Qazaqstan tarihynyng dauly tústary, Janaózen oqighasy, alghashqy gharyshkerding sayasy qadamy men «múrager» taqyryby Qazaqstan Preziydentining sayasy mәseleler jónindegi kenesshisi, sayasattanu ghylymdarynyng doktory, professor Ermúhamet Ertisbaevtyng «Ayqyn» gazetine bergen súhbatynda talqylandy.

Qazaqstan tarihynyng dauly tústary, Janaózen oqighasy, alghashqy gharyshkerding sayasy qadamy men «múrager» taqyryby Qazaqstan Preziydentining sayasy mәseleler jónindegi kenesshisi, sayasattanu ghylymdarynyng doktory, professor Ermúhamet Ertisbaevtyng «Ayqyn» gazetine bergen súhbatynda talqylandy.

- Jaqynda sayasattanushy Daniyar Áshimbaev bir súhbatynda «qazaqtar tәuelsizdik ýshin kýresken joq» depti. Onyng pikirinshe, «alashordalyqtardan» keyin «KSRO kýiregenshe tәuelsizdik ýshin qanday da bir kýres bolghan emes». Búl jóninde siz tarihshy, Qazaqstannyng Kenes dәuirin zerttegen ghalym retinde ne aitasyz?
- Álemde ózining tarihynyng belgili bir kezeninde tәuelsizdik ýshin tartyspaghan birde-bir halyq joq. Al qazaqtar óz tarihynda ony isteuge jii mәjbýr boldy. Qazaq batyrlaryna óz jerin tótesinen kiylikken kóptegen shapqynshylardan qorghauyna tura keldi. Últtyng biregeyligi de dәl osynda: Resey, Qytay jәne ortaaziyalyq handyqtardyng tap ortasynda túryp, qazaqtar ózining tili men mәdeniyetin (tәuelsiz elding manyzdy qúramdas bóligi) ghana emes, sonymen birge orasan zor territoriyasyn (әlemdegi 9-shy oryn alatyn) saqtap qaldy. Qanday da bir «sony tújyrym» jasamas búryn tarihtyng óte qarapayym ghana әlipbiyin bilu kerek. Patshalyq Resey imperiyasyn «halyqtar týrmesi» dep jii ataydy ghoy, biraq 1917 jyldan keyin bolisheviktik rejim birden Finlyandiya, Polisha, Ukraina, Zakavkazie jәne Týrkistannyng (aytpaqshy, Turkistanda naq osy qazaqtyng sayasy qayratkerleri jetekshi ról atqarghan) tәuelsizdigin moyyndady.
Bolishevikterding biylikke asqan radikalizm jәne populizm aghynymen kelgeni mәlim. Biraq sodan keyin azamattyq soghysy kezinde Qyzyl әsker búrynghy Resey patshalyghynyng barlyq territoriyasynda Kenes Odaghyn qúryp, 1922 jyly KSRO-gha ainaldy. Qaghaz jýzinde jana memleket federasiya sanalatyn, odaqtas respublikalar odan shyghyp ketuge qúqyly edi. Biraq shyn mәnisinde, ortalyqqa qauip tóndiretin barlyq últtyq sayasy kóshbasshylar elden alastatyldy nemese qughyndaldy. Últshyldyq belgisi tanylsa, eng qaterlisi - sol edi. Jana ókimet óz tarihynyng barlyq kezeninde ukraindyq últshyldar men litvalyq kóterilisshilerdi, estondyq jәne latyshtyq «orman aghayyndaryn», armyandyq dashnaktardy, әzirbayjandyq musavatisterdi, gruzindik sosial-demokrattardy qudalap, ayausyz basyp-janshydy.
- Al Qazaqstandaghy jaghday jóninde ne aitasyz?
- Qazaqstanda últtyq memleket qúrudy armandaghandar az bolghan joq. Biraq olardyng barlyghy derlik 20-30-shy jyldary qughyn-sýrginge úshyrap ketti. Kez kelgen respublikada ziyaly qauymnyng tek qana internasionalizm túghyrnamasynda túryp, «jana tarihy ortaqtyq» jayly anyzdy qoldaghandary ghana qoldau tapty. Al kimde-kim bólinip, ózining jeke memleketin qúrugha tikeley nemese janama týrde menzese, sol qatang týrde qudalandy. Biraq Qazaqstanda onsyz da azghantay ziyaly qauym joyylyp qana qoymay, halyqtyng teng jarymy qyryldy emes pe?! 1896 jylghy sanaq boyynsha 4 mln 600 myng qazaq bolsa, 1959 jylghy sanaq boyynsha 2 mln 900 myny ghana qaldy. Qazaqtar tragediyasyn әlem tarihyndaghy eng bir qorqynyshty antropologiyalyq zúlmattyng biri dep atar edim. Endi býgin «qazaqtar eshqashan tәuelsizdik ýshin kýrespedi» dep mәlimdeu - últty qorlau, jazyqsyz qúrban bolghan milliondardyng ruhyna til tiygizu.
Totalitarly jýiege eng aldymen qazaqtardyng 1986 jyly jeltoqsanda qarsy kóteriliske shyghuynyng simvoldyq mәni bar, әri zandy nәrse. Últtyq kemsitu men Mәskeuding dóreki qysymyna qarsy qazaq jastarynyng Jeltoqsan kóterilisi búrynghy Kenes elderindegi ortalyqtan tepsingen basqa kýshterding katalizatoryna ainaldy. Baltyq tenizi jaghalauy elderi kóterildi, Kavkaz qojyray bastady, Ukrainada býlik shyqty. Barlyq últtyq respublikalarda jana kóshbasshylar payda bolyp, olar Odaqtan bólinu qajettigi turaly ashyq aitugha kiristi.
