حاندارىنىڭ، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ اتاسى شىڭعىسحاندى، قازاقتىڭ نايمان، كەرەي قاتارلى ارىستارىن «موڭعول» دەگەندەر، مىنا سىزدەر – ناعىز ستالينشىلسىزدەر. كوكەك ءوز اتىن ءوزى شاقىرماي قالماس-اۋ.

قازاقتى الاتايداي ءبۇلدىرىپ، بولشەكتەي وتىرىپ، موڭعول حالقى ءۇشىن: «موڭعول تايپالارى مەن تۇركى  تايپالارىن ءبىر-بىرىنەن بوتەن, جات حالىق ەتىپ كورسەتۋشىلەر دە، ۇلى قاعاندى تۇرىك ەدى دەۋشىلەر دە حالىقتاردىڭ ءبىر-بىرىنە ۇقساستىقتارى مەن بوگدەلىگىن ايىرىپ، اشىپ تۇراتىن باستى ولشەمگە مۇلدە نازار اۋدارماي بەلدەن باسا بەرەدى» - دەپ كۇيىنەسىز. تۇرىك حالىقتارىنىڭ، قازاق ۇلتىنىڭ دەربەس، تاۋەلسىز مەملەكەتتىلىگى، ۇلاعاتتى تاريحى بولعانىن دەرەكسىز، دالەلسىز تۇردە جوققا شىعاراسىز. كەرىسىنشە ءوزىڭىز «بەلدەن باساسىز». موڭعولعا سونشا تەليتىندەي، تاۋەلدى ەتەتىندەي، قازاق، تۇرىك حالقىندا نە ءوشىڭىز بار؟ ازيالىق بولعانىنان باسقا، ەكى حالىقتان قانداي ۇقساستىق كورىپ تۇرسىزدار. مىسالى، قازاقتار «ءبىر، ەكى، ءۇش،.. ون...» دەپ ساناسا، موڭعولدار «نەگ، حويور، گۋراۆ،.. اراۆ...» دەپ، مۇلدە باسقاشا سانايدى. موڭعولداردان كورى، بىزگە تىنىق مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى ۇندىستەردىڭ سان ەسىمدەرى الدەقايدا جاقىن. ونى ءادىل قۇرمانجانۇلى احمەتوۆ قاتارلى پوليگلوت عالىمدار مەن ساپار ىسقاقوۆ قاتارلى ساياحاتشى ماماندار سان قايتارا دالەلدەپ بەرۋدە. قازاقتار «كۇن»، «اي» دەسە، كەرىسىنشە موڭعولدار «نار»، «سار» دەيدى، تىپتەن وزگەشە. اتاپ ايتقاندا، ءتىل تۋىستىعىن كورسەتەتىن ەڭ نەگىزگى سوزدەر، سان ەسىمدەر مەن اسا بايىرعى زات ەسىمدەر ولاردا بىزدەگىدەن مۇلدە باسقاشا. قازاقتار «ءسوز»، «اۋىز» دەسە، مونعولدار «ۇگ»، «ام»* دەيدى، وسىلاردان قانداي جاقىندىق كورىپ تۇرسىزدار («قازاقشا-موڭعولشا سوزدىك»،* اۆت.، بۇقات بازىلحان، محر، ۇلانباتىر، 1977 ج.)? الدە سىزدەردىڭ اۋىزدارىڭىز دا «سولاي» ما؟ سوسىن دا قازاققا قارسى وتىرىك، وسەكتەردى كوپ ايتاتىن شىعارسىزدار؟!

