Osyghan deyin Resey preziydenti Vladimir Putin 2021 jylghy Nobeli syilyghyna úsynylghany BAQ-ta jariya bolghan. Juyrda sol Putin Nobeli syilyghyna ýmitkerler tizimine engizilipti. Búl turaly Resey preziydentin Nobeli syilyghyna úsynghan jazushy Sergey Komkov mәlimdegen.

«Úsynys 2020 jyldyng 9 qyrkýieginde jiberilgen. Al 10 qyrkýiekte ótinimdi Oslodaghy Nobeli komiytetining shtaby qabyldaghan», - deydi Komkov.

Ádette, Nobeli komiytetining beybitshilik syilyghyna ýmitkerlerine qoyylatyn talaptar bar. Jeke adamdar men azamattyq qogham úiymdary әlemdegi beybitshilikti nyghaytugha qosqan ýlesi saralanady. Janaghy jazushy hәm akademik Komkovtyng pikirinshe, Putin búl ólshemderge say-mys. Juyrda ol ózi úsynghan kandidattyng (Putinnin) ýmitkerler tizimine engeni turaly resmy týrde jauap alghan.

Komkovtyng aituynsha, biylghy syilyqa 286 adam ýmitker. «Ókinishke oray, Putinning naqty kimdermen bәsekeles bolatyny belgisiz. Sebebi, Nobeli komiytetining qúpiyalylyq erejeleri bar.

Áriyne, belgili ghalymdardyng nemese sayasatkerlerding ózderi óz nominasiyalary turaly jariyalap jatatyn kezder az emes. Dese de, barlyghy jariyalylyqqa úmtylmaydy. Sondyqtan kóbinese ózderining sinirgen enbekterin qúpiya ústaudy jón kóredi», - deydi Komkov.

Búghan deyin Sheshenstan basshysy Ramzan Qadyrovtyng da Nobeli syilyghyna úsynylghany BAQ-ta jariya bolghan. Qadyrovty qoldaushylar: «Komiytet Ramzan Qadyrovtyng Sheshen Respublikasynda beybitshilikti saqtau jónindegi kýsh-jigerin joghary baghalady», - dep sanaydy.

Taqyrypqa túzdyq:

2014 jyly Resey Qyrymdy anneksiyalaghannan keyin, Ukrainanyng shyghysynda qaruly basqynshylyq jasady. Shayqas bir jaghynan Ukraina Qaruly Kýshteri, ekinshi jaghynan Donesk pen Lugansk oblystarynyng bir bóligin baqylaytyn Resey әskeri men Resey qoldaghan «sodyrlar» arasynda jýrip jatyr. Kórsetilgen faktiler men dәlelderge qaramastan, Resey biyligi ózining Ukrainagha basyp kiruin moyyndamaydy. Búl resmy pozisiya.

Putindik Reseyding syrtqy sayasattaghy «manyzdy jenis» dep ataytyny – búl 2014 jyly Qyrymnyng «oraluy» jәne Ukrainanyng Donesk jәne Lugansk oblystarynyng shamamen ýshten bir bóligin Ukrainadan tartyp aluy. Qazir, ózderiniz bilesizder, ol jerlerdi «DNR» jәne «LNR» dep ataydy. Búl territoriyalar Ukrainanyng býkil aumaghynyng shamamen 10%-yn qúraydy, al 2014 jyldyng basynda Ukraina halqynyng 10%-y osy territoriyalarda túrdy.

Endigi Resey Ukrainany birjola joghaltqany anyq. Búl territoriyanyng 90%-y jәne qazirgi Ukrainanyng halqynyng 90%-yn qúraydy (shamamen 40 million adam). Býgingi Ukraina 2008 jyldan keyingi Gruziya siyaqty, jәne birneshe mәrte NATO әskery kýshterimen birlesken әskery jattyghular ótkizdi. Birneshe ret Europalyq odaq pen NATO-gha kiruge niyet bildirdi. Jaqyn arada elde Soltýstik Atlantikalyq Aliyanstyng bazasy payda boluy mýmkin. Qalay bolghanda da, búl taqyryp qazir Ukrainada óte joghary dengeyde, ashyq talqylanyp jatyr.

Reseyding Ukrainadan aiyryluy – búl ózara saudanyng kýrt tómendeuinen bolatyn ýlken ekonomikalyq shyghyndar turaly aitpaghanda, Resey ýshin naghyz órkeniyettik apat. Al Qyrymnyng jәne shyn mәninde Donbastyng shyghys bóligining Reseyge qosyluy – Ukrainanyng qalghan bóligining shyghynyn ótemeydi. Búl býkil әlemge týsinikti nәrse.

Ukraina mәselesi odan ary Batys pen Resey qarym-qatynasyn jaqsartudaghy basty kedergi bolyp qala beredi. Ukraina mәselesi: Qyrym jәne Ukraina shyghysy – qoldan jasalghan Resey men Batys elderining qayshylyghy. Ásirese, Qyrym mәselesi sheshim tabu joly túiyqqa tirelgen mәsele. Úzaq uaqyt ónirlik tires alany bolyp saqtalmaq.

