«بىردەي بايۋ - ءسوتسياليزمنىڭ ماندىك سيپاتى، وسى زاماندانۋدىڭ قىتايلىق ۇلگىسىنىڭ ماڭىزدى بەلگىسى. ەندەشە حالىقتىڭ مۇددەسىن مۇرات تۇتقان دامۋ يدەولوگياسىندا تاباندى تۇرىپ، ساپالى دامۋ بارىسىندا بىرگە بايۋدى جەدەلدەتۋىمىز كەرەك». بۇل 2021 جىلى 17 تامىزدا شاقىرىلعان قكپ قارجى-ەكونوميكا جينالىسىندا مەملەكەت توراعاسى شي ءجيپيننىڭ العا قويعان ماقساتى.

شي ءوز بايانداماسىندا «پارتيانىڭ تاريحي ساباقتاردى قورىتا، كەدەيلىكتىڭ سوتسياليزم ەمەس ەكەندىگىن تاني كەلە، ءبىر ءبولىم ادامداردىڭ جانە بىرقىدىرۋ وڭىرلەردىڭ الدىمەن بايۋلارىنا جول بەرگەنىن، ءسويتىپ قوعامدىق وندىرگىش كۇشتەردىڭ دامۋىنا قول جەتكىزگەندىگىن» ەسكەرتە وتىرا، «18-ءنشى سەزدەن كەيىن (شي بيلىكتى العان سەزد-اۆتور) پارتيانىڭ تۇتاس حالىقتىڭ بىردەي بايۋىن مەيىلىنشە ماڭىزدى ورىنعا قويعانىن، سونداي-اق پارمەندى شارالار قابىلداپ حالىقتىڭ تۇرمىسىن جاقسارتىپ، كەدەيلىككە قارسى جەڭىستى شايقاس اشىپ، دوڭگەلەك داۋلەتتى قوعام ورناتقاندىعىن، وسىلايشا بىردەي بايۋدى ىسكە اسىرۋعا تاماشا نەگىز قالاپ قويعاندىعىن» سەنىمدى دارىپتەيدى.

قكپ-نىڭ قارجى-ەكونوميكا جينالىسى وتكەن مەرزىمدەردىڭ جەتىستىكتەرى مەن كەلەڭسىزدىكتەرىن قورىتىندىلاۋ نەگىزىندە، كەلەسى قارجىلىق جىلداعى، ءتىپتى، كەلەسى ءبىر مەزگىلدەگى مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق ساياساتىن باعىتتاپ وتىراتىن ماڭىزدى جينالىس. ونى شاقىراتىن قكپ قارجى-ەكونوميكا كوميتەتى، توراعاسى شي جينپيڭ. وسىنىڭ ءوزى-اق قىتايدىڭ «بىردەي بايۋ» جولىنا شىنداپ باعىت العانىن اڭعارتسا كەرەك. بيلىك پارتياسىنىڭ ەل تۇرعىندارىن «بىردەي بايۋعا» جەتەلەۋى، اسىلىندە، تالاس تۋدىرماۋعا ءتيىس يگى شارا. ماسەلە، مۇندا ماقسات ەتىلىپ قويىلىپ وتىرعان «بىردەي بايۋ» ايتىلىمى قكپ-نىڭ شي توراعا بولعالى ۇدەي تۇسكەن سولشىلدىق باعىتىنا ساي، مەملەكەتتى تازا ماركسيزمدىك ۇستىنداعى سوتسياليستىك قالىپقا يتەرمەلەپ بارا جاتقاندىعىندا بولىپ وتىر.

