Aghymdaghy jyldyng qyrkýiek jәne qazan ailarynda Qazaqstanda kezekti, ýshinshi últtyq sanaq jýrgizilmek. Mausym aiynyng basynan bastap búl asa auqymdy sharagha dayyndyq kezeni bastalyp ta ketti.

Qazaqstan Statistika agenttigining úiymdastyruymen ýkimet dengeyinde ótetin halyq sanaghynyng mәni men manyzy óte joghary. Sebebi, últtyq sanaq derekteri memlekettik ekonomikalyq, әleumettik (әsirese, auyldyq jerlerdegi túrghyndardyng qanshasy túraqty júmys isteydi nemese «ózin-ózi júmyspen qamtyghan» t.s.s.), migrasiyalyq (onyng ishinde ishki migrasiyalyq prosester de bar) jәne demografiyalyq (mektep, balabaqsha t.b.) baghdarlamalardy jasau ýshin de asa qajet.

Degenmen ortagha salar mәseleler de az emes. Halyq sanaghy – ýlken sayasat. Dәl osy halyq sanaghyna baylanysty biylikting últtyq sayasatynyng strategiyasy ózgerui asa qajet. Sebebi búdan on eki jyl búryn bolghan halyq sanaghyndaghy atyshuly oqighalar әli de el esinde. Halyq sanasynda aqsha qayda bolsa jemqorlyq ta sonda degen úghym qalyptasqany qashan. Joghary jaqtan mol qarjy bólingen memlekettik baghdarlama qabyldanyp jatsa onyng astaryn izdep zor kýmәnmen qaraytyn boldyq. Al búl joly sanaqqa qaraghanda jeti ese kóp aqsha bólinip otyr eken. Osydan kelip ne ýshin degen súraq tuyndaydy. Sebebi, 2009 jylghy sanaqqa budjetten 1,1 mlrd tenge bólinip, sonyng 700 mln tengesi úrlanyp, statistika komiytetining sol kezdegi basshysy Anar Meshimbaeva kinәli dep tanylyp, ol 2014 jyly jeti jylgha sottalghanyn el әli úmyta qoyghan joq.

Sanaqqa baylanysty qajetti mәlimetter negizinen statistika agenttigi saytynan tabylady, әri búl mәlimetterdi qazirgi jaghdaygha baylanysty onlayn týrde ótkizuge bolady ghoy, sondyqtan osynshama qarjyny bólu qanday qajettilikten tuyndap otyr?

Kelesi bir manyzdy mәsele - resmy biylik elding basym sanyn qúraytyn qazaqtyng sanyn kemitip kórsetpeui óte manyzdy. 2009 jylghy sanaq qorytyndysynda 10 mln 98 myng adam bolghany atap kórsetilgen. Búl eldegi jalpy halyqtyng 63,1 payyzy bolsa, qazir keybir sarapshylar «eldegi memleket qúraushy últtyng ýlesi basym bola bastady, qazaqtyng sany 72-75 payyzgha jetti» degen boljamdy aita bastady. Qazaqstanda bar-joghy 3,5 million orys túrady, búl – halyqtyng jalpy sanynyng 18,4 payyzy ghana. Demek, barghan sayyn orys halqynyng sany kemip barady. Orystar ózderining tarihy otany – Reseyge óz erkimen ketip jatyr.

Árbir azamattyng ózining tarihy otanyna oraluy obektivti qúbylys, tabighy zandylyq. Alayda ketip jatqandardyng kóbisi jastar. Bolashaqta Qazaqstanda qartayghan zeynetker orys últynyng ókilderi ghana qaluy mýmkin. Biraq, alandaytyn bir mәsele bar. Solarmen qosa, Qazaqstannyng soltýstik bóligindegi qazaq jastary da oqu nemese júmys degen jeleumen Reseyge ketip jatyr. Búl turaly osydan tórt-bes jyl búryn da jazghanbyz. Ókinishke qaray, búghan qúlaq týrgen kim bar?.. Al ontýstik ónirden soltýstikke qonys audaru baghdarlamasy da tyghyryqqa tirelgendey, nәtiyjesi kórinbeydi. Jemqorlyq indeti múnda da kórinis tauyp otyr. Shetelden bizding qandastarymyz da elge kelip jatyr ghoy dep kónil júbatar bolsaq, onda da bayaghy toqsanynshy jyldardaghyday qarqan da, úmtylys ta joq bayaulap qalghan.

Qazirgi kezde Qazaqstandy «polietnikalyq memleket» dep atau ýrdisi óris alyp bara jatyr. Eshkim talap etpese de, Qazaqstan halyqtary Assambleyasy degendi ózimiz qoldan jasadyq, al odan ne úttyq?..

Memleketti «polietnikalyq» dep atau ýshin qanday kriyteriylerge sýienu kerek, últtardyng sandyq ara-qatynastary qanday boluy kerek jәne olardyng Qazaqstanda túrghan tarihy merzimi qanshalyqty boluy kerek?

«Qazaqstanda 130-dan astam últ túrady» degen sóz Kenes Odaghy kezinde, naqtyraq aitsaq, ótken ghasyrdyng ortasynda, soghys jyldaryndaghy deportasiya («senimsiz» últtardy Qazaqstangha jer audaru) jәne jappay tyng iygeru (astary slavyan tektes halyqtardy Qazaqstangha jappay qonystandyru) sayasatymen baylanysty payda boldy.

Jazushy D.Isabekovtyng «Sosializm zәulimi» degen әngimesinde sipattaghanday bir eskimos, bir chukcha nemese bir kamchadal bolsa da bir últ dedik. Ol kezde Qazaqstanda últtar sanyn kóbeytu sayasaty jýrdi. Tayauda ghana preziydentimiz Q. Toqaev «Komsomoliskaya Pravda» gazetine bergen bir súhbatynda: «Qazaqstandaghy orys ókilderi diaspora emes, olar últtyq azshylyqqa jatpaydy», degen týsiniksiz pikir bildirdi. Astarynda ne bary bir Allagha ghana ayan. Arada qanshama jyldar ótse de Kenestik sayasat ózgermepti, sol qalpy. Sonda otyz jyl boyy dәriptep kele jatqan derbestigimiz ben tәuelsizdigimiz qayda qaldy?..

Dәurenbek Eskekbaev, 

tarih ghylymdarynyng kandidaty, tarihshy-etnograf

Abai.kz