Kýtpegen jerden jaghynnan bireu tartyp jiberse, kózinnen júzdyzshalar úshyp, jalp etip, jerge qúlap esengirep qalu qalypty jaghday tәrizdi, eng jaqyn syrlas adamyng býgin keshke bir saghat sóilesip, erteninen tanerteng baqilyq boldy dese, dәl solay kýy keshetining «buynsyz jerge pyshaq úrumen» birdey eken. Bir jyl búryn, (28 mausym) keshqúrym «1-auruhanada jatyrmyn, bәri jaqsy» degen Queken, tanerteng o dýniyege attanyp ketti degen suyq habardy estigende, tap solay kýy keshtim. Oipyrmay, myna ómir astan-kesteng bolyp ketti. Qúdaydyng qútty kýni janaza kóre bergen son, myna jaryq dýniyege degen kózqaras mýldem ózgerip barady.

Jaraydy, soghysta ólse bir sәri, aidyng kýnning amanynda, myltyqsyz maydan bastalyp ketken ba, degen súraqtar týnimen úiqy bermey, mazalaydy eken adamdy. Atyng óshkir COVID-19 degen bәle tórtkýl dýniyeni sharpydy. Bayaghyda auylda jýrgende, Ospan aqsaqal: «Eger Alla taghala qaharlansa, barmaqtay jýzikke dýniyeni syidyryp jiberedi», degen ayat bar dep aitatúghyn. Sondyqtan auzy dualy ghúlama Serghazy Erghazyúly:

«Dýnie súlu qyzday búrandadyn,

Men saghan qyzyqpay túra almadym.

Basyndy qansha jerden úrsandaghy,

Degeni bolady eken bir  Allanyn», depti jaryqtyq.

Quekenning minezi jibektey júmsaq bolghandyqtan shyghar, ómirinde birinshi ret kórgen adamnyng ózin bauyryna basyp, sóilese kele, bayaghydan beri tanityn adam sekildi baurap alatyn qasiyeti bar edi. Óitkeni, ol kisi eshkimdi jatsynbaytyn, kerisinshe qol-ayaghyndy jipsiz baylap, ózine yntyq etetin.

Eng alghash ret Quandyq Shamahayúlymen 2005 jyldyng 27 qyrkýieginde Astana qalasynda Dýniyejýzilik  qazaqtardyng 3-shi qúryltayynda kezdestim. Saltanat sarayy meyramhanasynda, keshki asqa jinalghan qonaqtar kire bastaghan edi. Dastarhan basynda Ózbekstannan kelgen delegattarmen otyrghanmyn. Artqy jaqtaghy dastarhan Mongholiyadan kelgen delegattardyng arasynan úzyn boyly, aq shashty jas shamasy 45-50-lerdegi el aghasy maghan kýlimsirep, «Assalamaghalaykum», demesi bar ma? Men sasyp qalyp, «Uaghalaykumassalam»,  dedim. - Atyn  kim? – Júmamúrat, sizding atynyz kim? - Quandyq Shamahayúly, dedi.

Mine, sol kýnnen bastap jurnalist bolghandyq emes, kónilimizding birligi, jan dýniyemizding jaqyndyghy shyghar shamasy, qas-qabaghymyzdan bir-birimizdi týsinetinbiz. Bir auylda óskendey til tabysyp ketkendigimiz sonshalyqty alansyz ashylyp, aqtarylyp, saghattap syrlasatyn edik.

Kiyeli sóz ónerine, jastayymnan shygharmashylyqqa әues bolghandyqtan, jurnalistikadaghy qos qanatym - Astanada Quandyq Shamahayúly, Almatyda - Myrzan Kenjebay, dep әzildesip qoyatynmyn. Queken  sonau Mongholiyanyng Bayan ólkesinde balalyq shaghynan bastap, 3-shi synyptaghy oqushy  «Ara» men «Mýshtim» gazetterine shaghyn taqpaq, ólender jaza bastaghan. «Bolar bala boghynan» demekshi, tektiligin tanytar jazushy boludy, qalam terbep, elding múnyn múndap, joghyn joqtar qalamger boludy armandaghan. Óse kele, onyng maqalalary audandyq, oblystyq, respublikalyq gazetterde jaryq kóre bastady.

Ár maqalasy shyqqanda Shamahay aqsaqal qúrdastaryna ózi oqyp berip, aldynda bir marqayyp qalatyn dep aitatyn. Mektepti ayaqtap, Úlanbatyrgha baryp, uniyversiytetting jurnalistika fakulitetin ýzdik bitiredi. Uniyversiytet qabyrghasynda jýrip-aq, әr týrli taqyryptarda shabyttana, shalqyta, kósilte, búrqyratyp, shanyn kórsetip jazdy. Bos sózge salynbay, qysyr әngimege kónil audarmay, eldik múrat, últ mýddesin bәrinen biyik qoydy. 1991 jyly KSRO ydyrap, Qazaqstan Respublikasy óz tәuelsizdigin alghanda Mongholiyadan alghashqy kóshpen, atajúrtqa qonys audardy.

