جۋىردا ماسكەۋلىك ءبىر باسىلىم (باق) قازاقستانداعى ەتنيكالىق ورىستاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن سۇراپ-بىلمەك بولىپ، قازاقستاندىق جۋرناليست، بلوگەر ءھام پۋبليتسيست گلەب پونومارەۆ دەيتىن ازاماتقا حابارلاسىپتى. اۋەلدە اڭگىمە باسى بەيساياسي سۇراقتارمەن باستالىپ، ارتى «ورىستارعا قىسىم جاسالۋدا ما» دەگەن ارانداتۋشىلىق اۋانداعى سۇراقتارعا ۇلاسقان.

بۇل تۋرالى گلەب پونوماروۆ ءوزىنىڭ Instagram-داعى جەكە پاراقشاسىندا جازىپتى.

«قازاقستاندا ورىستارعا قىسىم جاسالىپ جاتىر ما؟

وتكەن اپتادا ماعان ماسكەۋلىك ءبىر باسىلىمنىڭ ءجۋرناليسى حابارلاسىپ، قازاقستانداعى ەتنيكالىق ورىستاردىڭ تۇرمىسى جايلى سۇرادى. ماعان سۇراقتارىن جىبەردى. باسىندا قيتۇرقى سۇراقتارسىز باستالعان: ءسىزدىڭ اتا-باباڭىز قازاقستانعا قالاي كەلدى؟ ءسىز نە قىزمەت ىستەيسىز؟..

ال سودان سوڭ، قىزىق باستالدى: سىزگە، ءسىزدىڭ تۋىستارىڭىزعا قىسىم جاساپ جاتىر ما؟ الالاۋشىلىق بار ما؟..

قىسىم جاساۋ تۋرالى سۇراق ء(ارتۇرلى سيپاتتا) بىرنەشە مارتە قايتالاندى. مەنەن رەداكتسياعا كەرەك جاۋاپ العىسى كەلگەندەي سەزىلدى.

مەنىڭ قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىنە دەگەن كوزقاراسىمنىڭ قانداي ەكەنىن مەنىڭ اۋديتوريام جاقسى بىلەدى. مەنىڭ ءتىل ۇيرەنۋ تۋرالى ادىستەمەم دە، مەنىڭ دومبىرادا ويناعانىم دا الەۋمەتتىك جەلىلەرگە تاراپ كەتكەن.

قازىر مەن ماسكەۋلىك باسىلىمعا بەرگەن جاۋابىمدى جاريالايمىن، سوسىن ءارى قاراي نە بولعانىن ايتامىن. ويتكەنى، بۇل وقيعانىڭ اياعى كۇتپەگەن جەردەن جالعاستى»، - دەپ جازدى پونومارەۆ.

پونوماروەۆتىڭ جازباسىنان ۇققانىمىز، ماسكەۋلىك باق سپيكەردىڭ اۋزىنان «قازاقستاندا ەتنيكالىق ورىستارعا قىسىم جاسالۋدا» دەگەن ءسوزدى ەستىگىسى كەلگەن. ءبىر سۇراقتى بىرنەشە مارتە قايتالاپ قويىپ، «ەتنيكالىق ورىستار قازاق ءتىلىن بىلۋگە مىندەتتى مە»، دەگەن تاقىرىپتى قاۋزاعىسى كەلگەن.

ءبىز گلەب پونومارەۆتىڭ ءوزى جاريالاعان سول سۇحباتتى قازاقشاعا اۋدارىپ، وقىرمان تالقىسىنا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك...

ماسكەۋلىك باق-تىڭ سۇحباتى:

– قازاقستاندا قاي ۋاقىتتان بەرى تۇراسىز؟ ءسىزدىڭ اتا-باباڭىز بۇل جاققا قالاي كەلگەن؟ 

– مەن الماتىدا تۋدىم جانە ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىن. شەشەمنىڭ جاعىنان تۋىستارىم (اتالارىم-رەد.) XIX عاسىردىڭ سوڭىندا، ۆەرنىيعا كەلگەن. اكەمنىڭ اتا-اناسى سوعىستان كەيىن كەلگەن. ءبىر اتام رەسپۋبليكاعا بەلگىلى فوتوگراف-ناتۋراليست بولسا، ەكىنشى اتام ۇوس مەن رەپرەسسيالار تۋرالى بىرنەشە كىتاپ جازعان.

