Jaqyn bolashaqta elimizding qauipsizdigine әser etetin basty qaterding biri – su tapshylyghy boluy mýmkin.

Dýniyejýzilik bank sarapshylarynyng pikirinshe, 2030 jylgha qaray Qazaqstandaghy su resurstarynyng kólemi 90-nan 76 km³ deyin tómendeydi.

Sonymen birge, su sharuashylyghy sektory infraqúrylymynyng tozu kólemi 70%-dan asady. Nәtiyjesinde respublikada suaru jýiesining paydaly әser koeffisiyenti tek qana 0,45-0,55 , yaghny sudyng 40%-zy paydalanylmay ysyrap bolyp jatyr.

Qazirgi uaqytta bizde auylsharuashylyghy jerlerining tek qana 4% zamanauy tamshylatu tәsilimen suarylady, búl bar bolghany 62 myng ga.

Biz jaqynda Týrkistan oblysynda Agrarlyq mәseleler, tabighatty paydalanu jәne auyldyq aumaqtardy damytu komiytetining kóshpeli otyrysyn ótkizdik. Qazirding ózinde ónirding barlyq jerinde suaratyn sudyng tapshylyghy qatty bayqaluda.

Halyqaralyq sarapshylar atap ótkendey, bizding basty problemamyz – sudy josparlau, baqylau jәne paydalanu jýiesining tiyimsizdiginde. Yaghny bizding elimizdegi su daghdarysy eng aldymen basqarudaghy daghdarystyng saldarynan bolyp otyr.

Birneshe mysal keltireyin. Su resurstary komiytetining ózinde qyzmetkerlerding kópshiligining salalyq júmys tәjiriybesi joq, 38 adamnyng 18-i nemese tek 40%-y – su sharuashylyghy mamandary. Jalpy «Qazsushar» kәsiporyn jýiesinde qyzmetkerlerding tek jartysy ghana tiyisti kәsiby bilimge iye, olardyng kóbisi zeynetke deyingi jasta. 761 ózen, 529 kól, 71 su qoymasy ornalasqan Balqash-Alakól basseyndik inspeksiyasynda bar bolghany 21 maman júmys isteydi. Tórt oblystyng aumaghyn qamtityn Jayyq-Kaspiy basseyndik inspeksiyasynda qyzmetkerlerding jalpy sany – 12-aq adam.

Atalghan su sharuashylyghynda injener-gidrotehnikter, salalyq injener-qúrylysshylar, gidrogeologtar, gidrologtar jәne glyasiologtar (múzdyqtar jónindegi mamandar) mýldem jetispeydi. Olardyng kóbisi, tipti, uniyversiytetterdegi mamandyqtardyng klassifikatorynda da joq. Al búl salany ózgertu ýshin bizge su ónimdeu jәne sifrlyq tehnologiyalardy mengergen zamanauy kadrlar kerek.

Joghary oqu oryndarynda su mamandaryn dayarlau sapasyn arttyru, Jambyl gidromeliorativtik institutyn qalpyna keltiru, Qazaqstanda su problemalary boyynsha әlemdegi jetekshi uniyversiytetting filialyn ashu, su sharuashylyghy GhZIY-nyng júmysyn jandandyru, bilimdi arttyru jәne mamandardy qayta dayarlau jónindegi ónirlik ortalyqtardy qúru qajettiligi turaly kóptegen jyldar boyy aitylyp keledi. Biraq búl mәseleler býginge deyin sheshilmedi. Sudyng da súrauy bar emes pe?

Su obektilerining kópshiliginde kәzirge deyin gidrologiyalyq beketter joq, sondyqtan biz elimizde qansha su qory bar ekenin naqty bilmeymiz. Transshekaralyq ózender turaly halyqaralyq kelissózderde biz ghylymy negizdemelerimizding әlsizdiginen jәne komissiya mýshelerining jii ózgerip otyruynan útylyp jatamyz. Atap aitqanda, osy baghytta biz qytaylyq әriptesterimizden edәuir artta qalyp otyrmyz. Búl – bizding kórshilerimizben su bólisu mәselesinde әlsiz túsymyzdyng biri.

