Juyrda Mәskeulik bir basylym (BAQ) Qazaqstandaghy etnikalyq orystardyng túrmys-tirshiligin súrap-bilmek bolyp, Qazaqstandyq jurnalist, bloger hәm publisist Gleb Ponomarev deytin azamatqa habarlasypty. Áuelde әngime basy beysayasy súraqtarmen bastalyp, arty «orystargha qysym jasaluda ma» degen arandatushylyq auandaghy súraqtargha úlasqan.

Búl turaly Gleb Ponomarov ózining Instagram-daghy jeke paraqshasynda jazypty.

«Qazaqstanda orystargha qysym jasalyp jatyr ma?

Ótken aptada maghan Mәskeulik bir basylymnyng jurnaliysi habarlasyp, Qazaqstandaghy etnikalyq orystardyng túrmysy jayly súrady. Maghan súraqtaryn jiberdi. Basynda qiytúrqy súraqtarsyz bastalghan: sizding ata-babanyz Qazaqstangha qalay keldi? Siz ne qyzmet isteysiz?..

Al sodan son, qyzyq bastaldy: sizge, sizding tuystarynyzgha qysym jasap jatyr ma? Alalaushylyq bar ma?..

Qysym jasau turaly súraq (әrtýrli sipatta) birneshe mәrte qaytalandy. Menen redaksiyagha kerek jauap alghysy kelgendey sezildi.

Mening qazaq tili men mәdeniyetine degen kózqarasymnyng qanday ekenin mening auditoriyam jaqsy biledi. Mening til ýirenu turaly әdistemem de, mening dombyrada oinaghanym da әleumettik jelilerge tarap ketken.

Qazir men Mәskeulik basylymgha bergen jauabymdy jariyalaymyn, sosyn әri qaray ne bolghanyn aitamyn. Óitkeni, búl oqighanyng ayaghy kýtpegen jerden jalghasty», - dep jazdy Ponomarev.

Ponomaroevtyng jazbasynan úqqanymyz, Mәskeulik BAQ spiykerding auzynan «Qazaqstanda etnikalyq orystargha qysym jasaluda» degen sózdi estigisi kelgen. Bir súraqty birneshe mәrte qaytalap qoyyp, «Etnikalyq orystar qazaq tilin biluge mindetti me», degen taqyrypty qauzaghysy kelgen.

Biz Gleb Ponomarevtyng ózi jariyalaghan sol súhbatty qazaqshagha audaryp, oqyrman talqysyna úsynghandy jón kórdik...

Mәskeulik BAQ-tyng súhbaty:

– Qazaqstanda qay uaqyttan beri túrasyz? Sizding ata-babanyz búl jaqqa qalay kelgen? 

– Men Almatyda tudym jәne ómir sýrip kelemin. Sheshemning jaghynan tuystarym (atalarym-red.) XIX ghasyrdyng sonynda, Vernyigha kelgen. Ákemning ata-anasy soghystan keyin kelgen. Bir atam Respublikagha belgili fotograf-naturalist bolsa, ekinshi atam ÚOS men repressiyalar turaly birneshe kitap jazghan.

– Qazaqstanda eki resmy til bar – qazaq jәne orys tilderi. Siz osynyng qaysysyn qoldanasyz? Múnyng sebebi ne?

– Aldymen naqtylap alayyq: qazaq tili – memlekettik til, al orys tili – últaralyq qarym-qatynas tili. Bizding elimizde ondaghan etnos ókilderi ómir sýrip jatyr: koreyler, úighyrlar, dúnghandar, sheshender jәne basqalary. Tek qazaqtar men orystar ghana emes. Jәne kez kelgen Qazaqstandyq ózine ynghayly tilde erkin sóiley alady.

