Elimizding egemendik alyp, ayaghynan túryp, óz taghdyryn ózi sheshe bastaghanyna da otyz jyl uaqyt ótipti. Sol uaqyttyng ishinde elimiz qanday jetistikke jetti, halqymyzdyng bolshaghyna, qoghamymyzdyng damuyna erekshe әser etetin qanday mәselelerdi sheshe aldy degen súraq әrbir, últyna shyn jany ashityn patriotty oilandyratyny sózsiz. Áriyne osy uaqyt ishinde ekonomika salasynda, әleumettik mәseleler boyynsha kóp isting atqarylyp, birqatar jetistikterge jetkenimiz sózsiz. Ol jetistikterdi kýndelikti biylik ókilderi de, tiyisti salalardyng mamandary da aityp jýr. Býgingi maqalada olardyng bәrin aityp, qaytalap jatu artyq nәrse. Onyng ornyna biz býgingi kýni qoghamymyzdy, onyng әrbir mýshesin tolghandyratyn jәne osy otyz jyl ishinde aitarlyqtay jetistikterge jete almaghan, qayta egemendikke deyingi dengeyimizden airylyp qalghan,  problemalyq mәselerding birin kóterudi jón kórip otyrmyz.  Ol býgingi kýngi mekteptin, jalpy eldegi bilim beruding jaghdayy, onyng sapasynyng tómendep ketui.

Qoghamda osy mektep mәselesi boyynsha, bilim beruding sapasy jóninde әngime kóterilgende, kóbinese býgingi kýnning jaghdayyn ótken kenes ýkimeti kezindegi jaghdaymen salystyrugha qúmar. Salystyra otyryp, kópshiligimiz sol bayaghy kenes ýkimeti kezenining bilim beru sayasatynyng dúrystyghyn, sol kezdegi bilim sapasynyng joghary bolghandyghyn aityp jatady. Tipti keybireuimiz sol kezdegi bizding bilim beruding dengeyi әlemde aldynghy qatarda boldy dep maqtanyshpen de, saghynyshpen de eske alyp jatady. Mýmkin ol sózding de jany bar shyghar, sol jetpisinshi jyldardyng mektep bitirushisi retinde men ózim de ol pikirge ishinara qosyla alamyn. Biraq sol jyldary kenes ýkimeti kenistigining batys elderimen salystyrghanda ghylym jetistikteri boyynsha, tehnikalyq progress boyynsha 40-50 jylday artta qalghanyn eskersek, biz ózimizding bilim beru sapasyn baghalauda artyqtau ketkenimizdi moyyndauymyz qajet. Biraq qansha degenmen ol kezdegi elimizde bilim beruding belgili bir, túraqty da nәtiyjeli jýiesi bolghany sózsiz. Ol kóp jyldar boyy synaqtan ótken, ózining ómirshendigin bizding qoghamymyzdyng jaghdayynda dәleldegen bilim beru jýiesi bolatyn. Sol jýiege sәikes elimizde múghalim kadrlaryn dayyndaytyn jogharghy oqu oryndary júmys jasaytyn. Ol oqu oryndary respublikadaghy múghalim kadrlaryna degen súranysty tolyghymen qamtamasyz etip otyratyn, sonymen qatar elde basy artyq, júmyssyz jýrgen múghalimderdi de bayqaghan emespiz. Óitkeni ol kezde josparlau organdary onyng bәrin rettep otyratyn. Múghalimderding jalaqysy aitarlyqtay joghary boldy dep aita almaymyz, biraq layyqty dengeyde bolatyn. Eng bastysy ol kezende qoghamda múghalimderding bedeli joghary bolatyn. Múghalimning aitqany shәkirt ýshin de, ata-analar ýshinde zang bolatyn. Biz jetpisinshi jyldardyng oqushylary býgingi kýni auylymyzgha kelgende, ata-anamyzgha sәlem bergennen keyin birinshi kezekte mektepke soghyp, ústazdarymyzgha bas iyip, sәlem berip, bergen bilim-tәrbiyeleri ýshin rahmetimizdi aityp shyghamyz. Ótken uaqytty eske ala otyryp biz sol kezdegi ústazdardyng tek qana pәn mamany ghana emes, sonymen qatar psihologiyalyq túrghydan tәrbiyeshi de bolghanyn atap ótkimiz keledi. Jetistikterimizdi maqtaytyn, al tәrtip búzghanda, shekten shyqqan kezde, sazayymyzdy da tarttyratyn. Biz óz kezegimizde ýige kelgende ata-anamyzgha ústazdarymyzdyng ýstinen aryz aitpaytynbyz. Óitkeni aryz aita qalsaq ata-anamyzdan ekinshi qaytara tayaq jeytinbiz. Ata-analarymyz da eshqashanda mektepke baryp múghalimdermen «razborka» jasamaytyn. Mýmkin men bizding kezimizdegi mekteptegi ústazdar men shәkirtter arasyndaghy qarym-qatynasty tym әsirelep jibergen bolarmyn, әriyne birlim-jarym jogharyda aitylghanday ramkagha sәikes kelmeytin jaghdaylar da oryn alatyn kezder bolghan shyghar. Biraq onday ahualdar ol kezderi óte siyrek kezdesetin. Taghy bir aita ketetin jay ol kezderi mektepting ozat bitirushileri múghalim mamandyghyn alugha tyrysatyn. Shamasy kelgender jogharghy oqu oryndaryna, óz dengeyimen sanasatyndar pedagogika uchiliyshelerine baratyn. Biraq ol uaqytta atalghan oqu oryndaryna qabyldau talaptary óte joghary bolatyn. Bir klastaghy 25-30 bitirushining bes-altauy jogharghy oqu orynyna týsse, ol óte joghary nәtiyje dep esepteletin. Nәtiyjesinde joghary bilimmen mektepke joghary sapaly maman oralatyn. Mektepke júmysqa kelgen jas mamangha sol kezdegi tәrtip boyynsha mektepte kópten isteytin tәjiriybeli ústazdardyng biri tәlimger retinde bekitiletin. Tәlimger ústaz jas mamandy kóp jyldar boyy ózi jinaqtaghan júmys tәjiriybesimen, ústaz mamandyghynyng qyr-syrymen tanystyratyn. Ústazdyng klastaghy oqushylar aldynda ózin qalay ústau kerektigin, qanday jaghdaylarda shәkirtterdi qolpashtap, al qanday jaghdaylarda olardy úrysyp alu qajettigin, shәkirtterding ata-analarymen qanday qarym-qatynasta bolu kerektigin, naqty ýlgilermen týsindirip otyratyn. Sonyng arqasynda ol kezdegi múghalimder býgingi jas múghalimderding tarapynan jiberip jýrgen qatelikterden aulaq bolatyn.

Al endi, bilim beru salasynyng býgingi kýngi ahualyna keletin bolsaq, ol kónil kónshiterliktey emes. Onday jaghday bir kýnde nemese bir jylda qalyptasqan joq. Búl ahual kóp jyldar boyy ýkimet tarapynan, memlekettik ókiletti organ – Bilim jәne ghylym ministrligi tarapynan jiberilgen jýieli qatelikterding nәtiyjesi desek artyq aitqandyq emes. Bilim beru salasynyng osynday jaghdaygha keluining sebepteri óte kóp. Osy maqalada biz olardyng ishinen birneshe negizgilerin ghana atap kórsetetin bolamyz.

Birinshi sebep nemese qatelik – ol ókiletti ministrlik basshylarynyng jii auysuy jәne soghan baylanysty osy salanyng damuyna baghyttalghan, әr ministrding kezinde qabyldanghan, baghdarlamalar men reformalardyng qarama-qayshylyqtary. Ár janadan kelgen ministrlik basshysy ózining qyzmetin búghan deyingi qalyptasqan jýieni búzyp, salany qaytadan reformalaudan bastaudy әdetke ainaldyrdy. Áriyne belgili bir mólsherde reforma jýrgizu qajet te shyghar, bizding orys aghayyndarymyz aitqanday «net predela sovershenstvu». Biraq reforma degendi әueli birneshe bilim beru mekemesinde nemese aumaqta, pilottyq rejimde, eksperiyment esebinde jýrgizu qajet emes pe. Sonymen qatar ol reformany iske asyru baghdarlamasy búqaralyq aqparat qúraldarynda jariyalanyp, ony talqylaugha býkil respublika júrtshylyghy, onyng ishinde birinshi kezekte qarapayym múghalimder qatysuy tiyis emes pe. Qanday da bir reformanyng iske asuynyng basty kepildigi – ol reformanyng atqaryluyna qajetti qarjylyq jәne materialdyq resurstarmen qamtamasyz etilui. Songhy jyldary jýrgizilgen reformalardy iske asyru barysynda osy aitylghandardyng kóbisi eskerilmedi nemese formaldy týrde, jabyq negizde ótkizildi. Bir ghana mysal retinde qazirgi kezde jalpy bilim beru jýiesine engizilip, paydalanylyp jýrgen, halyq arasynda «obnovlenka» atalghan jana oqu jýiesining iske asyrylu tәjiriybesin aitsaq jetkilikti. Sonau Úlybritaniya elinde nemese Singapurda qalyptasqan oqu baghdarlamalaryn nemese jýielerin әkelip, bizding jaghdayymyzgha iykemdetpey, sol kýiinde, qoldanysqa engizu ýlken qatelikterge úryndyrary sózsiz. Onyng ýstine bizde kez-kelgen jana nәrseni qajetti jaghdaylarmen qamtamasyz etpey, jarym-jartylay qoldanysqa engizu әdetke ainalghan. Mektepte kóp jyldar boyy istep kele jatqan praktik múghalimderding pikirinshe  «obnovlenka» jalpy negizi jaqsy oqu jýiesi, biraq ol jýieni qoldanysqa engizumen qatar, onyng materialdyq, basqa da resurstarmen qamtamasyz etu mәselelerin sheshpese, ol tiyisti nәtiyje bermeydi, qayta ol jana oqu jýiesine degen senimsizdik tughyzady. Ol jýie mýmkin respublikada talantty balalar oqityn «Nazarbaev ziyatkerlik mektepterinde», «Miras», «Daryn», «Bilim innovasiya liyseyi» sekildi oqu oryndarynda jaqsy nәtiyje berui mýmkin. Búl oqu oryndary barlyq oqugha qajetti qarjylyq-materialdyq resurstarmen, eng bastysy joghary bilikti múghalim mamandarymen jasaqtalghan. Ár oqu klasynda oqushylar sany 20 baladan aspaydy. Profildik pәnder boyynsha klastar gruppalargha bólinedi jәne sabaq jýrgizuge múghalimmen qatar, onyng kómekshisi nemese trener qatysyp otyrady. Al býgingi kýngi jalpy bilim beru mektepterinde osynday jaghdaylar bar ma? Klastardaghy oqushylar sanynyng shamadan tys tolyqtyghy (30-35 baladan), ýsh auysymmen oqu rejiymi, qarjylyq-materialdyq resurstarmen jetkilikti qamtamasyz etilmeui, múghalim kadrlarynyng biliktiligining tómendigi, osynyng bәri jinaqtala kele kez-kelgen reformany joqqa shygharady. Qay salada bolmasyn, qanday da bir janalyq engizilerde bәrimiz biletin medisinalyq qaghidat «núqsan keltirme» (ne navredi) negizge alynuy qajet. Sonymen qatar, songhy jyldary jalpy bilim beru mektepterinde inkluzivti bilim beru jýiesi engizilgen. Nәtiyjesinde mektepterde qalypty balalarmen qatar erekshe sipattaghy balalar, naqtylap aitsaq aqyl-oy qabyleti kenjelep qalghan balalar, qatar oqidy. Oqu jýiesin reformalau barysynda osy faktorlardyng bәri jetkilikti dengeyde eskerilmegenin basa aita ketken jón.