– قازاقستاندا ەكى رەسمي ءتىل بار – قازاق جانە ورىس تىلدەرى. ءسىز وسىنىڭ قايسىسىن قولداناسىز؟ مۇنىڭ سەبەبى نە؟

– الدىمەن ناقتىلاپ الايىق: قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك ءتىل، ال ورىس ءتىلى – ۇلتارالىق قارىم-قاتىناس ءتىلى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ونداعان ەتنوس وكىلدەرى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر: كورەيلەر، ۇيعىرلار، دۇڭعاندار، شەشەندەر جانە باسقالارى. تەك قازاقتار مەن ورىستار عانا ەمەس. جانە كەز كەلگەن قازاقستاندىق وزىنە ىڭعايلى تىلدە ەركىن سويلەي الادى.

مەن ءوز جۇمىسىمنىڭ جاعدايىنا بايلانىستى ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماقتارىن ارالاپ شىقتىم جانە قانداي دا ءبىر ءتىلدى قولدانۋ ول – وڭىرلەردىڭ جاعدايىنا بايلانىستى ەكەنىن سەنىمدى تۇردە ايتا الامىن.  الماتى مەن استانا سەكىلدى مەگاپويستەر ەكى ءتىلدى. بۇل جەرلەردە ورىس ءتىلىن بارلىعى بىلەدى. ال باتىس پەن وڭتۇستىك نەگىزىنەن قازاق ءتىلدى. بىراق، ءسىز ديالوگتى ورىس تىلىندە باستاساڭىز، ارينە، سىزگە سول تىلدە جاۋاپ قايتارادى. ءتىپتى، ول ادام ورىس ءتىلىن بىلمەگەن كۇننىڭ وزىندە (مەن وندايلاردى سيرەك كەزدەستىردىم) سىزگە اسىقپاي، ءتۇسىندىرىپ بەرەدى. ءبىر-بىرىڭىزبەن ءتۇسىنىسۋ ءۇشىن قازاق ءتىلىنىڭ مەكتەپتىك باعدارلاماسىنىڭ ءوزى جەتكىلىكتى-اق!

ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگى كوبىنە ورىس ءتىلدى. دەسە دە، قازاق ءتىلىنىڭ ۇلەس سالماعى بارلىق ايماقتا ۇلعايىپ كەلە جاتقانىن ەسكەرۋ كەرەك. بۇل تابيعي دەموگرافيالىق ءارى مادەني پروتسەسس.

– ەتنيكالىق ورىستارعا قازاق ءتىلىن ءبىلۋ مىندەت پە؟

– بۇل جەردە دە وڭىرلەرگە، قىزمەت سالاسىنا بايلانىستى. مىسالى، قىزمەت كورسەتۋ سالاسى، ءوندىرىس پەن مەديتسينا سالالارى اقىرىنداپ قازاقىلانىپ كەلەدى. جۋىردا مەنىڭ ءبىر دوسىما وپەراتسيا جاساعان حيرۋرگ ورىس كىسى، بىراق، مەدبيكەمەن قازاق تىلىندە ەركىن سويلەسەدى.

وزىمە قاتىستى ايتايىن، الماتى مەن استانادا تۇرىپ، ورىس ءتىلىن عانا قولدانا الامىن. بىراق، مەن قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە بەلشەشىپ كىرىستىم. بىرىنشىدەن، ءاربىر ازامات ءوز ەلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن ءبىلۋى كەرەك دەپ تۇسىنەمىن. ەكىنشىدەن، ۋاقىت وتە كەلە تىلگە دەگەن قاجەتتىلىك تە وسە بەرەدى. ۇشىنشىدەن، تاعى ءبىر ءتىلدى بىلگەن ارتىقتىق ەتپەيدى.

– ءسىزدىڭ اينالاڭىزداعىلار تاراپىنان ورىس تىلىندە سويلەۋىڭىزگە قارسىلىق بولىپ پا ەدى؟ سىزدەن قازاق ءتىلىن تالاپ ەتىپ پە ەدى؟

– 34 جىلدىڭ ىشىندە بەردە-ءبىر رەت مۇنداي جاعداي بولعان جوق. ءسىز نە ايتپاق بولىپ وتىرعانىڭىزدى جاقسى تۇسىنەمىن. «ءتىل پاترۋلدەرى» جايلى مەن العاش رەت جاڭالىقتاردان ەستىدىم. وندا دا قازاقستاندىق ەمەس، رەسەيلىك جاڭالىقتاردان. پارادوكس. جاڭاعى «ءپاترۋلدى» ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن جىگىتتىڭ youtube ارناسى تۋرالى وسىعان دەيىن ەشكىم بىلمەگەن ەدى. مۇمكىن اۋديتورياسى از بولعان شىعار. مىسالى، مەن كۇن سايىن الەۋمەتتىك جەلىلەردە وتىرامىن. بىراق بىردە-ءبىر رەت ول تۋرالى ەستىگەن ەمەسپىن. ال ەندى رەسەيلىك باق ول تۋرالى بىرىنەن-سوڭ ءبىرى جازا باستادى.

شەتەلدىك جۋرناليستەردىڭ قازاقستاندىقتاردىڭ ءومىرى جايلى قازاقستاندىقتاردان گورى جاقسىراق بىلەتىنى قىزىق. سويتەدى دە، ول داۋعا ساياساتكەرلەر ارالاسا باستايدى. ساياساتكەرلەر ارالاسقان سوڭ، كەز كەلگەن تاقىرىپ ىندەتشە قوزىپ كەتەدى. ءدال وسىنداي تاسىلمەن كوروناۆيرۋستى كالوتەراپيامەن ەمدەيتىن درۋيدانىڭ  youtube ارناسىن دا جارنامالاپ جىبەرۋگە بولار ەدى.

ءدال وسى تاقىرىپتى كىم قوزدىرىپ وتىرعانىن ايتۋ قيىنداۋ، ويتكەنى رەسەيدە قازىر كوپتەگەن ماڭىزدى وقيعالار بولىپ جاتىر: مەملەكەتتىك دۋما سايلاۋىنان باستاپ، ستەنداپەر، ازىلكەشتى ەلدەن قۋىپ شىعارۋعا دەيىن...

مەنىڭشە، قازاقستاننىڭ ىشكى ماسەلەسىنە قاتىستى كەز كەلگەن باعانى قازاقستاندىقتاردىڭ وزدەرى بەرگەنى دۇرىس! الاڭداعاندارىڭىز ءۇشىن راحمەت، بىراق بۇل ماسەلەنى ءبىز ءوزىمىز شەشىمىز. مەنىڭ بىلۋىمشە، «پاترۋل» ۇيىمداستىرعان جىگىتكە ۇلتارالىق ارازدىق قوزدىرۋ بابى بويىنشا ءىس قوزعالعان.

– ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، قازاقستانداعى ورىستاردىڭ قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە قاتىستى كوزقاراسى قانداي؟ قانداي دا ءبىر ىشكى قارسىلىق بار ما؟

– ءسىزدىڭ ساۋالىڭىز ميمينو سەكىلدى ەستىلەدى ەكەن: ءتىل ارقاشان دا مادەنيەتپەن تىعىز بايلانىستى. مىسالى، ءبىزدىڭ كوبىمىز اعىلشىن ءتىلىن مۋزىكا مەن فيلمدەر ارقىلى ۇيرەندىك. سول ارقىلى امەريكاندىق ءومىر ءسۇرۋ وبرازىن ەنۋگە تىرىستىق. بۇل قازاق تىلىنە دە قاتىستى. بۇگىنگى تاڭدا پوپ-مادەنيەت پەن ساپالى كونتەنتتىڭ ارتۋىنا بايلانىستى قازاق ءتىلىنىڭ دە سۇرانىسى ارتۋدا. بۇل قۇرى بوس مەمباعدارلاما ەمەس، شوۋ-بيزنەستەگى باسەكەلەستىكتىڭ ناتيجەسى.

ءبىز كوپشىلىك جاستىڭ ۇلگى تۇتارىنا اينالعان قازاقستاندىقتاردى بىلەمىز. سكريپتونيت، يرينا كايراتوۆنا، نۇرلان سابۋروۆ، يمانبەك... شەتەلدىك ءبىر ازىلكەشتىڭ. «نەگە وسى قازاقتاردىڭ قولى تيگەننىڭ ءبارى كۇشتى بوپ كەتەدى»، - دەپ ازىلدەگەنى بار. بۇل ءبىرسىپىراسى عانا. قانشاما، قازاق ءتىلدى اكتەرلەر، رەجيسسەرلەر بار. ولاردىڭ جاساعاندارى كەز كەلگەنىڭىزدى تاڭ قالدىرادى. ءسىز كوز جەتكىزۋ ءۇشىن، تيكتوكتان قازاقستاندىق ورىس بلوگەرلەردى ىزدەستىرىپ كورىڭىز. ولار دا كونتەنتتەرىن قازاق تىلىندە جۇرگىزەدى. وندايلاردىڭ قاتارى كوپ جانە ول جاقسى دا.

– ءسىز نەمەسە ءسىزدىڭ تۋىستارىڭىز ەتنيكالىق جاعىنان قانداي دا ءبىر الالاۋشىلىققا تاپ بولدىڭىزدار ما؟

– وسىدان بىرنەشە اپتا بۇرىن رەسەيدەن ءبىر تۋىسىم جازدى. «ءتىل پاترۋلىنە» قاتىستى جاڭالىقتى ءبولىسىپ، «سەندەردە ءبارى جاقسى ما»، - دەپ سۇرادى. مەن وعان جاۋاپ رەتىندە: «ءيا، بىزدە ءبارى دۇرىس. ال سەندەردە شە»، - دەپ رەسەيلىك جاڭالىقتاردىڭ بىرنەشە سىلتەمەسىن سالىپ جىبەردىم.

مەن ءوزىمنىڭ Instagram-داعى پاراقشامدا ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك پروبلەمالارى جايلى ايتامىن. ونداي پروبلەمالار از ەمەس، وكىنىشكە وراي. ول – جەمقورلىق، ايەل قۇقى، وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق ت.ب. ال ەندى ەتنيكالىق ديسكريميناتسيا دەگەندى كورگەن ەمەسپىن.

ءبىر ورىس بەس قازاق ىستەيتىن كومپانياعا بارا قالسا، بارلىعى اۆتوماتتى تۇردە ورىسشا سويلەسىپ كەتەدى. ال ول ورىس ءوز كەزەگىندە اڭگىمەنى قازاق تىلىندە جالعاستىرۋعا تىرىسادى. بۇل ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناس جانە قۇرمەت. بۇل دەگەنىڭىز ءتىل توڭىرەگىندە حايپ قۋعان ءبىر عانا جاعداي ەمەس.

قازاق حالقى تاريحتان ءۇش جۇزدەن قۇرالاتىنىن بىلەتىن بولارسىز. مىنە، ورىستاردى كەيدە ءتورتىنشى جۇزگە تەڭەپ جاتادى. ياعني، وزدەرىنىڭ ءبىر بولشەگى. ويتكەنى، ءبىز قانشاما قيىندىقتى بىرگە كوردىك. وسىنىڭ ءوزى-اق ءبىزدى ءبىرتۇتاس قازاقستان حالقىنا اينالدىردى. ونىڭ ۇستىنە، رەسەيلىك ورىستار مەن قازاقستاندىق ورىستاردىڭ تانىم-تۇسىنىگى دە وزگەشە ەكەنى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس.

كاسىپپەن اينالىسۋدا، قوعامدىق قىزمەت ىستەۋدە ەشقانداي دا ەتنيكالىق ماسەلە جوق. ارينە، مەن ءوزىمدى قازاقستان پرەزيدەنتى بولا المايتىنىمدى تۇسىنەمىن. بىراق، بۇل تاقىرىپقا رەسەيدە تاتار نەمەسە باشقۇرت پرەزيدەنت بولا الاتىن كەزدە ورالايىق...

ءتۇيىن. بىرنەشە كۇن بۇرىن ماعان وسى سۇراقتاردى جولداعان جۋناليست قىز الماتىعا كەپتى. مەن جەكە كەزدەسىپ، جۇزبە-ءجۇز سويلەسەيىن دەپ شەشتىم. ماعان «ورىستارعا قىسىمدى» ايتىپ شابۋىلداي ما دەپ، ءتاستۇيىن دايىندالىپ باردىم. سويتسەم، جۋرناليست قىز: «مەن قازاقستاندا بىرنەشە كۇننەن بەرى ءجۇرمىن. مۇندا ادامدار كەرەمەت ەكەن. ءبىزدىڭ باق ءبىر ماقساتتى كوزدەپ، ادەيى جاساپ وتىرعان سىڭايلى. مەنىڭشە، بۇل ءبىر ۇلكەن ويىن سەكىلدى»، - دەپ تۇر.

ءبىز جاقسىلاپ سويلەستىك. كەتەرىندە: «رەداكتسياداعىلار قازاقستاندىقتاردىڭ جاۋاپتارىنا كوڭىلى تولمايتىن شىعار. ويتكەنى، ءدال بۇل تاقىرىپ قازىر رەداكتوردىڭ جەكە باقىلاۋىندا. ال مەنەن نەگاتيۆ قوسۋدى تالاپ ەتسە، قىزمەتتەن كەتەمىن»، - دەدى.

بۇل جۋرناليست قىزعا كوپ راحمەت. ونىڭ ءوتىنىشى بويىنشا، باق اتاۋىن جازبادىم. مەنىڭ جاۋاپتارىم ماسكەۋلىك باق-قا شىقپاي قالۋى مۇمكىن، شىقسا دا بۇرمالانىپ كەتپەسىن دەپ، ءوز جاۋاپتارىمدى وسىندا جاريالادىم.