Men óz júmysymnyng jaghdayyna baylanysty elimizding barlyq aimaqtaryn aralap shyqtym jәne qanday da bir tildi qoldanu ol – ónirlerding jaghdayyna baylanysty ekenin senimdi týrde aita alamyn.  Almaty men Astana sekildi megapoister eki tildi. Búl jerlerde orys tilin barlyghy biledi. Al batys pen ontýstik negizinen qazaq tildi. Biraq, siz dialogty orys tilinde bastasanyz, әriyne, sizge sol tilde jauap qaytarady. Tipti, ol adam orys tilin bilmegen kýnning ózinde (men ondaylardy siyrek kezdestirdim) sizge asyqpay, týsindirip beredi. Bir-birinizben týsinisu ýshin qazaq tilining mekteptik baghdarlamasynyng ózi jetkilikti-aq!

Elimizding soltýstigi kóbine orys tildi. Dese de, qazaq tilining ýles salmaghy barlyq aimaqta úlghayyp kele jatqanyn eskeru kerek. Búl tabighy demografiyalyq әri mәdeny prosess.

– Etnikalyq orystargha qazaq tilin bilu mindet pe?

– Búl jerde de ónirlerge, qyzmet salasyna baylanysty. Mysaly, qyzmet kórsetu salasy, óndiris pen medisina salalary aqyryndap qazaqylanyp keledi. Juyrda mening bir dosyma operasiya jasaghan hirurg orys kisi, biraq, medbiykemen qazaq tilinde erkin sóilesedi.

Ózime qatysty aitayyn, Almaty men Astanada túryp, orys tilin ghana qoldana alamyn. Biraq, men qazaq tilin ýirenuge belsheship kiristim. Birinshiden, әrbir azamat óz elining memlekettik tilin bilui kerek dep týsinemin. Ekinshiden, uaqyt óte kele tilge degen qajettilik te óse beredi. Ýshinshiden, taghy bir tildi bilgen artyqtyq etpeydi.

– Sizding ainalanyzdaghylar tarapynan orys tilinde sóileuinizge qarsylyq bolyp pa edi? Sizden qazaq tilin talap etip pe edi?

– 34 jyldyng ishinde berde-bir ret múnday jaghday bolghan joq. Siz ne aitpaq bolyp otyrghanynyzdy jaqsy týsinemin. «Til patrulideri» jayly men alghash ret janalyqtardan estidim. Onda da Qazaqstandyq emes, Reseylik janalyqtardan. Paradoks. Janaghy «patrulidi» úiymdastyryp jýrgen jigitting youtube arnasy turaly osyghan deyin eshkim bilmegen edi. Mýmkin auditoriyasy az bolghan shyghar. Mysaly, men kýn sayyn әleumettik jelilerde otyramyn. Biraq birde-bir ret ol turaly estigen emespin. Al endi Reseylik BAQ ol turaly birinen-song biri jaza bastady.

Sheteldik jurnalisterding Qazaqstandyqtardyng ómiri jayly Qazaqstandyqtardan góri jaqsyraq biletini qyzyq. Sóitedi de, ol daugha sayasatkerler aralasa bastaydy. Sayasatkerler aralasqan son, kez kelgen taqyryp indetshe qozyp ketedi. Dәl osynday tәsilmen koronavirusty kaloterapiyamen emdeytin druidanyn  youtube arnasyn da jarnamalap jiberuge bolar edi.

Dәl osy taqyrypty kim qozdyryp otyrghanyn aitu qiyndau, óitkeni Reseyde qazir kóptegen manyzdy oqighalar bolyp jatyr: Memlekettik Duma saylauynan bastap, stendaper, әzilkeshti elden quyp shygharugha deyin...

Meninshe, Qazaqstannyng ishki mәselesine qatysty kez kelgen baghany Qazaqstandyqtardyng ózderi bergeni dúrys! Alandaghandarynyz ýshin rahmet, biraq búl mәseleni biz ózimiz sheshimiz. Mening biluimshe, «patruli» úiymdastyrghan jigitke últaralyq arazdyq qozdyru baby boyynsha is qozghalghan.

– Sizding oiynyzsha, Qazaqstandaghy orystardyng qazaq tilin ýirenuge qatysty kózqarasy qanday? Qanday da bir ishki qarsylyq bar ma?