Jalpy osy oqu prosessin reformalau kezindegi Ghylym jәne oqu ministrligining keybir maghynasyz sheshimderin qaray otyryp, onyng avtorlarynyng jauaptylyqqa qabylettiligine kýmәndana qaraysyn. Sonday sheshimderding biri – ol mektep shenberinde ýsh tildilik prinsipti engizuge baylanysty keybir pәnderdi aghylshyn tilinde jýrgizu maqsatynda, fizika, himiya, taghy da basqa pәnderding múghalimderin ýsh ailyq dayyndyq kurstarynan ótkizu. Aghylshyn tilin tek qana túrmystyq dengeyde ýirenu ýshin, ony jyldap oqu kerek, al jogharyda atalghan pәnderden aghylshyn tilinde sabaq berudi ýiretu ýshin qansha uaqyt kerek? Búl ne, ministrlikting «jauapty» qyzmetkerlerining kezekti «jauapsyz» is-qareketi me, әlde eldegi bilim beru salasyn reformalau júmystaryn joqqa shygharugha baghyttalghan qaskýnemdik pe? Múghalimderdi osy sekildi kurstarda oqytugha jәne odan keyin ol múghalimderding jalaqysyna qosymsha aqy tóleuge memlekettik budjetten birneshe jýzdegen million tenge qarajat júmsalatynyn eskersek, búl sheshimning negizinde tek qana jauapsyzdyq emes, qylmystyq niyet te jatqanyn angharu qiyn emes.

El mektepterindegi bilim beru sapasynyng qúldyrauynyng taghy bir basty sebebi – ol mektepke jogharghy oqu oryndaryn bitirip kelip jatqan jas mamandardyng kópshiligining bilim dәrejesining nasharlyghy. Onyng negizgi sebebining biri pedagogikalyq jogharghy oqu oryndarynda múghalim mamandyqtaryna qabyldau talaptary әbden tómendegeni. Býgingi kýni múghalim mamandyghyn kim tandaydy - kim ekonomika, zang salasy mamandyqtaryna, tym bolmasa injenerlik mamandyqtargha óte almaghandar, birynghay últtyq testileude tómen ball alghandar nemese testileu tabaldyryghynan óte almaghandar. Grant ala almaghandargha kommersiyalyq bólimderding esigi aiqara ashyq, aqsha tólegen kez-kelgen talapker, bilim dengeyine qaramastan, student mәrtebesine ie bola alady. Nәtiyjesinde  jas maman-múghalimderding basym kópshiligi biliktiligi boyynsha da, psihologiyalyq túrghydan da, ústaz degen joghary mәrtebege say kelmeydi. Býgingi kýngi jas mamandardyng kóbisi ózderin ústaz esebinde sezinbeydi, atqaryp jýrgen qyzmetin tek jalaqy alatyn, kýnkóris kózi retinde ghana qabyldaydy. Istep jýrgen júmystary kónilderine jaqpaghandyqtan, olar izdenbeydi, oqu prosessin jaqsartugha, qyzyqty ótkizuge tyryspaydy jәne eng bastysy oqushylarmen qajetti qarym-qatynas ornata almaydy. Bizding baqylauymyzgha jәne oqushylardyng pikirine sýiensek, jas múghalimderding kópshiligi sabaq ótkizu kezinde synypqa tapsyrma berip qoyyp, ózderi úyaly telefondaryna shúqshiyp otyrady nemese shyghyp ketip, ózderi siyaqty әriptes múghalimdermen әngime soghyp túrady. Taghy da erterektegi, alpysynshy-jetpisinshi jyldardaghy ústazdardyng júmys tәjiriybesin eske týsirsek, ol kezdegi múghalimder 45minut boyy sabaqty ayaqtarynan tik túryp ótkizetin. Parta qatarlarynyng arasymen әrli-berli jýrip, oqushylardyng tapsyrmany qalay oryndap jatqanyn tekserip, birimizge eskertu jasap, birimizding basymyzdan sipap, әiteuir әrqaysymyzgha tiyesili kónil audaryp otyratyn. Osy aitqandy qorytyndylay kele týigenimiz, ol býgingi kýngi jas maman-múghalimderding basym kópshiligining biliktilik dengeyining tómendigi, ózderining atqaryp jýrgen qyzmetine degen qyzyghushylyqtyng joqtyghy, olardyng ústaz atty joghary mәrtebege sәikes kelmeui, elimizdegi bilim beru salasynyng mýshkil jaghdaygha keluine әkelip soghuda.