قازاقتار ناۋقاستى كۇتىپ داۋالاپ، ءمايتتى ارۋلاپ جەرلەسە، ولاردا ناۋقاستىڭ بەلى وپىرىلىپ، مۇردەسى اڭ-قۇسقا تاستالادى. قازاقتا قىز بالانىڭ پاكتىگى قورعالسا، ولاردا كەگەننىڭ قوينىنا سالىنادى. الىمعازى داۋلەتحان مىرزا، ءوزىڭىز ايتىڭىزشى. وسىلاردان قانداي ۇقساستىق كورىپ تۇرسىز. ءسىزدىڭ قانداي كۇدىگىڭىز بارىن، ءوزىڭىز بىلەرسىز. ايتەۋ ءبىز سيگنجاپ سەدامبال مەن الىمعازى داۋلەتحان «باۋىرلاس»، «تۋىستاس» ەدى دەگەنگە مۇلدە سەنبەيمىز. وعان جوعارىداعىداي، اسا سەنىمدى لينگۆيستيكالىق، ەتنولوگيالىق، تەولوگيالىق دالەلدەرىمىز بار. ءبىز، ءسىز جانە پەردە ارتىندا تۇرعان سىبايلاستارىڭىز سياقتى ەمەسپىز. ەشقاشان تۇرپايى تۇجىرىمعا، وسەك، وتىرىككە سەنبەيمىز. تەك عىلىمي دالەلگە، تاريحي قۇجاتتىق دايەككە جۇگىنەمىز.

اسا قۇرمەتتى وقىرمان، قازاق پەن موڭعولدى «تۋىس» ەتىپ كورسەتۋ، «انتيقازاقشىل» توبىرلاردىڭ شىڭعىسحاندى «موڭعول» جاساۋداعى ەڭ نەگىزگى تاسىلدەرىنىڭ، قيتۇرقى جاڭىلتپاشتارىنىڭ ءبىرى. جوعارىداعى دەرەكتەر مەن مىسالداردان كورگەنىڭىزدەي، ەكى حالىقتىڭ ءتىل، ءدىن، مادەنيەت قاتارلى جاقتارىندا وتە زور الشاقتىقتار بار. كەرىسىنشە ورتاقتىقتار تىم از. تام ۇيدە وتىرعاندار ءوزارا تۋىس بولا بەرمەيتىنى سياقتى، كيگىز (كيىز) ۇيدە وتىرۋ دا – ەنيكالىق تۋىستىقتىڭ ءسوزسىز بەلگىسى ەمەس. شىنداپ كەلگەندە، كوپتەگەن تۇرىك حالىقتارى كيگىز ۇيدە مۇلدە وتىرمايدى. ىسجۇزىندە تاريحي شىندىق تۇبىرىنەن باسقاشا. وزگە دە كوپتەگەن ۇلتتار سياقتى، موڭعولداردىڭ تىلىندەگى تۇركيزمدەر شىڭعىسحان اۋلەتى زامانىنداعى تۇركى ءتىلىنىڭ كۇشتى ىقپالى بارىسىندا كىرىككەن. الدا ايتاتىنىمىزداي، مۇنداي ىقپال XVI – XIX عع. ارالىعىندا جۇزەگە استى. ياعني بۇل پروتسەسسكە تۇركىستاننان قازىرگى قحر جەرىنە، ودان قالقا جاققا بارعان ءبىر ءبولىم تۇركي، قازاقي دياسپورالار – جالايىر، قوڭىرات، كەرەي، نايمان، ءۇيسىن، قىپشاق، قاڭلى، قايى، مەركىت، ت.ب. تەكتى بيلىك وكىلدەرى تىكەلەي ىقپال ەتتى. الايدا قازىر ولار بۇل دۇنيەدە جوق. ويتكەنى ءۇشبۋ تۇرىك ءناسىلدى، يسلام ءدىندى جانداردىڭ بارلىعى 1923-جىلى محر قىزىل وكىمەتى جاعىنان جاپپاي گەنوتسيدكە ۇشىراعان.

الىمعازى داۋلەتحان مىرزا، مۇنداعى: «توپوگرافيالىق-گەوگرافيالىق، ەتنولوگيالىق دەرەك كوزدەرى شىڭعىس حاندى تۇرىك-قازاق-جالايىر, قوڭىرات-ءۇيسىن ەتكىسى كەلگەن جازارمانداردىڭ قالامىنا نەگە ىلىنبەيدى؟» - سىندى سۇراعىڭىزدى، ەڭ جاقسىسى وزىڭىزگە قويىپ كورىڭىز. سوسىن تۇپنۇسقا قۇجاتتىق دەرەكتەرگە قۇرمەت ەتۋدى، ولارعا جۇگىنۋدى جاقسىلاپ ۇيرەنىڭىز. ويتكەنى وسەك پەن جالا تاريح عىلىمىنىڭ ماسەلەلەرىن ەشقاشان شەشە المايدى. ارينە وسەكشىلەر مەن جالاقورلار دا ەشقانداي «كاسىپقوي تاريحشى» بولا الماق ەمەس. دەرەككە جۇگىنگىش بولساڭىز، اۋەلى مىناعان نازار سالعايسىز. جوعارىدا دا ايتىلعانداي، م. پولو قىرىم جاقتاعى تۇرىكتەر مەكەنىن «باتىس تاتاريا»، يراننان بەرگى تۇرىكتەر مەكەنىن «شىعىس تاتاريا»، قازرگى قازاق جەرىن «ۇلىق تۇركيا» دەپ حاتتاعان. ال «جاميع ات-تاۋاريح» پەن «قۇپيا شەجىرە» تاتارلار بايۇلى، ءالىمۇلى، الشىن (الچىن), تانا، تاز، ءدويت (شومەكەي) قاتارلى رۋ-ارىستاردان قۇرام تاباتىنىن كورسەتەدى. ارينە بۇل ارادا ءبىزدىڭ كىشى ءجۇز باۋىرلارىمىز مەڭزەلىپ تۇرعانىن ءاربىر دەنى دۇرىس قازاق تۇگەل بىلە قويادى. الىمعازى داۋلەتحان مىرزا، مۇنى تەك سىزدەر عانا بىلمەي جۇرسىزدەر.

سىردىڭ تومەنگى ساعاسىنان ارعى تۇركي ەتنوستار، بايۇلى قاتارلى قازاق، تۇرىك رۋلارى تاريحتا «بايات» دەپ اتالسا، جوعارعى ساعادان شىعىسقا قارايعى قوڭىرات قاتارلى تۇركي رۋ-ارىستار «قيات» دەپ اتالعان. ەكەۋى دە وعىز تۇرىكتەرىنەن تارايدى. ونىڭ بايات سالاسىنان قورقىت اتا, قيات سالاسىنان شىڭعىسحان شىققان. دەمەك ەكى ۇلى تۇلعانىڭ ءتۇبى ءبىر – ەكەۋى دە وعىز تۇرىكتەرىنىڭ ۇلى پەرزەنتتەرى. الايدا الىمعازى داۋلەتحان مىرزا، سىزدەر وسى تاريحي فاكتىنى بۇرمالاپ، تاتاردى – «موڭعول»، شىڭعىسحاندى – «موڭعولدىڭ حانى» دەپ كورسەتەسىزدەر. تۇتاس كىشى ءجۇزدى، ۇلى شىڭعىسحاندى موڭعولدارعا بەرگەن سوڭ، جالعىز قورقىت اتانى عانا الىپ قالىپ قايتەسىزدەر؟ ايتەۋ «قولدارىڭىزدان كەلىپ تۇر ەكەن»، ول كىسىنى دە بەرە سالمادىڭىزدار ما. ونىمەن قويماي، «شىڭعىس حاندى تۇرىك، قازاق دەگەنىمىز ۇيات» دەپ كىسىمسىپ قوياسىزدار. سوندا قازاق ءۇشىن شىندىقتى ايتۋ – «ۇيات»، موڭعول ءۇشىن وتىرىك ايتۋ – «ابىروي» بولعانى ما؟ قانداي كەرەمەت «قاعيدات»، نەدەگەن مىقتى «لوگيكا» جاساپ العانسىزدار. قازاق مەملەكەتتىلىگىن جوققا شىعارۋدا الدارىڭىزعا قارا سالمايسىزدار-اۋ؟!

شىڭعىسحان – قازاق، ونىڭ ىشىندە - جالايىر

الىمعازى داۋلەتحان مىرزا، «توپوگرافيالىق-گەوگرافيالىق، ەتنولوگيالىق دەرەكتەرگە» وزگە ەمەس، ءوزىڭىز نازار اۋدارعايسىز. ويتكەنى پ. كارپيني دە، ۋ. رۋبرۋك تە شىڭعىسحاننىڭ ورداسى جانە قاراقورىم قالاسى شۋدان شىعىسقا قاراي، «ۇلكەن سۋدىڭ» (بالقاشتىڭ) وڭتۇستىگىندە، «بيىك تاۋدىڭ» (الاتاۋدىڭ) باۋرايىندا دەپ كورسەتەدى. سونداي-اق ولار جوشى حاننىڭ قاراشاڭىراعى قويلىق قالاسىندا، وندا قازىر ۇلكەن ۇلى وردا حان تۇرادى دەپ انىق جازادى. ەڭ ماڭىزدىسى – سول، بۇل ايماق ورعان (Organ) دەپ اتالاتىنى سول قۇجاتتا ناقتى حاتتالعان. ولار شىڭعىسحاننىڭ اتامەكەنىندەگى ۇلكەن وزەن، ياعني ىلە شىعىستان، باتىسقا قاراي اعادى دەپ سىيپاتتاسا، ر. ءاد-ءدىن ونى «ءونون» دەپ اتايدى. ياعني الاتاۋدىڭ سولتۇستىگى ورعان, وڭتۇستىگى ءونون دەپ اتالعان. بۇل ارادا بەشبالىق قالاسىنىڭ تاعى ءبىر اتى ىلەبالىق، ياعني ىلە بويىنداعى استانا بولعانىن دا ەسكەرۋىمىز كەرەك. دەمەك شىڭعىسحاننىڭ اتامەكەنى دە، استانا تۇتقان قالالارى دا، تۇگەلىمەن ىلە وزەنى القابىندا بولعانى تاريحي شىندىق. ال «ءۇيان تاريحى» («元史») مەن «جاڭا ءۇيان تاريحى» («新元史») شىڭعىسحاننىڭ اتامەكەنىندە الاتاۋ (الاقتاق), كوكشەتەڭىز (青海子), الاكول (الاقكول) دەگەن جەرلەر بار ەكەنىن كورسەتەدى («本纪» («اۋلەت شەجىرەسى»), 1, 5-ورامدار).

مۇنى ەجەلگى قازاق تاريشىلارى دا راستايدى. م. دۋلاتي بابامىز كوكشەتەڭىزدىڭ، ياعني بالقاشتىڭ وڭتۇستىك جاعىن موعولستان, ال ودان بىلايعى جاعىن وزبەكستان دەپ اپ-انىق تۇسىندىرەدى. سونداي-اق وندا ىلە، ەمىل، نارىن، ەرتەش ء(اردۇش), شوپلىك قاتارلى وزەندەردىڭ بار ەكەنىن بايان ەتكەن (2-كىتاپ، 68-تاراۋ). الايدا وسىنداي انىق دەرەككە قاراماستان، ز. قيناياتۇلى قاتارلى كەيبىر تاريحشىلار مۇنداعى ەرتەشتى التايدان باستاۋ الاتىن ەرتىس وزەنى دەپ تۇسىندىرەدى ءارى ونى قازىرگى موڭعوليا جەرىمەن بايلانىستىرادى. ءسويتىپ جەتىسۋ قازاقتارىنا قاتىستى تاريحي وقيعالاردى نەشە مىڭ شاقىرىمعا سۇيرەلەپ، ءور التايدىڭ ەڭ شىعىس سىلەمىنەن ارى قاراي اسىرۋعا تىراشتانادى. ىسجۇزىندە مۇندا جەردى تەسىپ (ەر+تەش = جەر+تەس) اعاتىن شارىن وزەنى مەڭزەلگەن. وسىنداي اقيقات دەرەكتى اشىپ تۇسىندىرگەن بىزدىكى «ۇيات» تا، تاريحي شىندىقتى نەشە مىڭداعان شاقىرىمعا بۇرمالاپ اپارىپ موڭعولعا تەلىگەندەردىكى «ابىروي» سانالادى ەكەن-مىس.