– Sizding saualynyz Mimino sekildi estiledi eken: Til әrqashan da mәdeniyetpen tyghyz baylanysty. Mysaly, bizding kóbimiz aghylshyn tilin muzyka men filimder arqyly ýirendik. Sol arqyly amerikandyq ómir sýru obrazyn enuge tyrystyq. Búl qazaq tiline de qatysty. Býgingi tanda pop-mәdeniyet pen sapaly kontentting artuyna baylanysty qazaq tilining de súranysy artuda. Búl qúry bos membaghdarlama emes, shou-biznestegi bәsekelestikting nәtiyjesi.

Biz kópshilik jastyng ýlgi tútaryna ainalghan Qazaqstandyqtardy bilemiz. Skriptoniyt, Irina Kayratovna, Núrlan Saburov, Imanbek... Sheteldik bir әzilkeshtin. «Nege osy qazaqtardyng qoly tiygenning bәri kýshti bop ketedi», - dep әzildegeni bar. Búl birsypyrasy ghana. Qanshama, qazaq tildi akterler, rejisserler bar. Olardyng jasaghandary kez kelgeninizdi tang qaldyrady. Siz kóz jetkizu ýshin, tiktoktan Qazaqstandyq orys blogerlerdi izdestirip kóriniz. Olar da kontentterin qazaq tilinde jýrgizedi. Ondaylardyng qatary kóp jәne ol jaqsy da.

– Siz nemese sizding tuystarynyz etnikalyq jaghynan qanday da bir alalaushylyqqa tap boldynyzdar ma?

– Osydan birneshe apta búryn Reseyden bir tuysym jazdy. «Til patruliine» qatysty janalyqty bólisip, «senderde bәri jaqsy ma», - dep súrady. Men oghan jauap retinde: «iyә, bizde bәri dúrys. Al senderde she», - dep Reseylik janalyqtardyng birneshe siltemesin salyp jiberdim.

Men ózimning Instagram-daghy paraqshamda elimizding әleumettik problemalary jayly aitamyn. Onday problemalar az emes, ókinishke oray. Ol – jemqorlyq, әiel qúqy, otbasyndaghy zorlyq-zombylyq t.b. Al endi etnikalyq diskriminasiya degendi kórgen emespin.

Bir orys bes qazaq isteytin kompaniyagha bara qalsa, barlyghy avtomatty týrde oryssha sóilesip ketedi. Al ol orys óz kezeginde әngimeni qazaq tilinde jalghastyrugha tyrysady. Búl adamdar arasyndaghy qarym-qatynas jәne qúrmet. Búl degeniniz til tónireginde hayp qughan bir ghana jaghday emes.

Qazaq halqy tarihtan ýsh jýzden qúralatynyn biletin bolarsyz. Mine, orystardy keyde tórtinshi jýzge tenep jatady. Yaghni, ózderining bir bólshegi. Óitkeni, biz qanshama qiyndyqty birge kórdik. Osynyng ózi-aq bizdi birtútas Qazaqstan halqyna ainaldyrdy. Onyng ýstine, Reseylik orystar men Qazaqstandyq orystardyng tanym-týsinigi de ózgeshe ekeni eshkimge qúpiya emes.

Kәsippen ainalysuda, qoghamdyq qyzmet isteude eshqanday da etnikalyq mәsele joq. Áriyne, men ózimdi Qazaqstan Preziydenti bola almaytynymdy týsinemin. Biraq, búl taqyrypqa Reseyde tatar nemese bashqúrt Preziydent bola alatyn kezde oralayyq...

Týiin. Birneshe kýn búryn maghan osy súraqtardy joldaghan junalist qyz Almatygha kepti. Men jeke kezdesip, jýzbe-jýz sóileseyin dep sheshtim. Maghan «orystargha qysymdy» aityp shabuylday ma dep, tastýiin dayyndalyp bardym. Sóitsem, jurnalist qyz: «men Qazaqstanda birneshe kýnnen beri jýrmin. Múnda adamdar keremet eken. Bizding BAQ bir maqsatty kózdep, әdeyi jasap otyrghan synayly. Meninshe, búl bir ýlken oiyn sekildi», - dep túr.