بيلىككە شي جايعاسقالى، قىتايدىڭ 80-جىلداردان باستالاتىن رەفورما جەتىستىكتەرىنە كەپىل بولعان «ماركسيزم تەوريالارى مەن قىتايدىڭ ءامالي جاعدايىن ۇشتاستىرا» بايىتىلعان، اسا پراگماتيكالىق سارىنداعى جانە وتە-موتە ومىرشەڭ دەن يدەولوگياسى شەتكە ىسىرىلىپ قالىپ بارادى. شىنتۋايتىندا قكپ-نىڭ ءوزى ءدال وسى يدەولوگيانىڭ ارقاسىندا بيلىكتە قالا بەرۋگە مۇرسات تاۋىپ كەلە جاتقان-دى. بۇل جەردە ماسەلەنىڭ تازا يدەولوگيالىق-باعدارلىق مانىنەن بولەك، ءشيدىڭ بيلىكتە جالعاستى قالۋىن قامتاماسىزداندىرۋدىڭ تاكتيكالىق ەسەپتەرىنىڭ دە قۇلاعى قىلتيادى. ازاماتتاردىڭ «بىردەي بايۋىنىڭ»، مەرزىمى كەلەر جىلعا ورايلاسىپ تۇرعان پارتيا مەن مەملەكەتتىڭ باسشىسىن بەكىتەتىن قكپ 20-نشى سەزدىنە ءبىر جىل قالعاندا دارىپتەلۋى تەگىننەن تەگىن ەمەس. ونىڭ استارى مىنادا. قىتايدىڭ وتكەن رەفورمالاۋ داۋىرىندەگى قاۋىرت دامۋى تۇسىندا، «ءبىر ءبولىم ادامداردىڭ بايۋىنا جول بەرۋ» ساياساتىنىڭ ارقاسىندا، شىنىمەن دە ول ەلدە جەكە بايلىعى كىشىگىرىم ەلدەردى قالپاعىمەن ۇرىپ الارلىق اۋقاتتى ادامدار شىقتى. ليبەرالدى ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ تەرىس ناتيجەسى رەتىندە ەلدەگى ەكى ۇيەككە جىكتەلۋ اسا قارقىن الدى. قوعامدىق بايلىقتىڭ از ساندى ادامداردىڭ قولىنا شوعىرلانۋ ءۇردىسى ۇدەي ءتۇستى. تۇرعىنداردىڭ باسپانالى بولۋ، ەمدەلۋ، بالا وقىتۋ سىقىلدى ومىرلىك سۇرانىستارىن قاناعاتتاندىرۋ شيەلەنە بەردى. بۇل ءوز كەزەگىندە بىلايعى بۇقارانىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. وسى كوڭىل-كۇيدى ءداپ باسقان پارتيانىڭ ساياسي تەحنولوگتارى كونستيتۋتسيادان مەملەكەت باسشىسىنىڭ بيلىكتە قالۋ مەرزىمىن الىپ تاستاعان ءشيدىڭ اۋزىنا «بىردەي بايۋ» كونتسەپتسياسىن سالىپ وتىر. تاقىلەتتەس تاكتيكانىڭ شي بيلىگىنىڭ زاڭدىلىعى مەن ونىمدىلىگىن حالىقتىڭ ساناسىنا جەتكىزۋدە وسىعان دەيىن دە وراسان پايداعا اسقانى دالەلدەنگەن دە. ول - جەمقورلىققا قارسى كۇرەس تۇسىندا (2012-2018جج.) قولدانىلعان. جاڭ زىمىڭ مەن حۋ جينتاو بيلىگى تۇسىندا قىتايدا جەمقورلىق پەن بيلىك-بيزنەس ايىرباسى وتە-موتە اسقىنىپ كەتكەنى سونشالىق، قوعامدا قكپ بيلىگىنە قۇقىقتىق جانە  مورالدىق تۇرعىدان دا كۇدىكتى اۋان قالىپتاسا باستاعان-دى. سوتسياليزم مەن كومپارتيانىڭ ومىرشەڭدىگىنە جان ىقىلىم بەرىلگەن شي، ءوز بيلىگىنىڭ ايبىنىن پارتيانىڭ مەملەكەتتى وسى جەمقورلىق ىندەتىنەن ساۋىقتىرۋعا بىلەك تۇرە جۇمىلدىرۋىن كورسەتۋدەن باستاعان-دى، جانە ونىسى ونىڭ ءبىرىنشى سايلانىمى مەرزىمىندە جەمىستى بولدى دا. بۇل باتىس ساراپشىلارىنىڭ كوزىمەن ونىڭ «جەمقورلىقپەن كۇرەسى» جەلەۋىن تاۋىپ ساياسي قارسىلاستارىن ىقتىرۋدىڭ ءتاسىلى دەپ باعالانىپ كەلدى. ول شىن دا، دەسە دە تۇتاستاي وسىلاي ەدى دەۋگە كەلە قويمايدى. شي ءۇشىن بۇل «كۇرەس» قىتايدىڭ باسىم كوپ ساندى حالقىنىڭ نازارىن اۋدارۋ مەن ولاردىڭ ىقىلاسىن الۋدىڭ تاپتىرماس ايلاسى بولدى. سول جىلدارى حالىق وعان رياسىز ىقىلاسپەن قولداۋ ءبىلدىرىپ وتىردى. كومپارتيانىڭ يدەولوگتارى، مىنە، وسى ءتاسىلدى قايتا سايلاپ جۇمساپ وتىر. 17 تامىزداعى جينالىستان بەرگى باق-داعى جانە الەمجەلىدەگى قاراپايىم ازاماتتاردىڭ رەاكتسياسىنا باجايلاساق، «بىردەي بايۋ» مۇراتى اڭقاۋ جۇرتتىڭ وڭ باعاسىنا ىلىگىپ ۇلگەرگەن سىڭايلى.