Osynday jaghdaydyng qalyptasuynyng taghy bir basty sebebi – ol respublikadaghy bilim beru salasynyng materialdyq bazasynyng nasharlyghy, mektepterding jәne oqushy oryndarynyng jetispeushiligi. Jogharyda aityp ketkendey elimizdegi jalpy bilim beretin mektepterding kópshiligi oqushylargha shamadan tys toly, mektepterding basym kópshiligi ýsh auysymdy rejimde júmys isteydi. Jergilikti atqaru organdary osy baghyttaghy júmystardy aldyn ala josparlay almaydy, al josparlaghan kýnning ózinde býgingi kýni elimiz basynan keshirip jatqan «bebby bum»  men migrasiya prosessteri eskerilmeydi. Nәtiyjesinde elimizde mektep jasyndaghy balalar sany geometriyalyq progressiya boyynsha ósude, al mektepter men oqushy oryndar sany oghan ilese almay, kenje qalyp otyr. Qala nemese iri eldi mekenderdi saludyng bas jospary bekitilerde, onyng qúramynda barlyq әleumettik baghyttaghy nysandar (mektepter, bala baqshalar, auruhanalar, t.b.) kórsetilui tiyis. Qaladaghy adam sanynyng ósuine baylanysty bas jospargha әlsin-әlsin tiyisti ózgertuler engizilui qajet. Is jýzinde osy talaptar oryndala ma? Basqa qalalarda qalay ekeni bizge belgisiz, al biz túratyn Aqtau qalasynda jaghday mýldem basqasha. Naqtylap aitsaq Aqtauda qala halqyn mektep oryndarymen qamtamasyz etu mәselesimen eshkim ainalyspaytyn synayly. Olay deytinimiz, qalanyng iri-iri segiz shaghyn audanynda mektep atymen joq. Mysaly, qaladaghy eng bir iri jana 17-shaghyn audanynda, shamamen tórt mynnyng ýstinde mektep jasyndaghy balalar bar. Mektepting joqtyghyna baylanysty osy balalar qystyng qatymyr ayazdarynda qalanyng basqa audandaryna tentirep, qatynaugha mәjbýr. Búghan qaladaghy avtobus qatynasynyng syn kótermeytindigin eskersek, qanshalyqty balalardyng auyr jaghdayda ekenin kóz aldynyzgha elestetuge bolady. Oblys jәne qala basshylyqtaryna osy jaghday turaly aitqanda, olar osy shaghyn audanda salynyp jatqan mektep turaly uәj aitady, biraq ol mekteptin, birinshiden – bar bolghany ýsh jýz balagha arnalghanyn, ekinshiden – ol mektepting aghylshyn tilinde oqytatynyn, al ýshinshiden – mektepting jeke investordyng qarjysyna salynyp jatqanyn, aitpaydy. Minekey, osylay naqty isting ornyna kózboyaushylyq, imitasiya. Al qaladaghy osynday qiyn jaghdaydyng qalyptasuynyng shyn mәnisindegi sebebi – ol qala ishindegi jerlerding bәrining jeke menshikke satylyp ketui. Mektep salugha jer joq, al songhy jyldary qalada «Halyq assambleyasy», «Á. Kekilbaev atyndaghy múrajay», «Q. Sydiyqov atyndaghy oblystyq kitaphana» sekildi, әrqaysysy jarty shaghyn audannyng aumaghyn alyp jatqan jәne smetalyq qúny tórt–bes mektep salugha jetetin, keremet ghimarattar salynyp, iske qosyldy. Mәrmәrmen aptalyp, hrustalmen kýptelgen osy alapat mәdeniyet jәne bilim oshaqtaryna adam bara ma, býgingi kýni olar qanshalyqty qajet Aqtau túrghyndaryna? Búl súraqtyng jauabyn oqyrman ózi oilap taba jatar. Tek bir ghana aitarymyz, sonday keremet iri kitaphananyng ornyna әr móltek audannan on shaqty shaghyn kitaphana salghanda, óte tiyimdi, әri paydaly bolar edi.