الىمعازى داۋلەتحان مىرزا، تاعى دا ايتىپ قويايىن، تاريحي دەرەكتەرگە اۋەلى وزدەرىڭىزدىڭ قۇرمەت ەتكەندەرىڭىز ءجون بولار. جوعارىدا ايتىلعانداي، «ءجاميح ات-تاۋاريح» دەرەگى بويىنشا، موعولستان ءتوپونيمى موعول تۇرىكتەرىنىڭ اتىنان كەلىپ شىققان. سوندا كورسەتىلگەندەي، موعولدار جالايىر، دۋلات، كەرەي، نايمان، ۋاق (وڭعىت) قاتارلى تۇرىك، قازاق ارىستارىنان قۇرام تابادى. مۇنى ءا. مارعۇلان زەرتتەۋلەرى دە راستايدى. وسىناۋ اكادەميك اتامىز موعولدار – جەتىسۋ قازاقتارى ەكەنىن، استە موڭعولدار ەمەس ەكەنىن اتاپ كورسەتكەن. جىلنامانىڭ ءبىرىنشى داپتەر، ءبىرىنشى كىتابىندە وسى اتالعان رۋلاردان شىققان حاندار ءوزدى-ءوز رۋلارىنا ارنالعان تاراۋلاردا تانىستىرىلادى. مىسالى، وڭحان «كەرەي رۋى» تاراۋىندا، تايانحان «نايمان رۋى» تاراۋىندا. ءدال سول سياقتى، شىڭعىسحان دا ءوزى شىققان رۋدىڭ بايانىندا، «جارايىر رۋى» تاراۋىندا تانىستىرىلعان. تاريحي، شەجىرەلىك تاراتۋ بويىنشا، شىڭعىسحاننىڭ ارعى ءتۇبى وعىز حانعا، ياعني وعىز تۇرىكتەرىنە تىرەلەدى. سوسىن ودان بەرى قاراي ساباقتالىپ موعولعا، ودان قياتقا، ودان جالايىر ارىسىنا دەيىن جالعاسادى. كەلەسىدە جالايىر بىرنەشە سالادان قۇرام تاباتىنى انىقتاپ ايتىلادى دا، ونىڭ شىڭعىسحان شىققان بىرەۋى ءوز ىشتەرىنەن تاعى دا ون رۋ بولىپ تاراتىلادى. سول وننىڭ ءبىرى تورە, ءبىرى تولەڭگىت بولاتىن (1-داپتەر، 1-كىتاپ، 149 – 150-بەتتەر). ايتىپ وتكەنىمىزدەي، وعىزدار – تۇرىكتەردىڭ تۇپتوركىنى بولسا، ودان قيات پەن بايات تارايدى. ال باياتتان قورقىت اتا, قياتتان شىڭعىسحان شىققان. جالايىرعا كەلسەك، ولار – ەجەلدە دە، بۇگىن دە قازاقتى قۇرايتىن ءىرى ارىستاردىڭ ءبىرى ءارى بۇل كوپكە ايان شىندىق. جالايىرلار (ياعلاعىرلار) – جەتىسۋ تۇرىكتەرى ەكەنى «تۇرىك ءتىلى سوزدىگىندە» دە انىق كورسەتىلگەن. سىزدەر قايداعى «موڭعوليانى» ايتىپ جۇرسىزدەر؟ موڭعول حالقىنا وزدەرىڭىزدىڭ عانا ەمەس، قازاق حالقىنىڭ دا ۇلتتىق ار-ۇياتىن ساتايىن دەدىڭىزدەر مە؟