Osylaysha, elimizde strategiyalyq manyzy bar su sharuashylyghy salasyn kadrlyq jәne ghylymy qamtamasyz etu mәseleleri tolghaghy jetken súraqqa ainaldy.

Ekinshiden, agrarlyq ghylymdy damytu mәselesi boyynsha.

Qazir biz salany ghylymy qamtamasyz etudegi artta qalushylyqtan agrarlyq óndiristing qanday shyghyngha úshyrap jatqanyn óz kózimizben kórip otyrmyz.

Qarjy ministrligi ghylymdy jetkiliksiz qarjylandyrudy budjet tapshylyghymen týsindiredi. Biraq jyl sayyn 7 mlrd. tengege juyq budjet qarajaty sheteldik seleksiya túqymdaryn subsidiyalaugha júmsalady. Al asyl túqymdy maldy shetelden satyp alugha 500 mln. AQSh dollarynan astam qarajat ketti. Olardyng bir bóligi memlekettik subsidiyalar bolyp tabylady.

Agrarlyq ghalymdarymyz jarty jyldan beri memlekettik qarjylandyrudan tys qalyp otyrghan jaghdayda, agrarlyq ghylymdy damytugha qatysty qanday sóz aita alamyz.

Biz agrarlyq ghylymy zertteulerdi úiymdastyrudyng jana, tiyimdi formatyn úsynamyz.

Birinshiden, auylsharuashylyq óndirisining súranysyn ótey almaytyn «shiyki» ghylymy әzirlemelerding payda bolu sebepterining biri – agrarlyq zertteulerdi jýrgizu merzimining ýsh jylmen shektelui. Osynday qysqa uaqyt ishinde әlemde esh jerde jana sorttar men agrotehnologiyalar jasalmaydy. Sondyqtan agrarlyq salada algha qoyylghan mindetterge baylanysty jәne ghylymy әzirlemelerdi óndiriske engizudi eskere otyryp, 5-15 jylgha arnalghan úzaq merzimdi ghylymiy-tehnikalyq baghdarlamalar engizudi úsynamyz.

Ekinshiden, múnday zertteulerding taqyrybyn auyl sharuashylyghy ónimderin óndirushilerding úsynystaryn negizge ala otyryp anyqtau qajet, olar salanyng strategiyalyq manyzdy mindetterin sheshuge baghyttalyp, konkurstan tys, yaghny konkurssyz iske asyryluy tiyis.

Qúrmetti Álihan Ashanúly, biz agrarlyq ghylymdy damytudaghy jogharyda atalghan kedergilerdi alyp tastap, jaqyn arada agroónerkәsip keshenin ghylymy qamtamasyz etudi qalpyna keltire alatynymyzgha senimdimiz.

Qorytyndylay kele, men esep komiytetining tórayymy Nataliya Nikolaevna Godunovagha jýgingim keledi.

Qazir bizding qoghamdaghy eng basty mәsele – azyq-týlikting qymbattauy, qarapayym halyq kýnderin әreng kórude. Osydan tura 9 ay búryn senatorlar toby Sizge sauda subektileri arqyly azyq-týlik tauarlarynyng baghasyn túraqtandyru tetigining tiyimdiligi tómen ekenin aitqan bolatyn, múnyng naqty sebepterin keltire otyryp, osy shemadaghy qúramdas sybaylas jemqorlyqty da kórsetip berdi.

Alayda qisynsyz jaghday oryn alyp otyr, óitkeni ondaghan milliard tenge memlekettik qarajattan sauda ortalyqtaryn qarjylandyrugha júmsalady, al bagha ósuin toqtatar emes. Deputattar memlekettik qoldau sharalarynyng kemshilikterin kórsetkenmen, eshkim budjet qarajatynyng әleumettik-manyzdy jobagha qalay júmsalyp jatqanyn әdil әri naqty anyqtay almaydy, ondaghy zang búzushylyqtardy da jaryqqa shyghara almay otyr.

Aqylbek Kýrishbaev, senator

Abai.kz