Nobeli syilyghy әlemdegi eng bedeldi syilyq. Búl әlemdik manyzy bar marapat, eng jogharghy ataq, sonday-aq, basqa jetistikterdi resmy moyyndau. Álem elderi túrghysynan AQSh ókilderi 1901 jyldan bastap eng kóp marapatqa ie bolypty. Osy uaqyt ishinde amerikandyqtar kemi 380-ge juyq marapat alghan.

Tizimning ekinshi satysynda – Úlybritaniya. Britandyqtar 133 jýldeni jenip alypty. Olardyng artynan Germaniya, Fransiya, Shvesiya jәne t.b. memleketter túr. Atalghan qor qúrylghannan beri barlyghy 908 adam, sonymen qatar 27 úiym Nobeli syilyghynyng laureaty atanghan eken.

Nobeli ózining býkil baylyghyn qor qúrugha múra etip qaldyrdy, onyng qarajaty adamzat tarihyna erekshe ýles qosqandargha berilui kerek. Sonymen birge, Nobeli búl syilyqty shyqqan eline qaramastan kórnekti ghalymdargha, jazushylar men qogham qayratkerlerine tabystaudy talap etken.

Nobeli syilyghyna ýmitkerlerdi birneshe ghylymy mekemeler tandap, qarastyrady. Shvesiya Korolidigining Ghylym Akademiyasy fizika jәne himiya salalary boyynsha Nobeli syilyghyn beruge qúqyly. Ekonomika boyynsha Nobeli memorialdyq syilyghy da sol jerde tandalady. Ghylym akademiyasy 1739 jyly ghylymdy damytugha jәne ashylghan janalyqtardy is jýzinde qoldanugha yqpal etetin tәuelsiz úiym retinde qúrylghan. Qazirgi kezde Ghylym akademiyasynda 450 shved jәne 175 sheteldik mýshe bar.

Shved akademiyasy – әdebiyet salasy boyynsha Nobeli syilyghyna ýmitkerlerdi irikteuge jauapty jeke úiym. 1786 jyly qúrylghan, onyng ómir boyyna saylanghan 18 mýshesi bar.

Karolin institutyndaghy Nobeli komiyteti jyl sayyn medisina men fiziologiya salasynda eleuli janalyq ashqandargha Nobeli syilyghyn beredi. Karolin instituty Shvesiyadaghy eng bedeldi ghylymy medisinalyq mekeme jәne sheteldegi ghylymy qoghamdastyq ta onymen sanasady. Medisina salasyndaghy Nobeli syilyghyna ýmitkerlerding ótinishterin Karolin institutynyng 50 professory tandaydy.

Norvegiyalyq Nobeli komiyteti Beybitshilik syilyghynyng tapsyryluyna jauapty – «halyqtar arasyndaghy bauyrlastyqty nyghaytugha, armiyalardy qarusyzdandyrugha jәne beybitshilik iydeyasyn nasihattaugha» zor ýles qosqandargha beriledi. Norvegiyalyq komiytet 1897 jyly qúrylghan jәne Norvegiya parlamenti taghayyndaghan bes mýsheden túrady.

Reseyde jyl sayyn Jenis kýnine oray reseylik tandauly әskery bólimder men eng zamanauy әskery tehnikalardy qaz-qatar sapqa túrghyzyp, auqymdy әskery parad ótkiziledi. Jyl sayyn Reseyde soghys ardagerleri azayyp keledi. Jasyratyny joq, olardyng kópshiligi 90-nan asqandar. Olardyng deni adam tózgisiz jaghdayda ómir sýrip jatqany da shyndyq.

20 jyldan astam uaqyt ishinde «Spasibo dedu za Pobedu! – Jenis ýshin atama raqmet!» úrany Reseyde keninen tanymal bolghany belgili. Osy uaqytqa deyin kóptegen reseylikter 9 mamyrda sheteldik kólikterge, «Berlinge!», «Biz qaytalay alamyz!» dep alashapqyn bolatynyn kózimiz kórip jýr. Býkil órkeniyetti әlem Putinning basqaruyndaghy Reseyding agressivti, revanshistik әskery jәne halyqaralyq sayasatyn kórip otyr.

Odan bólek, Resey biyligi Donbasstaghy soghysqa jәne 2014 jyly Ukrainadan anneksiyalanghan Qyrymda superbekinis qúrugha, giyperqaru jasaugha jәne t.b. qyruar aqsha júmsap keledi. Osy aitylghan faktilerding barlyghy derlik Resey preziydenti V.Putinning Nobeli syilyghyna layyq emestigining aiqyn dәleli...

Kerimsal Júbatqanov,

tarih ghylymdarynyng kandidaty, Qazaq-Orys halyqaralyq uniyversiytetining dosenti

Abai.kz