Biz jaqsylap sóilestik. Keterinde: «redaksiyadaghylar Qazaqstandyqtardyng jauaptaryna kónili tolmaytyn shyghar. Óitkeni, dәl búl taqyryp qazir redaktordyng jeke baqylauynda. Al menen negativ qosudy talap etse, qyzmetten ketemin», - dedi.

Búl jurnalist qyzgha kóp rahmet. Onyng ótinishi boyynsha, BAQ atauyn jazbadym. Mening jauaptarym Mәskeulik BAQ-qa shyqpay qaluy mýmkin, shyqsa da búrmalanyp ketpesin dep, óz jauaptarymdy osynda jariyaladym.

Taqyrypqa túzdyq:

Songhy uaqytta soltýstiktegi soyy bólek, kórshi el tarapynan aqparattyq qysymnyng kýsheygeni eshkimge jasyryn emes. Áridegisin aitpaghanda, songhy eki jylda reseylik sayasatkerler tarapynan postkenestik elderge qatysty týrli arandatushylyq sózder jiyiledi. Onyng ishinde aumaqtyq tútastyqqa kýmәn keltiru men «syigha tartylghan jer» jayynda kóp aityluda. Ásirese, Qazaqstangha qarata aitqan arandatushylyq sipattaghy ýndeulerding qatary artty.  Búl ekonomikalyq odaqta, әskery úiymda birge kele jatqan, ózara dostyq kelisimine qol qoyghan Qazaqstan men Reseyding arasyn alystatpasa, jaqyndatpasy anyq.

Áuelde «Ortalyq Aziyadaghy orystildilerding qúqyghyn qorghau» degen auany agressiyagha toly agitasiyalyq әngimelerdi Soloviev, Kiyselev, Skabeeva, Zeynalova sekildi orys teleefiyrining aitaqtaghy aitashylary auyzdary qúrghaghansha aityp, tandy-tangha úryp sóileushi edi. Keyin, búl әngimege Bogdasarov, Zatuliyn, Kedmi, Shahnazarov, sekildi Kremliding aulasyn qoryghan púldauyz «aqylgóileri» (sayasatkerleri) aralasatyn boldy. Onan qalsa, Reseyding Memlekettik Dumasy tulaytyndy shyghardy. Nikonov, Fedorov, Kalashnikov, Jirinovskiy t.b. qatarly federaldyq auqymdaghy deputattar birinen song biri: «Qazaqstanda orystar men orys tildilerge qysym jasaluda. Olardyng qúqyq biz qorghauymyz kerek», «Qazaqstan – Reseyding jeri. Jerdi qaytaruyn talap etemiz», - degen ashyqtan-ashyq agressiyalyq mәlimdemeler jasaugha kóshti. Endi qazir búl ritorika Reseyding preziydenti Vladimir Putinnin, premier-ministri – Mihail Mishustinnin, Syrtqy ister ministri – Sergey Lavrovtyn, RF SIM-ning resmy ókili – Mariya Zaharovalardyng auyzdarynan aityla bastady.

Putin ne aitty, Jirinovskiyler ne dedi, biz búghan deyin egjey-tegjeyli jazdyq. Aqorda tarapynan, Qazaqstannyng birli-jarym shendi azamattarynyng ýnqatularyn estidinizder. Qaytalap jatpayyq...

Jalpy, Ortalyq Aziyada orys tildilerding qúqyghy taptalyp jatpaghanyn olar jaqsy biledi. Kerisinshe aimaq halqynyng basym bóligi óz jerinde ógey tilde sóilep jýr. Alayda Mәskeu ýshin búl qysym kórsetu amaly bolyp qala bermek. Resey biyligin Qazaqstannyng latyn әlipbiyine ótui, tarihy oqighalardy qayta zertteuge yntasy qatty alandatady. Olar eng songhy senimdi odaqtastarynyng biri uysynan shyghyp ketetinine alandaytynday.

Dayyndaghan Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz