«Birdey bay - sosializmning mәndik sipaty, osy zamandanudyng qytaylyq ýlgisining manyzdy belgisi. Endeshe halyqtyng mýddesin múrat tútqan damu iydeologiyasynda tabandy túryp, sapaly damu barysynda birge baidy jedeldetuimiz kerek». Búl 2021 jyly 17 tamyzda shaqyrylghan QKP qarjy-ekonomika jinalysynda memleket tóraghasy Shy Jipinning algha qoyghan maqsaty.

Shy óz bayandamasynda «partiyanyng tarihy sabaqtardy qoryta, kedeylikting sosializm emes ekendigin tany kele, bir bólim adamdardyng jәne birqydyru ónirlerding aldymen banglaryna jol bergenin, sóitip qoghamdyq óndirgish kýshterding damuyna qol jetkizgendigin» eskerte otyra, «18-nshi sezden keyin (Shy biylikti alghan sezd-avtor) partiyanyng tútas halyqtyng birdey bayyn meyilinshe manyzdy oryngha qoyghanyn, sonday-aq pәrmendi sharalar qabyldap halyqtyng túrmysyn jaqsartyp, kedeylikke qarsy jenisti shayqas ashyp, dóngelek dәuletti qogham ornatqandyghyn, osylaysha birdey baydy iske asyrugha tamasha negiz qalap qoyghandyghyn» senimdi dәripteydi.

QKP-nyng qarjy-ekonomika jinalysy ótken merzimderding jetistikteri men kelensizdikterin qorytyndylau negizinde, kelesi qarjylyq jyldaghy, tipti, kelesi bir mezgildegi memleketting ekonomikalyq sayasatyn baghyttap otyratyn manyzdy jinalys. Ony shaqyratyn QKP qarjy-ekonomika komiyteti, tóraghasy Shy Jinpiyn. Osynyng ózi-aq Qytaydyng «birdey bay» jolyna shyndap baghyt alghanyn anghartsa kerek. Biylik partiyasynyng el túrghyndaryn «birdey baygha» jeteleui, әsilinde, talas tudyrmaugha tiyis iygi shara. Mәsele, múnda maqsat etilip qoyylyp otyrghan «birdey bay» aitylymy QKP-nyng Shy tóragha bolghaly ýdey týsken solshyldyq baghytyna say, memleketti taza marksizmdik ústyndaghy sosialistik qalypqa iytermelep bara jatqandyghynda bolyp otyr.

Biylikke Shy jayghasqaly, Qytaydyng 80-jyldardan bastalatyn reforma jetistikterine kepil bolghan «marksizm teoriyalary men Qytaydyng әmәly jaghdayyn úshtastyra» bayytylghan, asa pragmatikalyq saryndaghy jәne óte-móte ómirsheng Den iydeologiyasy shetke ysyrylyp qalyp barady. Shyntuaytynda QKP-nyng ózi dәl osy iydeologiyanyng arqasynda biylikte qala beruge múrsat tauyp kele jatqan-dy. Búl jerde mәselening taza iydeologiyalyq-baghdarlyq mәninen bólek, Shiyding biylikte jalghasty qaluyn qamtamasyzdandyrudyng taktikalyq esepterining de qúlaghy qyltiyady. Azamattardyng «birdey bayynyn», merzimi keler jylgha oraylasyp túrghan partiya men memleketting basshysyn bekitetin QKP 20-nshy sezdine bir jyl qalghanda dәriptelui teginnen tegin emes. Onyng astary mynada. Qytaydyng ótken reformalau dәuirindegi qauyrt damuy túsynda, «bir bólim adamdardyng bangyna jol beru» sayasatynyng arqasynda, shynymen de ol elde jeke baylyghy kishigirim elderdi qalpaghymen úryp alarlyq auqatty adamdar shyqty. Liyberaldy ekonomikalyq sayasattyng teris nәtiyjesi retinde eldegi eki ýiekke jiktelu asa qarqyn aldy. Qoghamdyq baylyqtyng az sandy adamdardyng qolyna shoghyrlanu ýrdisi ýdey týsti. Túrghyndardyng baspanaly bolu, emdelu, bala oqytu syqyldy ómirlik súranystaryn qanaghattandyru shiyelene berdi. Búl óz kezeginde bylayghy búqaranyng narazylyghyn tudyrdy. Osy kónil-kýidi dәp basqan partiyanyng sayasy tehnologtary konstitusiyadan memleket basshysynyng biylikte qalu merzimin alyp tastaghan Shiyding auzyna «birdey bay» konsepsiyasyn salyp otyr. Taqylettes taktikanyng Shy biyligining zandylyghy men ónimdiligin halyqtyng sanasyna jetkizude osyghan deyin de orasan paydagha asqany dәleldengen de. Ol - jemqorlyqqa qarsy kýres túsynda (2012-2018jj.) qoldanylghan. Jang Zymyng men Hu Jintao biyligi túsynda Qytayda jemqorlyq pen biylik-biznes aiyrbasy óte-móte asqynyp ketkeni sonshalyq, qoghamda QKP biyligine qúqyqtyq jәne  móraldyq túrghydan da kýdikti auan qalyptasa bastaghan-dy. Sosializm men kompartiyanyng ómirshendigine jan yqylym berilgen Shi, óz biyligining aibynyn partiyanyng memleketti osy jemqorlyq indetinen sauyqtyrugha bilek týre júmyldyruyn kórsetuden bastaghan-dy, jәne onysy onyng birinshi saylanymy merziminde jemisti boldy da. Búl batys sarapshylarynyng kózimen onyng «jemqorlyqpen kýresi» jeleuin tauyp sayasy qarsylastaryn yqtyrudyng tәsili dep baghalanyp keldi. Ol shyn da, dese de tútastay osylay edi deuge kele qoymaydy. Shy ýshin búl «kýres» Qytaydyng basym kóp sandy halqynyng nazaryn audaru men olardyng yqylasyn aludyng taptyrmas ailasy boldy. Sol jyldary halyq oghan riyasyz yqylaspen qoldau bildirip otyrdy. Kompartiyanyng iydeologtary, mine, osy tәsildi qayta saylap júmsap otyr. 17 tamyzdaghy jinalystan bergi BAQ-daghy jәne әlemjelidegi qarapayym azamattardyng reaksiyasyna bajaylasaq, «birdey bay» múraty anqau júrttyng ong baghasyna iligip ýlgergen synayly.

Endi «birdey bay» konsepsiyasynyng ózine oralsaq. Bayandamada «birdey baydyng azghantay adamdardyng bangyn, nemese bәrining birkelki bangyn emes, tútas halyqtyng bangyn» menzeytindigi jәne onyng «basqyshtargha bólinip iske asyrylatyny”» eskertilgenimen, aitylymnyng qytaydyng qalyptasyp kele jatqan orta tabynyn, óte-móte, jeke sektordyng alanyn tudyryp otyr. Jinalys qújatynda «joghary tabysty bir jýiege keltiru men tensheudi pәrmendi iske asyru, zandy tabysty qúqyqtyq qorghau, joghary tabysty ýilesimdi tensheu, joghary tabystylar shoghyry men kәsiporyndardyng qoghamgha qaytarym jasauyn yntalandyru kerektigi» aitylady. Erte kóktemnen beri qaray Qytay biyligining «qadaghalaudy kýsheytu», «monopoliyany tejeu» jeleuimen neshe jýz million tútynushysy bar jәne olargha qatysty meyilinshe mol informasiyagha iye, qarjylyq quatty kәsiporyndardy, әsirese, tehnologiyalyq әleueti úshan-teniz innovasiyalyq kәsiporyndardy tәrtipke shaqyryp keledi. Olardyng birsypyrasyn asa iri kólemde aiyppúl salu (mysaly monopoliyagha jol bergeni ýshin Alibaba-gha 2.8 mlrd$, Meituan-gha 1.0 mlrd$ aiyppúl tóletu), nemese kәsipkerlik auqymynyng maqsattan alqyp ketkendigin eskertu (QHR industriya jәne sifrlandyru minstrligi Tencent Video, Tencent Maps, iQiyi Inc., IQ, Suning.com. syndy 43 internet qosymshalarynyng óz qúzyretterinen artyq qoldanymdargha jol bergenin tektep, 25 tamyzgha deyin týzetu jasaugha búiyryp otyr) syndy tәsildermen «jónge keltirgen-di». «Enendi degenin emeuirinen sezgen» alpauyt kompaniyalardyng iyeleri merziminen búryn demalysqa ketuge nemese óz qoldarymen qúrghan kompaniyalarynyng basqarushylyq mәrtebesinen bas tartugha mәjbýr boluda. 2018 jyly qyrkýiekte 55 jastaghy Ma yun zeynetke shyqsa, 45 jastaghy Liu qiangdong («NASDAQ:JD». 04.2020.), 41 jasap Huang zheng («Buy Togheter». 03.2021.), 38 jasar Zhang yiming («Dyte Dance». 05.2021.) irkes-tirkes ózderining basqarma tóraghalyqtarynan ketti. Keybireuleri qogham men memleketke qaryzdarlyghyn moyyndap, memleketke orasan «qaytarym jasaugha» kóshti. Mysaly, «Tensent» 18 shildede(!) «birdey bay arnayy jobasyn jasaqtap» oghan 50 mlrd yuan bóldi. «Buy Togheter» 20 tamyzda «auylsharuashylyq salasyn  zertteuding 10 milliardtyq jobasyn» jasaghanyn jariyalap, auyl túrghyndarynyng bangyna bolysatynyn sýiinshiledi. Memleketting kompaniyalarynyng basshylyq qúramyna óz ókilin kirgizip, kәsiporyndy jaqynnan baqylauyna kónip jatqandary bir qauym. Mysaly, «Dyte Dance» 2021 jyldyng 1 sәuirinde kompaniyanyng 1% aksiyasyn memlekettik kәsiporyngha úsynumen birge, osy kәsiporynnan bir adamdy aksionerler qúramyna qabyldap, is jýzinde onyng memleketting atynan qadaghalaudy iske asyruyna moyyn úsyndy.

Áygili «Goldman Sachs»-tyng 29 shildedegi esebinshe, 2020 jyldyng qarashasynan beri retteushi-qadaghalaushy mekemeler monopoliyagha qarsy, qarjylyq qauypsizdik, sifrlyq qauipsizdik, әleumettik tensizdik mәseleleri boyynsha 50 shaqty tekseru-retteu sharalaryn atqarypty. Apta sayyn bir is! Osylardan-aq Qytay biyligining joghary tabystylardyng tabystaryn «jýiege týsirip», «tenshey» bastaghanyn, «qoghamgha qaytarym» jasatyp ýlgergenin bayqaugha bolady. Biraq onyng Shy tóraghanyng tiyisti bayandamasynda atalghan «ýilesimdi tensheuge» sәikestigining syn kótermeytindigin jogharydaghy mysaldar-aq pash etip bergendey.

Bayandamada «birdey baydyn» «alghashqy bólis, qaytalay bólis, ýshinshi retki bólisti ýilesimdi qauyshtyratyn negizdik jýie jasaqtau» arqyly iske asyrylatyny aitylady. Mamandardyng tәpsirleuinshe, múndaghy alghashqy bólis naryqtyq qatynastar arqyly, qaytalay bólis memlekettik retteumen, ýshinshi retki bólis salyq, әleumettik qamsyzdandyru, auystyryp tóleu mehanizmderimen iske asyrylatyn kórinedi. Qoldanystaghy tәjiriybeden qaraghanda, memleketting atalghan bólisting ekinshi jәne ýshinshi kezeninde, óte-móte salyq jәne auystyryp tóleu (shyn mәninde bireuding esebinen bireudi jarylqau) mehanizmderin iske qosu barysynda bizneske qoldy qatty salyp jiberui kәdik. Onyng týpkilikti maqsatynyng ózi de - auqattylardyng baylyghyn ortaq qazangha tónkeru - osynda jatyr. Qytaylyq biznes qauymdy alandatyp otyrghany da osy.

Qysqasy, qazirge deyin solshyldyq baghyt qoghamdyq bir ýndilik, idologiya, partiya ishilik tәrtip, diplomatiya salasynda kórinis berip kelse, endigi kezende onyng tútas ekonomikalyq ómirge, halyqtyng kýndelikti túrmysyna oiysatyn nyshany barghan sayyn aiqyndalyp keledi.

Múqamethan Qonarbay

Abai.kz