Jezqazghan oblysy Jezqazghan qalasyna kóship keldi. Jezqazghandaghy jergilikti gazetke júmysqa túrdy. Shynghyrghan shyndyqty jazyp, býkpesiz aqiqatty aityp, adalynan jarylyp, jaqsygha sýiinip, kemshilikke kýiinip janyn salyp jazudan janylmaghan qanatty qalamger bolyp qalyptasuyna yqpal etti. Aysha әpkemizben tanysyp, otau qúryp, eki úl - Berik pen Elaman, Aybiybi degen qyzdy tәrbiyelep ósirdi. Ózining qabilet-qarymynyng arqasynda, qorshaghan ortasynda syily, bedeldi  boldy.

Sonday-aq, Quekeng Bóketov atyndaghy Qaraghandy uniyversiytetinde biraz jyl jurnalistikadan dәris berdi, shәkirt dayyndady. 2001-2003 jyldary Amerika elshiligining qarjylay qoldauymen Amerikagha baryp, tәjiriybe almasyp, jurnalistika turaly oqyp qaytty. Hakim Abay «Bolmasanda úqsap baq, bir ghalymdy kórseniz» demekshi, auzyn aigha balaghan Amerikanyng búqara aqparat qúraldary shynayy aqparattardy búqaragha qalay taratady, demokratiyany kóksegenderding mýddeler qaqtyghysy t.b tolyp  jatqan intrigalardyng tap ortasynda boldy. 2001 jyldyng 11 qyrkýieginde Usama Ben Laden Niu-Iorktaghy ghimaratty qiratqanda, Quandyq agha óz kózimen kórgen. Sol turaly maghan qyzyqtyryp aityp beretúghyn. AQSh-tan kelgen son, Quekeng bar kórgen-bilgeni turaly «Halyqaralyq jurnalistika» atty kitap jazdy. Álemdik dengeyde gazet-jurnal, radio, televiydeniye, ghalamtordyng damuy adamzatqa qalay әser etude?..

Ómirding qyry men syryna tereng boylap, sóz ónerining óresi men órisin jýregine saqtap, jazu mashyghynyng mәiegi - kórkem tildi kókeyine qondyrghan Quekeng kóp oqyghanyn, óz betinshe kóp izdengendigin  jazbalaryn oqyghan adam birden bayqaydy. «Qazaq әdebiyetindegi qarymdy eki jazushyny qatty qúrmetteymin әri ózime ústaz sanaymyn. Olar biri - Amerikada túratyn Múhtar Maghauiyn, ekinshisi - Qabdesh Júmadilov. Osy eki kisining kitaptaryn jastanyp oqyp, әngime jazugha mashyqtandym», - deytin Queken.

2003-2009 jyldary Astanadaghy Gumiylev atyndaghy Euraziya últtyq uniyversiytetinde jurnalistikadan sabaq berdi. Bar bilgenin studentterge sarp etti. 2009 jyldan osy kýnge deyin Qarjy akademiyasynda shәkirt  tәrbiyeledi.

Últtyq mýdde men resmy sayasat atymen qabyspaytyn, kereghar jaghdayda mәdeniyet maydanynda basshylyq etkenderding aidarlarynan jel ese qoymaytyndyghy aitpasa da týsinikti. Alayda, soghan qaramastan, últtyq ruhaniyatqa qaltqysyz qyzmet ete bilgen Quandyq Shamahayúly «Mәdeniyet qayratkeri» ataghymen marapattaldy. Quekeng eki ottyng ortasynda jýrip, qarlyghashtyng qanatymen su sepkendey bolsa da, óz halqyna payda tiygizip baqty. Qay jerge barsa da, qazaq dese qabyrghasy qayysyp, ishken asyn jerge qoyatyn.

Quekenning kez kelgen әngimesin jazghanda, eng aldymen bolashaq shygharmasynyng maqsat-mýddesin oiyna týiip, sanasyna sinirip, sodan keyin baryp ony jýzege asyrudyng ontayly amal-tәsilin izdestiretini, oqigha jelisi men keyipker tandau, somdaudy sabaqtastyratyny kókeyge qonymdy. Shygharma oqighasymen qabyspaytyn qysyr әngime jelisine mýldem qyzyqpaytyn qalamger.