شىڭعىسحاننىڭ تۇرىك, قازاق, ونىڭ ىشىندە جالايىر ەكەنىن باسقا تاريحي قۇجاتتار دا راستايدى. مىسالى، «جاڭا ءۇيان تاريحىندا» («新元史») شىڭعىسحان تۇرىك حالقىنىڭ پەرزەنتى ەكەنى انىق، ناقتى تاراتىپ ايتىلادى. ول تۋرالى: «موعولدىڭ تەگى، ءتۇبى – تۇرىك. بۇل ەتنونيمنىڭ اسىلگى نۇسقاسى ماڭعۇل ەدى، ول اۋدارما بارىسىندا موعول نەمەسە مۇعۇل بولىپ قالىپتاستى» - دەلىنگەن تۇپنۇسقا قۇجاتتىق دەرەكتەر بار («蒙古之先、出于突厥。本为忙豁仑，译音之变为蒙兀儿，又为蒙古» / «本纪» («اۋلەتتىك شەجىرە»), 1-ورام، 1-بەت). سونداي-اق وندا: «شىڭعىسحان جالايىر مۇقالىمەن اتالاس تۋىس، سوندىقتان ونى اكەسى دە، ءوزى دە باستان-اقىر قولدادى» - دەپ انىق جازىلعان (جوعارىداعى قۇجات، 3-ورام). دەمەك مۇقالىنىڭ بيىك مارتەبەگە جەتۋىنىڭ ءبىر سەبەبى – زەڭگىر پاراساتى مەن قاس باتىرلىعى بولسا، ەندى ءبىر سەبەبى – ونىڭ شىڭعىسحانمەن قانداس، رۋلاس تۋىستىعى بولىپ تابىلادى. شىڭعىسحاننىڭ تاعى ءبىر جاقىن تۋىسى، بىرگە وسكەن اتالاس باۋىرى ءارى ساياسي باسەكەلەسى جامۇقا دا قازاقتىڭ جالايىر ارىسىنان بولاتىن. مۇنى ق. جالايىر دەرەگى دە راستايدى. عۇلامانىڭ ارعى اتالارى سارتاق، سابا باتىرلار شىڭعىسحاننىڭ جاقىن تۋىستارى بولاتىن. ەندەشە ءوزىڭىز دە ويلاپ كورىڭىزشى، اتالاس تۋىستارى تۇگەل جارايىر، ياعني قازاق بولسا، ولارمەن بىرگە تۋىسقان شىڭعىسحان قالاي «موڭعول» (مونگول) بولا قالادى؟ مۇنداي قاراپايىم تۋىستىق قارىم-قاتىناستى ءتۇسىنۋ ءۇشىن، ەشقانداي دا «كاسىپقوي تاريحشى» نەمەسە «كانديدات» بولۋدىڭ قاجەتى دە جوق. جاي عانا اقىل-ەستىڭ دۇرىس بولۋى جەتىپ-اسادى.

وسىنداي وتە قاراپايىم ۇعىمعا دا اقىلدارىڭىز جەتپەسە، الىمعازى داۋلەتحان مىرزا، سىزدەر قالاي «كاسىپقوي كانديدات» بولىپ جۇرسىزدەر؟ شىندىعىندا ءسىز جانە بەتپەردە كيگەن الگى بىرەۋلەرىڭىز، ەشقانداي دا «كاسىپقوي تاريحشى» ەمەسسىزدەر. كەرىسىنشە قازاق تاريحتانۋ عىلىمىنا جابىسقان ماسىلدىڭ، ىشتەن كەمىرگەن جەگى قۇرتتىڭ تىرلىگىن جاساپ جۇرسىزدەر. سىزدەردىڭ جازعان «ەڭبەكتەرىڭىز»، ىسجۇزىندە «كورشىلەرىمىزدىڭ» وتارشىلدىق، شوۆينيستىك يدەولوگياسىنىڭ سۇرىقسىز كوشىرمەسى عانا. تۋرا ماعناسىندا، ءدال سولاي. ىسجۇزىندە، سىزدەر تاريحتانۋ عىلىمىنا ەمەس، «ەرەكشە مىندەتكە»، قازاقتىڭ ۇلتتىق بىرلىگىن ىدىراتۋعا مامانداندىرىلعان سياتىسىزدار. سونىڭ ارقاسىندا وزدەرىڭىزدى «كاسىپقوي» رەتىندە كورسەتۋمەن تىنباي، كاسىبي تاريحشىلاردىڭ «قورمالى» بولۋعا دا ۇرىندىڭىزدار. ارينە باستابىندا وعان سەنۋشىلەر دە بولعان شىعار. دەگەنمەن «ىشتە ءولىپ جاتقان ءيتتىڭ» ولەكسەسى مۇڭكىمەي، جۇرتتىڭ جيرەنىشىن تۋدىرماي قالماسى انىق.