ەندى «بىردەي بايۋ» كونتسەپتسياسىنىڭ وزىنە ورالساق. باياندامادا «بىردەي بايۋدىڭ ازعانتاي ادامداردىڭ بايۋىن، نەمەسە ءبارىنىڭ بىركەلكى بايۋىن ەمەس، تۇتاس حالىقتىڭ بايۋىن» مەڭزەيتىندىگى جانە ونىڭ «باسقىشتارعا ءبولىنىپ ىسكە اسىرىلاتىنى”» ەسكەرتىلگەنىمەن، ايتىلىمنىڭ قىتايدىڭ قالىپتاسىپ كەلە جاتقان ورتا تابىنىڭ، وتە-موتە، جەكە سەكتوردىڭ الاڭىن تۋدىرىپ وتىر. جينالىس قۇجاتىندا «جوعارى تابىستى ءبىر جۇيەگە كەلتىرۋ مەن تەڭشەۋدى پارمەندى ىسكە اسىرۋ، زاڭدى تابىستى قۇقىقتىق قورعاۋ، جوعارى تابىستى ۇيلەسىمدى تەڭشەۋ، جوعارى تابىستىلار شوعىرى مەن كاسىپورىنداردىڭ قوعامعا قايتارىم جاساۋىن ىنتالاندىرۋ كەرەكتىگى» ايتىلادى. ەرتە كوكتەمنەن بەرى قاراي قىتاي بيلىگىنىڭ «قاداعالاۋدى كۇشەيتۋ»، «مونوپوليانى تەجەۋ» جەلەۋىمەن نەشە ءجۇز ميلليون تۇتىنۋشىسى بار جانە ولارعا قاتىستى مەيىلىنشە مول ينفورماتسياعا يە، قارجىلىق قۋاتتى كاسىپورىنداردى، اسىرەسە، تەحنولوگيالىق الەۋەتى ۇشان-تەڭىز يننوۆاتسيالىق كاسىپورىنداردى تارتىپكە شاقىرىپ كەلەدى. ولاردىڭ ءبىرسىپىراسىن اسا ءىرى كولەمدە ايىپپۇل سالۋ (مىسالى مونوپولياعا جول بەرگەنى ءۇشىن Alibaba-عا 2.8 ملرد$, Meituan-عا 1.0 ملرد$ ايىپپۇل تولەتۋ), نەمەسە كاسىپكەرلىك اۋقىمىنىڭ ماقساتتان القىپ كەتكەندىگىن ەسكەرتۋ (قحر يندۋستريا جانە تسيفرلاندىرۋ مينسترلىگى Tencent Video, Tencent Maps, iQiyi Inc.، IQ, Suning.com. سىندى 43 ينتەرنەت قوسىمشالارىنىڭ ءوز قۇزىرەتتەرىنەن ارتىق قولدانىمدارعا جول بەرگەنىن تەكتەپ، 25 تامىزعا دەيىن تۇزەتۋ جاساۋعا بۇيىرىپ وتىر) سىندى تاسىلدەرمەن «جونگە كەلتىرگەن-ءدى». «ەنەڭدى دەگەنىن ەمەۋىرىنەن سەزگەن» الپاۋىت كومپانيالاردىڭ يەلەرى مەرزىمىنەن بۇرىن دەمالىسقا كەتۋگە نەمەسە ءوز قولدارىمەن قۇرعان كومپانيالارىنىڭ باسقارۋشىلىق مارتەبەسىنەن باس تارتۋعا ءماجبۇر بولۋدا. 2018 جىلى قىركۇيەكتە 55 جاستاعى Ma yun زەينەتكە شىقسا، 45 جاستاعى Liu qiangdong («NASDAQ:JD». 04.2020.), 41 جاساp Huang zheng («Buy Togheter». 03.2021.), 38 جاسار Zhang yiming («Dyte Dance». 05.2021.) ىركەس-تىركەس وزدەرىنىڭ باسقارما توراعالىقتارىنان كەتتى. كەيبىرەۋلەرى قوعام مەن مەملەكەتكە قارىزدارلىعىن مويىنداپ، مەملەكەتكە وراسان «قايتارىم جاساۋعا» كوشتى. مىسالى، «تەnسەnت» 18 شىلدەدە(!) «بىردەي بايۋ ارنايى جوباسىن جاساقتاپ» وعان 50 ملرد يۋان ءبولدى. «Buy Togheter» 20 تامىزدا «اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىن  زەرتتەۋدىڭ 10 ميللياردتىق جوباسىن» جاساعانىن جاريالاپ، اۋىل تۇرعىندارىنىڭ بايۋىنا بولىساتىنىن سۇيىنشىلەدى. مەملەكەتتىڭ كومپانيالارىنىڭ باسشىلىق قۇرامىنا ءوز وكىلىن كىرگىزىپ، كاسىپورىندى جاقىننان باقىلاۋىنا كونىپ جاتقاندارى ءبىر قاۋىم. مىسالى، «Dyte Dance» 2021 جىلدىڭ 1 ساۋىرىندە كومپانيانىڭ 1% اكتسياسىن مەملەكەتتىك كاسىپورىنعا ۇسىنۋمەن بىرگە، وسى كاسىپورىننان ءبىر ادامدى اكتسيونەرلەر قۇرامىنا قابىلداپ، ءىس جۇزىندە ونىڭ مەملەكەتتىڭ اتىنان قاداعالاۋدى ىسكە اسىرۋىنا مويىن ۇسىندى.