Jurnalist retinde adamzattyng aldaghy ómiri, tirshilik etu baghyty turaly tolghana kelip, oilau kókjiyegi auqymdy, diopazony keng kólemde, qisyndy tújyrymdar jasaytyn, osylaysha oqyrmannyn tang qaldyryp, bas shayqatatyn. El mýddesine adaldyqpen qyzmet etudi oilaghan azamat óz últynyng ótkeni jayly da et jýregi eljirep otyryp qalam terbep, tarihtyng sabaq alar tústaryn sanamalap kórsetip, halyqtyng jadynan óshirmeu baghytynda da ónimdi enbek etudi maqsat tútqan.

Býgingi tanda, qalam ústaghan kóptegen zamandastar «týimedeydi týiedey qylyp» kórsetudi, ózderine únamaghan adamdy qaralaudy әdetke ainaldyryp otyrghany jasyryn emes. Sonymen qatar, kóp jaghdaylarda «syn týzelmey, min týzelmeydi» degen qaghidany ústanyp, janashyrlyqpen qalam tartyp jýrgen әriptesterimizge de qyrghiy-qabaq tanytyp jatatyndardyng qatary qalyn. Sondyqtan da bizge aq pen qaranyng arajigin ajyratar zerektik pen qyraghylyq qasiyetter kerek-aq, dep aityp otyratyn jaryqtyq.

Kórkem әdebiyette sol jana ómirding bet-beynesi boyamasyz, bar shyndyghymen suretteluimen qúndy. Osy zamannyng kýiip túrghan mәselelerining bastysy - adamdardyng adamgershilik, kisilik qasiyetterining týbegeyli ózgeriske týsuining sebepterin týsinip-týisinip jazudyng qas sheberi desem, artyq aitqandyq emes. Óitkeni, Jaqynda әleumettik jelide mening aituym boyynsha «Sýrtkish» degen әngimesi shyqqan 85 000 adam oqyghan dep quandy Queken. Mongholiyanyng astanasy Úlanbatyrda bir kitabym 500 000 danamen shyghyp, 1-ayda talan-tarajgha salyp talasyp, satyp alypty. Osy mongholdar keremet kitap oqidy. Ásirese, әlemdik әdebiyetting týgin qaldyrmay oqidy degende men tang qalghanmyn.

«Ókinishke qaray, bizding qazaqtar kitap oqudan qalyp barady, tipti mýiizi qaraghayday agha buyn ókilderi  әlem klassikterining shygharmalaryn oqu bylay túrsyn, aty-jónin tanymaydy» deytin jaryqtyq. Quekenmen әlem әdebiyeti turaly tandy tangha soghyp әngimelesetin edik. Basy sonau Mysyrdaghy Perghauyndardyng jeke-jeke aqyndary bolatynynan bastap, Sokrat, Platon, Aristoteli, Gete, Geyni, Lao-sy, Konfusiy, Omar Hayyam, Duma, Artur Shopengauer, Bernard Shou, Ernest Heminguey, Devid Kristal, Tolstoy, Gorikiy, japon klassikteri Norito, Kodziki, Kayfuso, Maniesu t.b tolyp jatqan әlem әdebiyetining maytalmandaryn maydan qyl suyrghanday jipke tizip, aityp otyratyn. Osynshalyqty bilimi bar oqymysty azamat edi.

Juyrda Almatydan Gharifulla Ánes «Jazushy» baspasynan  eki kitabym  shyqqaly jatqan. Sonyng bireui 380 bettik sening aityp bergen әngimelerinnen qúralghan jinaghym, Júmamúrat», dep habarlasqan. Qoghamda bolyp jatqan qordalanghan mәselelerdi ashyna jazghanymda, Queken, sol qoghamdaghy zәrudey jaqsylyqtardy tizbelep, maghan basu aitushy edi. Zamannyn, qoghamnyng aldaghy kýnderinde jaqsylyqqa, aqjarqyn kýnderge jetetinin dәleldep, údayy da ýmit otyn jandyratyn dep eske alamyn.

Quandyq Shamahay shygharmashylyghy irgeli, jemisti izdenisterge toly, ýnemi ósu-órleu ýstinde talanty tolysqan, qanatty jazushy boldy. Sanaly ghúmyrynda 12 kitaptyng avtory. Jazushynyng birqatar әngime, povesterin saralay taldap, onyng jalpy shygharmashylyq eren enbegine tәn sipatyn joghary dengeyde desek, artyq aitqandyq emes. Kez kelgen әngimesin taldasaq, oqigha jelisining janalyghy, tilining kórkemdigi, sujet, oiynyng terendigi, sóz saptau mәneri ózgelerge úqsamaghan, ómir shyndyghyn órnekteudegi tapqyrlyghy, keyipkerlerining is-qimylyna deyin suretteui - jazushynyng baghyn ashyp, abyroyyn asqaqtatyp, mereyin ýstem etip, júldyzyn jandyryp túratyny beseneden belgili.

