«Kókshe batyr» - «Qyrymnyng qyryq batyry» toptamasyna engen halyqtyq jyrlardyng biri. QR Bilim jәne ghylym ministrligi Ortalyq ghylymy kitaphanasy men M.O.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner institutynyng Qoljazbalar qorynda jyrdyng birneshe núsqalary saqtalghan.
«Er Kókshe» jayynda kenestik dәuirding ózinde-aq kóptegen ghylymy maqalalar men zertteu enbekteri jazyldy. Shejirede uaq ruynyng er Kóksheden taralghany aitylady. Qadyrghaly Jalayyrdyng shejiresindegi, «Nikon jylnamasyndaghy» derekterge qaraghanda, ol 1419 jylghy Edige men Qadyrberdi әskerlerining arasyndaghy úrys kezinde qaytys bolghan. Qazaq halqynda «Er Kókshe» atty birneshe jyr bar. Er Kókshe sonymen qatar Múryn jyraudan jazylyp alynghan ózge jyrlardyng birqatarynda da, qyrghyzdyng «Manas» jyrynda da keyipker retinde kórinedi.

«Kókshe batyr» - «Qyrymnyng qyryq batyry» toptamasyna engen halyqtyq jyrlardyng biri. QR Bilim jәne ghylym ministrligi Ortalyq ghylymy kitaphanasy men M.O.Áuezov atyndaghy Ádebiyet jәne óner institutynyng Qoljazbalar qorynda jyrdyng birneshe núsqalary saqtalghan.
«Er Kókshe» jayynda kenestik dәuirding ózinde-aq kóptegen ghylymy maqalalar men zertteu enbekteri jazyldy. Shejirede uaq ruynyng er Kóksheden taralghany aitylady. Qadyrghaly Jalayyrdyng shejiresindegi, «Nikon jylnamasyndaghy» derekterge qaraghanda, ol 1419 jylghy Edige men Qadyrberdi әskerlerining arasyndaghy úrys kezinde qaytys bolghan. Qazaq halqynda «Er Kókshe» atty birneshe jyr bar. Er Kókshe sonymen qatar Múryn jyraudan jazylyp alynghan ózge jyrlardyng birqatarynda da, qyrghyzdyng «Manas» jyrynda da keyipker retinde kórinedi.
Kókshe batyr Shynghyrlaudyng Toryat degen tauynda otyrghanda, oghan: «Sýiretpening tauynda kýtemiz, noghaylaryn jinap soghysamyn dese kelsin, eger odan qorqyp qashsa, bizding qalmaqtar baryp elin shauyp alady»,-dep qalmaqtyng Súltanghaly degen hany habar jiberedi. Ókinishke oray, Kókshe noghaylardyng basyn qosyp jinay almaydy da, qysylghanda jón silteytin, adasqangha jol kórsetetin Sypyra jyraudan kenes alady. Sondyqtan da Han Mamaygha habar salady. Osy orayda Oraq, Janbyrshyúly Telaghys, Aysanyng úly Ahmet, batyr Alau, er Ámet, Shyntasúly Tórehan, Asanúly er Abat, Aqjonasúly er Kenes, mine esimderi tarihta qalghan osynday batyrlar el basyna qiyn-qystau kýn tughanda óz әskerlerin jinap, Kókshege kómekke keledi.
Tynyshtyghyn ketirgen qalmaqtyng Súltanghaly degen hanymen Kókshening jekpe-jek shayqasuy, Súltanghalidyng soghys maydanynda myndaghan әskerinen airylyp, shaharyna qashuy, Kókshe bastaghan batyrlardyng ekinshi ret soghysyp jaudy jenui, kóp oljamen eline oraluy jyrda barynsha shynayy suretteledi. Epostyng bir ereksheligi Kókshe batyr men onyng joldastarynyng jauyngerlik joryqtary jәne erlik isteri tym әsirelenip kórsetilmeydi.
-Bizding tekti súrasan,
Biz noghaydyng eli edik.
Eldegi baytaq er edik,
Eregisken dúshpan tap bolsa,
Jermiz etin dep edik.
Elu eki kisi joldasym,
Bәrin de Qúday ondasyn.
Elu eki kisi - bәri er,
Árqaysysy myng kisi.
Elu eki kisi әskermen,
Qalmaqtyng bildim onbasyn.
Er bolsa kelsin jekege,
Suyrayyn qolqasyn.
Minekey, Kókshe batyr qalmaqtyng habarshysy túrghan jerge baryp osylaysha jar salady.
Kókshe mingen Tarlan at,
Aspangha qarghyp oinady.
Kókshe kiygen sharayna,
Bastyra kiygen dulygha,
Kýmistey bolyp jaynady.
Kele jatqan jaudy kórgen son,
Er qaruy - bes qaru,
Bәrin tegis saylady.
Myndaghan әsker jinap, saylanyp kelgen qalmaqqa qarsy noghaydyng bar bolghany 52 batyry qiyan-keski úrys salady. Qalmaqtyng kezep atqan oqtarynan búltaryp ketip, boylaryna darytpaydy. Shashaqty bolat nayzaly, aq sauytty erler qylyshtary jarqyldap qalmaqtarmen segiz kýn men týn boyy jaghalasqan kezde eptilik, shydamdylyq tanytyp, talay qalmaqtyng qanyn suday tógedi. Tipten qalmaqtyng eng myqty eri Jaynastyng da tizesin býktiredi. Qalyng qalmaqtyng әskerlerin shetinen súlatady, olardyng atyn, qaruyn iyemdenedi de, algha úmtylady.
Jónedi erler, jónedi,
Mingeni ónkey sal bedeu,
Auyzdyqpen alysyp,
Taban jolmen tartysyp,
Dóngelenip jeledi.
Qaptaghan jaudy kóredi,
Kórip kónil bóledi.
Jinalghan ónkey batyrlar,
Qoldarynda bolat asyl bar.
Ýsterinde kileng kók temir,
Aq sýngi, nayza óngergen.
Azyn kópke tengergen,
Jaugha búlar tiygende,
Qalmaqtar jaman sendelgen.
Otyz eki kýn boyy soghysqan kezde segiz myng qalmaqtyng kóbisi qyrylyp, eki myndayy bet-betimen qasha jóneledi. Sonda da alghan betterinen qaytpaghan noghaydyng erjýrek batyrlary olardy eline deyin quyp baryp taghy soghysady.
Qobylandynyng Taybuyryly, Alpa­mystyng Bayshúbary sekildi Kókshening Tarlan aty da jyrda óte aqyldy januar týrinde beynelenedi. Er qanaty bola biluimen qatar ýstindegi batyrdyng shayqas kezinde aman-esen, әri jaudan kýshi basym boluyna kóp rette tikeley yqpalyn da tiygize biledi.
Tarlan aty oinaghan,
Bir shabysqa toymaghan.
Kókshe mingen Tarlan at,
Búgha jata qalady.
Oghy tiymey qalmaqtyn,
Kókiregi janady.
Ásirese, Kókshe batyrdyng qasyndaghy erlerding joyqyn әreketteri oqyrmangha na­nymdy-aq. Ónkey sal bedeu, auyzdyqtarymen alysqan túlpar mingen erjýrek batyrlardyng tughan jerge mahabbaty erekshe. Noghay-qazaq úlystarynyng erjýrek jigitterining dúshpangha qarsy júmyla qayrat kórsetuining tәrbiyelik mәni zor. «Erler bar-dy keremet, Qalmaqtar jaman qyryldy, Jónin tauyp jýre almay, Birine-biri sýrindi» deytin joldardan kóp nәrseni angharugha bolady.
Nayzalasyp shanysty,
Shanyshqangha shydamay,
Attan týse qalysty.
Jayaulasyp asyp alysty,
Birin-biri ala almay,
Alugha aila taba almay,
Birin-biri baghysty.
Kýni-týni segiz kýn,
Terin jútyp qan ishti.
Shúbyrghan qalmaqtardy jer jastan­dyr­ghan Kókshe bastaghan jigitter olardyng maldary men dýniye-mýlkin alyp oljalaydy. Búl úrysta elu eki batyrdyng toghyzy kóz júmady.

Núrlan QÚMAR

«Ana tili» gazeti