ايگىلى «Goldman Sachs»-تىڭ 29 شىلدەدەگى ەسەبىنشە، 2020 جىلدىڭ قاراشاسىنان بەرى رەتتەۋشى-قاداعالاۋشى مەكەمەلەر مونوپولياعا قارسى، قارجىلىق قاۋىپسىزدىك، تسيفرلىق قاۋىپسىزدىك، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك ماسەلەلەرى بويىنشا 50 شاقتى تەكسەرۋ-رەتتەۋ شارالارىن اتقارىپتى. اپتا سايىن ءبىر ءىس! وسىلاردان-اق قىتاي بيلىگىنىڭ جوعارى تابىستىلاردىڭ تابىستارىن «جۇيەگە ءتۇسىرىپ»، «تەڭشەي» باستاعانىن، «قوعامعا قايتارىم» جاساتىپ ۇلگەرگەنىن بايقاۋعا بولادى. بىراق ونىڭ شي توراعانىڭ ءتيىستى بايانداماسىندا اتالعان «ۇيلەسىمدى تەڭشەۋگە» سايكەستىگىنىڭ سىن كوتەرمەيتىندىگىن جوعارىداعى مىسالدار-اق پاش ەتىپ بەرگەندەي.

باياندامادا «بىردەي بايۋدىڭ» «العاشقى ءبولىس، قايتالاي ءبولىس، ءۇشىنشى رەتكى ءبولىستى ۇيلەسىمدى قاۋىشتىراتىن نەگىزدىك جۇيە جاسaقتاۋ» ارقىلى ىسكە اسىرىلاتىنى ايتىلادى. مامانداردىڭ تاپسىرلەۋىنشە، مۇنداعى العاشقى ءبولىس نارىقتىق قاتىناستار ارقىلى، قايتالاي ءبولىس مەملەكەتتىك رەتتەۋمەن، ءۇشىنشى رەتكى ءبولىس سالىق، الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ، اۋىستىرىپ تولەۋ مەحانيزمدەرىمەن ىسكە اسىرىلاتىن كورىنەدى. قولدانىستاعى تاجىريبەدەن قاراعاندا، مەملەكەتتىڭ اتالعان ءبولىستىڭ ەكىنشى جانە ءۇشىنشى كەزەڭىندە، وتە-موتە سالىق جانە اۋىستىرىپ تولەۋ (شىن مانىندە بىرەۋدىڭ ەسەبىنەن بىرەۋدى جارىلقاۋ) مەحانيزمدەرىن ىسكە قوسۋ بارىسىندا بيزنەسكە قولدى قاتتى سالىپ جىبەرۋى كادىك. ونىڭ تۇپكىلىكتى ماقساتىنىڭ ءوزى دە - اۋقاتتىلاردىڭ بايلىعىن ورتاق قازانعا توڭكەرۋ - وسىندا جاتىر. قىتايلىق بيزنەس قاۋىمدى الاڭداتىپ وتىرعانى دا وسى.

قىسقاسى، قازىرگە دەيىن سولشىلدىق باعىت قوعامدىق ءبىر ۇندىلىك، يدولوگيا، پارتيا ىشىلىك ءتارتىپ، ديپلوماتيا سالاسىندا كورىنىس بەرىپ كەلسە، ەندىگى كەزەڭدە ونىڭ تۇتاس ەكونوميكالىق ومىرگە، حالىقتىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىنا ويىساتىن نىشانى بارعان سايىن ايقىندالىپ كەلەدى.

مۇقامەتحان قونارباي

Abai.kz