- Eger tәuelsizdik, mәselen, «17-shi jyly tóbeden týse qalghanda, Qazaqstan qúbylys retinde, qazir bolmaushy edi nemese sol mongholdar tәrizdi ómir sýrer edik» deydi sayasattanushy. Al «1991 jyly búl ónerkәsibi men auyl sharuashylyghy damyghan, múnayy, gazy, metaly bar orasan zor el bolyp» shyqqan. Qazir elding tabystylyghyn, memlekettiligin mindetti týrde basqalarmen, onyng ishinde orystarmen baylanystyryp, jemqorlyq, kertartpalyq, arttaqalushylyq qazaqqa tanylady. Osydan qazaqilyq pen últshyldyqqa qatysty qoghamda әdeyi jappay jaghymsyz pikir qalyptastyrylyp jatqan joq pa?
- Týsinesiz be, sóz bostandyghy degen bar. Eger tipti halqyndy qorlasa da, ony sotqa berme, odan da abyroymen jauap ber, onyng aqymaq ekenin әshkerele. Eshtene ornynda túrmaydy, barlyghy ótpeli әri bәri ózgeredi. Urbanizasiya men industriyalandyru ótken ghasyrda әlemning kóptegen elderinde boldy. Resey ýshin Qazaqstandy iygeru, osynda zauyttar men fabrikalar salu óte tiyimdi edi. Aytpaqshy, Úly Otan soghysy kezinde býkil Kenes Odaghyn aman saqtap qalghan osy kәsiporyndar emes pe edi?! Myltyq pen avtomatqa arnalghan 10 oqtyng 9-y Qazaqstan zauyttarynda jasalghany býkil әlemge ayan. Mәskeudi 1941 jyly jeltoqsanda qazaqstandyq diviziyalar qútqaryp qalghan. 700 myng qazaqstandyq eng bir súrapyl qan maydanda soghysty.
- Biraq Sergey Duvanov ta mynanday pikir aitqan edi: «Orystar keldi de, qalalar, joldar, zauyttar, kenishter, mektepter men órkeniyetting basqa da atributtaryn saldy». «Al qazaqtardyng ózderi kóbine oghan qarsy shyqqan da joq, otarshyldyqtyng jaghymdy jaqtary da boldy, orystarmen birge órkeniyet keldi».
- Orystar Qazaqstangha órkeniyetti әkeldi deu dúrys emes. Orystardyng ózderi, mәselen, olargha orys memleketi qalyptasuynda eng aldymen vikingter, sonan keyin tatarlar basty ról atqardy desen, ókpeleydi. Kóshpeli jәne qalalyq órkeniyet bar. Olar ózara yqpal etti. Biraq Batysty kenetten kótermeleu basqa elderdi de qalalyq mәdeniyetting jolyna týsuge iytermeledi. Qazaqtar ejelden Qytay, Resey, Búhara, Hiuamen de qyzu sauda-sattyq jasasty. Úly Jibek joly Qazaqstan arqyly ótti. Sondyqtan eger qazaqtar tәuelsizdikti 1917 jyly alghan bolsa, onda damudyng ortaq vektory ózgermes edi, dәlirek aitqanda: ónerkәsiptik jaghynan damyghan Reseymen tyghyz yntymaqtastyq ornatqan bolar edi. Kez kelgen kishkentay el ózine úly derjavadan odaqtas izdeytini anyq. Tipti Germaniya, japoniya jәne Italiya siyaqty elder soghystan keyin AQSh-tyng (Marshall jospary) kómegi men qoldauy arqasynda órkendedi.
Siz sózin keltirip otyrghan avtor 1917 jyly is jýzinde eki iri federativti memleket - Resey men Týrkistannyng bolghanyn bile me eken? Al Týrkistandy naq osy qazaqtar - Mústafa Shoqay, Múhametjan Tynyshbaev jәne basqalar basqarghanyn she? Kenes ókimeti Týrkistanda Reseyden búryn (birneshe aigha) ornaghanynan habardar ma? Tipti Týrkistandy derbes memleket retinde Leninning ózi moyyndap, maqúldaghanyn bile me? Sol kezding ózinde búl territoriyasy jaghynan Reseyden de asyp týsetin: býkil Orta Aziya men Shyghys Týrkistan (qazirgi QHR Úighyr Shynjang ólkesi) soghan kiretin. Odan basqa Reseyding barlyq týrki avtonomdy respublikalary (olardyng sany onnan asady), Kavkaz ben Povoljie ashyqtan-ashyq Týrkistannyng qúramyna ótkisi kelgen.
«Tәuelsizdik 17-shi jyly tóbeden týskendey» dep aita otyryp, ózining shynayy tarihyn, kýres tarihyn, jarqyn jenisteri men tragediyaly jenilisterin bilmeu, ber jaghy - jauapsyzdyq, arysy - múndy әri qayghyly jayt. Al onyn: «Sonymen, bir-birimizben tek qana qazaqsha sóilesemiz. Biraq ne turaly ekeni týsiniksiz. Sonda kim eldi algha sýireydi?» degen kekesindi sózderi avtordyng psihikalyq densaulyghyna shyndap kýmәn keltiruge mәjbýr etedi.

BARLYQ GhARYShKERLER OPPOZISIYaGhA ÓTSE DE, EShTENE ÓZGERMEYDI

- Qazaqtyng alghashqy gharyshkeri Toqtar Áubәkirovting oppozisiyadan ketuin qalay baghaladynyz: búl kóptegen sayasattanushylar aitqanday, oppozisiyanyng әlsizdigi me, әlde onyng basqa sebepteri boluy mýmkin be? Mәselen, oghan eng jaqyn tuysy arqyly qysym jasalghan degen әngime bar...
- Árbir adam sayasatta ghana emes, sózi men isine ózi, tek qana ózi ghana jauap berip, óz ómirinde qanday da bir tandau jasaydy. Men Áubәkirovting «Azat» JSDP-dan jariyaly týrde shyghuyna eshqanday mәn bermeymin. Keybir sayasattanushylar «Qazaqstandaghy basty oppozisiyalyq partiya» dep sanaghan búl partiya songhy Parlament saylauynda bir jarym payyzday ghana dauys aldy emes pe?! Sonda búl ne dýrligu? Tipti TMD men alys shetelderden barlyq gharyshkerler osynda kelip, Qazaqstan azamattyghyn alyp, «Azat» partiyasyna ótse de, ne ózgerer edi? Eshtene de ózgermeydi. Eger biz búrynghyday bar nazarymyzdy jeke adamdargha audaryp, instituttar men jýieli ózgerister turaly mýldem oilamaytyn bolsaq...
- Al sol jýieli ózgeristerdi qalasaq she? Odan oppozisiya ózgere me?

- Dissiydenttik oppozisiyalyq toptar emes, jýieli oppozisiyany qajet etsek, bizge aldynghy qatarly demokratiyalyq elderding tәjiriybesin shynayy týrde engizgenimiz jón. Birqatar elderde parlamenttik oppozisiyanyng resmy mәrtebesi bar, onyng liyderin memleket basshysy maqúldaydy jәne memleket qazynasynan jalaqy alady (mysaly, Úlybritaniya). Parlamenttik oppozisiyagha ýkimetten resmy qújattar men qajetti aqparattar alu qúqyghyna kepildik berilgen. Parlamenttik oppozisiyanyng konstitusiyalyq sotqa jýginu qúqyghy bar. Sonymen birge demokratiyalyq qogham men qúqyqtyq memleketting ajyramas bólshegi retinde oppozisiya memlekettik biylikti basyp alu maqsatynda zorlyq-zombylyq jasaudy kóksemeydi.
QATELERIMIZDI MOYYNDAUYMYZ KEREK
- Byltyr qazan aiynda gazetimizde «Ýndemey qalugha bolmaydy!» degen súhbatynyz jariyalandy. Sonda siz Janaózendegi kiykiljinge beyjay qaraugha bolmaytyndyghyn, ondaghy jaghday saylau qarsanynda ushyghyp ketui mýmkin ekenin dәl boljapsyz. Sizding pikirlerinizge nege Ýkimet der kezinde qúlaq aspady? Bәlkim, tragediyalyq oqighalardyng aldyn alugha bolar ma edi?!

- Biz qatelikter jiberdik: ýlken jәne kishi. Ony moyyndauymyz kerek. Biraq qazir salymyz sugha ketip, qol qusyrmay, kóp júmys istegenimiz jón. Qazir búl jasalynyp ta jatyr. Ýkimettik komissiya qúrylyp, Janaózenge ýlken qarjy bólindi. Ereuilge shyghushylardyng barlyghy derlik júmysqa ornalasty. Preziydent pen Ýkimet búl mәseleni baqylauda ústauda.
- Janaózen oqighalarynan keyin Preziydent búl qaqtyghysty kimderding qarjylandyrghanyn anyqtaugha uәde etken. Búl orayda qazir belgili bir derekter payda boldy ma? Dәl qazir sot zalynda otyrmaghan kinәliler bar ma?

- Shynayy úiymdastyrushylardyng attary atalady dep oilaymyn. Olar jazalaryn aluy kerek. Tergeu isi әli ayaqtalghan joq, biraq aqtyq sheshimdi sot qabyldaydy.
- Janaózen oqighasy boyynsha sot kezinde keybir aiyptalushylar ózderining ayausyz azaptalghandaryn aitty. Osyghan baylanysty bir top qoghamdyq úiym belsendileri janadan tergeu jýrgizudi talap etti. Biraq Ýkimet tarapynan әli eshqanday jauap joq. Nege Janaózen isi tek oppozisiyalyq basylym betterinde ghana talqylanatyn mәselege ainaldy? Osynday ýnsizdik odan da zor qayghyly jaghdaygha soqtyrmay ma?

- Mening biluimshe, poliyseylerge qatysty da qylmystyq is qozghalghan. Sondyqtan sotqa qysym kórsetpeyik. Sot sheshimin kýteyik. Biylikke jaqyn búqaralyq aqparat qúraldary shynymen sot prosesi turaly azyraq jazady, sebebi sotqa qysym kórsetuge bolmaydy. Al oppozisiyalyq basylymdar eshqashan zandy saqtaghan emes.
- Tipti teatr rejisseri Bolat Atabaev pen jurnalist Janbolat Mamaygha da «әleumettik arazdyqty qozdyru» isi boyynsha kýdik keltirilip, olardyng Europarlamentke baruyna rúqsat berilmepti...

- Konstitusiyada anyq jazylghan, prokuratura organdary zandylyqtyng oryndaluyn qadaghalaydy. Sondyqtan barlyq súraqtar - prokuraturagha.
- Ótken aptalarda Janaózendegi oqighalargha baylanysty Memleket basshysymen kelispeushilik saldarynan ÚQK tóraghasy Núrtay Ábiqaev qyzmetten ketedi degen sybys shyqqan. Sonday әngime bolghany ras pa?

- Búl «Respublika» sayty taratatyn daqpyrttar ghoy. Onda ótirik degen jetedi jәne materialdarynyng 99 payyzy daqpyrt әngimelerden qúralady. Preziydenttik komanda óte úiymshyl jәne aramyzda alauyzdyq joq.
- Juyrda Ýkimette auys-týiister ótip, búl eng aldymen Ýkimet basshysyna qatysty bolatyndyghy aityluda...

- Erte me, kesh pe onyng bolatyny anyq. Naqty merzimin bizding elimizde bir adam ghana biledi. Ol - Preziydent Nazarbaev.
- Siz bir súhbatynyzda Timur Qúlybaevty Preziydentting múrageri retinde atadynyz. Al әleumettik jelilerde (mysaly, Facebook) basqa sayasatker - Darigha Nazarbaevanyng mýmkindikteri talqylanuda. Búl jóninde ne oilaysyz?

- Qazaqstan Konstitusiyasy boyynsha preziydenttikke kez kelgen adamnyng týsuge qúqyghy bar. Preziydent bolu ýshin bәsekelesti saylauda qazaqstandyq saylaushylardyng milliondaghan dauysyna ie boluy shart. Maghan «múrager» degen sóz únamaydy. Bizde Preziydent ózining lauazymyn «múragerine» beretindey monarhiya emes qoy. Ekinshi jaghynan, «múragerlik» degen Nazarbaev baghytynyng jalghastyghyn bildiredi. Yaghny kim Nazarbaev siyaqty memleketke tiyimdi jetekshilik ete alady? Uaqyt kórsetedi. Súhbattasqan

Ayjan Kóshkenova

"Ayqyn" gazeti