مىنە، وسىنداي تۇپنۇسقا قۇجاتتىق دەرەكتەر شىڭعىسحاننىڭ تەگى تۇرىك، قازاق، ونىڭ ىشىندە جالايىر ەكەنىن جان-جاقتى دالەلدەپ بەرۋدە. قادىرعالي جالايىري بابامىز: «الاش مىڭىنىڭ اعاسى – تاراق تاڭبالى جالايىر» - دەپ جازعان («مايمەنە مەن مايسارا» تاراۋى، ءبىرىنشى ابزاتس). وسىناۋ تۇپنۇسقالىق ءارى اسا قۇندى تاريحي قۇجاتتىق دەرەك بىزگە ەكى ءتۇرلى تاريحي شىندىقتى اشىپ، ايقىنداپ بەرۋدە. بىرىنشىدەن، شىڭعىسحان قۇرعان ۇلىستىڭ اتى الاش بولعان. سوندىقتان ونىڭ ارمياسى – الاش مىڭى, ياعني الاش ارمياسى اتالعان. ءوز كەزەگىندە، ول – شىڭعىسحان ءوز قولىمەن قۇرعان توقسان بەس مىڭدىق ۇلتتىق ارميانى كورسەتەدى. مۇنى باسقا تاريحي قۇجاتتار دا راستايدى. شىڭعىسحان سارتقۇل جورىعى الدىندا ۇلكەن ۇلى جوشى حاندى ءوزىنىڭ زاڭدى وكىلى، ياعني مۇراگەرى ەتىپ تاعايىنداعان. سوسىن وعان «الاش ىدە» (Alash ide) دەگەن ناۋعى، قاعاننان كەيىنگى ەڭ مارتەبەلى تيتۋل قايران ەتەدى. ءسويتىپ جوشى حان شىڭعىسحانعا وكىلەتتى تۇردە دەربەس شەشىم شىعارىپ، ستراتەگيالىق ماڭىزى بار وپەراتسيالاردى تاۋەلسىز تۇردە ورىندايتىن زاڭدى مارتەبەگە يە بولعان. ال «الاش ىدە»، الاش مەملەكەتىنىڭ يەسى دەگەن ماعنا بەرەتىن تۇرىك، قازاق ءسوزى. سونداي-اق، بۇل – شىڭعىسحاننىڭ ءتول ءسوزى بولىپ تابىلادى. دەمەك ءۇشبۋ دەرەك – شىڭعىسحان تۇرىك تەكتى، تۇرىك ءتىلدى بولعانىنىڭ تاعى ءبىر بۇلتارتپاس دالەلى. سونىمەن قوسا، ول – شىڭعىسحان قۇرعان مەملەكەتتىڭ اتى الاش بولعانىنىڭ دا كەزەكتى دالەلى بولماق.

ەكىنشىدەن، شىڭعىسحان جالايىر ارىسىنان شىققان، سوندىقتان ولار اعا، ياعني تيتۋلدىق ەتنوس مارتەبەسىن العان. ونى ءبيچۋريننىڭ (1777 – 1853 جج.): «قياتتار دەگەنىمىز – جالايىرلار، جوعارعى بيلىكتىڭ يەسى سولار»، ش. ءۋاليحانوۆتىڭ (1835 – 1865 جج.): «موعولدار دەگەنىمىز – جەتەنىڭ جالايىرلارى» - دەگەن سوزدەرى ودان ارى دالەلدەي تۇسەدى. قايتالاپ ايتامىز، شىڭعىسحاننىڭ تەگى – تۇرىك, قازاق, جالايىر ەكەنى، تۇپنۇسقا تاريحي قۇجاتتار ارقىلى جەتكەن، تولىق دالەلدەنگەن تاريحي شىندىق. ءدال وسى ارادا ش. ءۋاليحانوۆ، شىڭعىسحاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى ەكەنىن ەرەكشە ەسكەرۋمىز كەرەك. جوعارىداعى ءتول ءسوزى، ونىڭ ءوزىن جالايىر دەپ بىلگەنىنىڭ ناقتى دالەلى بولماق. سوندىقتان دا ول ءومىرىنىڭ سوڭعى مەزگىلىن قالىڭ جالايىردىڭ ىشىندە، التىنەمىلدە وتكىزگەن. تاريحي قۇجاتتىق دەرەكتەر مەن تاريحي شىندىقتار، مىنە، وسىلايشا ءوزارا ۇيلەسىپ، ءبىر-ءبىرىن تولىقتىرىپ وتىرادى.