Bilim beru sapasynyng býgingi kýni syn kótermeytin auyr jaghdaygha keluining taghy bir sebebi – ol jergilikti tiyisti departamentter men bólimder tarapynan mektepterden oqushylardyng joghary ýlgerimin negizsiz talap etu bolyp tabylady. Óz kezeginde mektep basshylary da qarapayym múghalimderden tek qana joghary kórsetkishterdi, kóp jaghdaylarda oqushynyng bilim dengeyine sәikes kelmeytin, әdiletsiz baghalar qoydy talap etu, әdetke ainalghan. Al onday jaghdaygha kóngisi kelmeytin, әdiletti, prinsipti múghalimder kóbinese  әkimshiliktik pressingke úshyrap jatady. Áriyne joghary ýlgerimdi talap etu qajet, biraq sonday jaqsy kórsetkishterge jetuding dúrys, әdiletti joly qanday. Býgingi kýni mektep basshylary osy problemany sheshuding eng onay jolyn tandaghan synayly. Bizding oiymyzsha mektepterding bilim beru dengeyin anyqtaytyn reytingting basty ólshemi (kriyteriy) ol mektep oqushylarynyng әrtýrli olimpiadalar men bilim sayystaryna qatysyp, olarda jenimpaz atanuy dep esepteymiz.

Ústazdardyng mәrtebesi turaly kóp әngimeleuding qajeti joq dep oilaymyz. Óitkeni búl mәsele jaqyn arada ghana qoghamnyng jiti nazarynda bolyp, ýlken talqylaudan ótti. Talqylau barysynda kóptegen qajetti, paydaly úsynystar, kenester aityldy. Biraq ókinishke oray olardyng kóbisi qabyldanghan zannan óz oryndaryn tappady. Soghan qaramastan, ústazdar zannamalyq negizde arnayy mәrtebege ie boldy. Osynyng ózi ústazdar ýshin ýlken jetistik dep esepteymiz. Endigi bir Ýkimet tarapynan, Ghylym jәne bilim ministrligi tarapynan kýtiletin ýlken sharua, ol osy zannyng talaptaryn iske asyru. Óitkeni talay jaqsy-jaqsy zannamalyq qújattardyng qaghaz jýzinde qalyp qoyghany bizding jadymyzda. Qazir uaqytty bosqa jibermey sol zangha ilesip jýretin, zandy oryndaugha qajetti erejelerdi qabyldau qajet. Biz tek osy zannyng qanshalyqty ústazdar ómirine jaqsy da jaghymdy ózgerister әkeletinin ýmittene kýtemiz. Bir ghana qosymsha aitarymyz, ol - әzir ústaz qoghamda ózining layyqty mәrtebesine ie bolmay, tek qana bilim beru salasynda ghana emes, býkil qoghamdaghy jaghday jaqsy jaghyna ózgermeydi. Apatqa úshyrap jatqan úshaqtar, salynyp bitpey jatyp qirap jatqan túrghyn ýiler, dәrigerding qateliginen ota stolynda ómirden ketip jatqan qyrshyndar, osynyng bәri eldegi bilim beru salasynyng qúldyrauynyng nәtiyjesi. Osyny әrqashanda Ýkimet basshylary, jergilikti әkimder, bilim beru salasynyng basshy qyzmetkerleri este ústasa eken degen tilek.

Bayqonyrov Sәmet Yqlasúly

Manghystau oblysy, Aqtau qalasy

Abai.kz