Qazir de aqyryn jýrip, anyq basqan qarymdy jazushy ómirden ózine tiyesili baghasyn ala almay jýrgendigi ókinishti.  Áytse de, ataq alyp, atyn shygharudy maqsat etken jazushy emes. Ózin tolghandyrghan ghúmyrlyq ghibraty, ómirlik ónegesi bar, mәndi mәselelerdi ortagha salyp, el-júrtymen bólisudi ghana kóksedi. Býginde Quekenning bir әngimesin jaza almaytyndar ataqty bolyp jatyr.

Qalamgerding jazu sheberligine, erekshe qoltanbasyna qarap-aq, onyng talantyn tanugha bolatynyn bayqadym. Quekenning «Temir qúrsau» degen Qytayda 4 jyldan beri zardap shegip jatqan momyn músylman bauyrlarynyng tar jol tayghaq keship, jazyqsyz japa shegip jatqan bauyrlaryna ara týsip, qanyn sorghalatyp túryp, jazghan kitaby jaryq kórdi. Búl kitap Qytaydyng súrqiya súm sayasatynyng tarihynan bastap, avtordyng bilimdarlyghymen qosa, sarapshyldyghy negizinde arqaulanghan oqigha jelisi adamnyng janyn shýberekke týiip tarqatyluymen qúndy. Oqyrmandy qyzyqtyryp elitip әketedi.

Tarihtyng myng qatpary alaqandaghyday jazylyp, stildik ónmen әrlenip, týrli-týsti oqighalardy qiynnan qiystyryp, sipatymen, syndarly aqiqatymen aiqara esik ashady. Quatty qoltanba jazushynyng әleuetin odan әrmen әldendirip әketetindey әserde bolasyn. Oqigha jelisi san-aluan taghdyrlardy, qytaylardyng adam balasyna jany ashymaytynyn kóz aldyna keltiredi. Genosidting týr-týrin kórgen aqsaqal tarih ýnsiz jatqan qazaqtyng dalasynday.

«Qatty aitpa qabaghy týiiler, asyp sóileme, aldynnan tosar, Tolqyndy oiyng shalymdy bolsyn, yrghaqty sózing nanymdy bolsyn. Jýzin jylyt, jýregin erit. Ishindi bilse de isindi bilmesin», dep túspaldap jetkizui qalamgerding bilimdiligine tikeley baylanysty. Syrghytpa, syrdang emes, sypayy anghartady. Oi-iyirimindegi mol әleuetting syryna tamsana týsetinimiz bar. Suretkerlik - sybyzghy әuenining tylsymyna ýiirip әketerlik qyl-pernening uili boydy qalay erkelikpen, keyde essizdikpen sharpysa, mine, búl jazushy kótergen kórkemdik dengeyding parasatty parqy der edim. Tegeurindi tuyndy ghana tekti minez tanytady.

28 mausym Núr-Súltan qalasyndaghy 1-shi auruhananyng KVY 1-shi palatada emdelip jatqan Quekeng týngi saghat 2-de Facebook paraqshasyna mynaday jazba qaldyrghan: «Kesheden beri dәrigerler kovid tekseris jasaymyz desip jýrgen. Shyrt úiqyda jatyr edim saghat 2-de dәriger men medik jigit kelip, qaghazgha qol qoydyrdy da ketti. Sәlden keyin medjigit kelip auzyma bir aq dәri saldy da su ishkizdi. Menen basqasyna bermegen. Ne zat desem virustan saqtaydy deydi. Qastandyq shyghar dep kýmәndimin. 3 litr su ishtim. Nege maghan arnalghan? Áreketteri kýmәndi. Eshtene týsindirmedi».

Osy jazbany dýniyejýzi oqydy. Biraq, eshkim eshtene týsindirmedi, mardymdy jauap bermedi. Osylay qapyda Quekeng kóm júmdy. Artynda anyrap jary Aysha apay, úldary Berik pen Elaman qyzy Aybiybi, bir әpkesi men bes qaryndasy jylap qala berdi.

«Opasyz myna súm jalghan, tútqa bolghan kimderge,

Ómirding sony ókinish, aqylmen oilap bilgenge.

Qadiri bolmas adamnyn, ortanda birge jýrgende.

Orny qalar oisyrap, bir kýni kórge kirgende», dep termeshi Jәnibek Kәrmenov aitpaqshy, hakim Abay aitqan «Óldi deuge bola ma, aityndarshy, ólmeytúghyn artynda sóz qaldyrghan» degen sóz Quandyq Shamahayúlyna arnalyp aitylghanday kórindi maghan. Qosh bol asyl agha, janyng jәnnatta, tәnning rahatta bolsyn.

Júmamúrat Shәmshi,

Tarih ghylymdarynyng kandidaty, jurnalist

Abai.kz