الىمعازى داۋلەتحان مىرزا، سىزدەردە وسىنشا كوپ تۇپنۇسقا تاريحي قۇجاتتاردى ىزدەيتىن نيەت جانە ونى وقىپ تۇسىنەتىن ءبىلىم بولماعانى عوي. بار ماقساتتارىڭىز، قازاقتى – قور، موڭعولدى – زور، جالايىردى – قۇل ەتىپ كورسەتۋ عانا. يەلەرىڭىز الدىنداعى «پارىزدارىڭىزدى» سولاي وتەپ جۇرسىزدەر. وسىندايدا ءبىر اقىننىڭ شىبىن تۋرالى ايتقان:

«ءاي دەۋگە دە بولماساڭ،

سەن دەۋگە تىپتەن تولماساڭ،

ەندى ساعان نە شارا،

قور جارالعان بەيشارا!؟» - سىندى ولەڭى ويعا ورالادى. دەگەنمەن شىبىندى قوراش ەكەن دەپ ىزىڭداتىپ قويۋعا دا بولماس. ارا-تۇرا ءوستىپ قاعىپ تاستاپ تۇرعان ءجون.

الىمعازى داۋلەتحان مىرزا، سىزدەر ول زاماندا «قازاق بولماعان» دەيتىن تاعى ءبىر جالعان وسەك تاراتىپ جۇرسىزدەر. ىسجۇزىندە، بۇل – تاريحي شىندىققا جاتپايتىن، بۇكىلدەي ويدىرما وتىرىك. ءال-ءماسۋدي (896 – 956 جج.) دەرەگى بويىنشا، ميلاديدەن مىڭداعان جىل بۇرىن، سۇلەيمەن (ع.س.) پايعامبار زامانىندا «قازاقيا» (Qazaqia, Khazaqia) دەگەن اتاۋ بولعان. قازاق «جوق» بولسا، بۇل اتاۋ قايدان شىقپاق («黄金草原» («التىن دالا»), ءال-ءماسۋدي، 947 ج.). مۇنى «حۇدۇد ءال-الەم» («الەمنىڭ شەگارالارى») اتتى، VIII عاسىرلىق تاريحي قۇجات تا راستايدى. سول زاماندا الەمگە ءماشھۇر «قازاقيا» اتتى تەرريتوريا، وندا «شىمكەنت» اتتى قالا بولعان. وسىناۋ تاريحي دايەكتەردىڭ بارلىعىن قالاي جوققا شىعارماقسىزدار؟ قازاقيا – قازاقتىڭ جەرى بولسا، شىمكەنت – قازاقتىڭ تاريحي قالاسى بولىپ تابىلادى. ءارى بۇل، قازاق قانا ەمەس، كۇللى الەم بىلەتىن تاريحي جانە رەال شىندىق قوي.

جالعاسى بار...

تىلەۋبەردى ابەنايۇلى تىنىبايىن،

قر ۇعا قۇرمەتتى اكادەميگى،
شىڭعىسحانتانۋشى،
شىعىستانۋشى، اۋدارماشى.

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ەركىن اقپارات الاڭى. مۇندا وي جارىستىرىپ، پىكىر الماستىرۋعا كەز كەلگەن ادام قۇقىلى. جوعارىداعى سپيكەردىڭ پىكىرى رەداكتسيا ۇستانىمىن بىلدىرمەيدى. الداعى ۋاقىتتا ماقالادا ەسىم-سويلارى اتالعان جەكەلەگەن ازاماتتار رەداكتسيامىزعا جاۋاپ بەرۋگە نيەتتى بولسا، ولاردىڭ دا پىكىرىن بەرۋگە ءازىرمىز. 

Abai.kz