تاقىرىپقا تۇزدىق:

سوڭعى ۋاقىتتا سولتۇستىكتەگى سويى بولەك، كورشى ەل تاراپىنان اقپاراتتىق قىسىمنىڭ كۇشەيگەنى ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس. ارىدەگىسىن ايتپاعاندا، سوڭعى ەكى جىلدا رەسەيلىك ساياساتكەرلەر تاراپىنان پوستكەڭەستىك ەلدەرگە قاتىستى ءتۇرلى ارانداتۋشىلىق سوزدەر جيىلەدى. ونىڭ ىشىندە اۋماقتىق تۇتاستىققا كۇمان كەلتىرۋ مەن «سىيعا تارتىلعان جەر» جايىندا كوپ ايتىلۋدا. اسىرەسە، قازاقستانعا قاراتا ايتقان ارانداتۋشىلىق سيپاتتاعى ۇندەۋلەردىڭ قاتارى ارتتى.  بۇل ەكونوميكالىق وداقتا، اسكەري ۇيىمدا بىرگە كەلە جاتقان، ءوزارا دوستىق كەلىسىمىنە قول قويعان قازاقستان مەن رەسەيدىڭ اراسىن الىستاتپاسا، جاقىنداتپاسى انىق.

اۋەلدە «ورتالىق ازياداعى ورىستىلدىلەردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ» دەگەن اۋانى اگرەسسياعا تولى اگيتاتسيالىق اڭگىمەلەردى سولوۆەۆ، كيسەلەۆ، سكابەەۆا، زەينالوۆا سەكىلدى ورىس تەلەەفيرىنىڭ ايتاقتاعى ايتاشىلارى اۋىزدارى قۇرعاعانشا ايتىپ، تاڭدى-تاڭعا ۇرىپ سويلەۋشى ەدى. كەيىن، بۇل اڭگىمەگە بوگداساروۆ، زاتۋلين، كەدمي، شاحنازاروۆ، سەكىلدى كرەملدىڭ اۋلاسىن قورىعان پۇلداۋىز «اقىلگويلەرى» (ساياساتكەرلەرى) ارالاساتىن بولدى. ونان قالسا، رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك دۋماسى تۋلايتىندى شىعاردى. نيكونوۆ، فەدوروۆ، كالاشنيكوۆ، جيرينوۆسكي ت.ب. قاتارلى فەدەرالدىق اۋقىمداعى دەپۋتاتتار بىرىنەن سوڭ ءبىرى: «قازاقستاندا ورىستار مەن ورىس تىلدىلەرگە قىسىم جاسالۋدا. ولاردىڭ قۇقىق ءبىز قورعاۋىمىز كەرەك»، «قازاقستان – رەسەيدىڭ جەرى. جەردى قايتارۋىن تالاپ ەتەمىز»، - دەگەن اشىقتان-اشىق اگرەسسيالىق مالىمدەمەلەر جاساۋعا كوشتى. ەندى قازىر بۇل ريتوريكا رەسەيدىڭ پرەزيدەنتى ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ، پرەمەر-ءمينيسترى – ميحايل ءميشۋستيننىڭ، سىرتقى ىستەر ءمينيسترى – سەرگەي لاۆروۆتىڭ، رف ءسىم-ءنىڭ رەسمي وكىلى – ماريا زاحاروۆالاردىڭ اۋىزدارىنان ايتىلا باستادى.

پۋتين نە ايتتى، جيرينوۆسكيلەر نە دەدى، ءبىز بۇعان دەيىن ەگجەي-تەگجەيلى جازدىق. اقوردا تاراپىنان، قازاقستاننىڭ ءبىرلى-جارىم شەندى ازاماتتارىنىڭ ۇنقاتۋلارىن ەستىدىڭىزدەر. قايتالاپ جاتپايىق...

جالپى، ورتالىق ازيادا ورىس تىلدىلەردىڭ قۇقىعى تاپتالىپ جاتپاعانىن ولار جاقسى بىلەدى. كەرىسىنشە ايماق حالقىنىڭ باسىم بولىگى ءوز جەرىندە وگەي تىلدە سويلەپ ءجۇر. الايدا ماسكەۋ ءۇشىن بۇل قىسىم كورسەتۋ امالى بولىپ قالا بەرمەك. رەسەي بيلىگىن قازاقستاننىڭ لاتىن الىپبيىنە ءوتۋى، تاريحي وقيعالاردى قايتا زەرتتەۋگە ىنتاسى قاتتى الاڭداتادى. ولار ەڭ سوڭعى سەنىمدى وداقتاستارىنىڭ ءبىرى ۋىسىنان شىعىپ كەتەتىنىنە الاڭدايتىنداي.

دايىنداعان نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz