1932-33 jyldardaghy este qalghan asharshylyqtyng azabyn shegip, qúrban bolghan jandar ýshin ýnsizdik jariyalap, eske alu, olardyng sol kezdegi bastan keshken alapat kezenderin aityp ótu barshamyzdyng paryzymyz. Sebebi búl da sol jyldyng auyrtpalyghyn ensergenderding jadynda qalghan tariyh. Keshegi kýnimizdi, tarihymyzdy bilmey, ertenimizdi týzeu mýmkin bolmas. Osyny eskerip Elbasy mamyrdyng 31-in - Asharshylyq jәne sayasy qughyn-sýrgin qúrbandaryn eske alu kýni etip jariyalady.
1928-1932 jyldardaghy asharshylyq talaydy qansyratyp, júrtymyzgha qayghy-qasiret әkelgeni bәrimizge ayan. Sol kezde halyq ashtyqtan ólim haline deyin jetken. Aman qaludyng kózin kóksegen halqymyz bytyraday jan-jaqqa shashyrap, beti aughan jaqqa tarta bergen. 1929-1939 jyldar aralyghynda 2 millionnan astam halyq ashtan qyryldy. Sol qiyn shaqta, yaky 1932 jyly dýnie esigin ashqan Gýlzada Sadyqkelini: «1929 jyly Kenes ýkimetining qabyldaghan kýshtep újymdastyru sayasaty halyqtyng baryn tartyp alugha әkep soqty. Halyqtyng menshigindegi mal men jerlerin memleket menshigine ótkizildi. Al mal-mýlkin bergisi kelmegender Kenes ýkimetine qarsy shyqqandar sanaldy. Halyqtyng dýniye-mýlki talan-tarajgha týsti» deydi ózine deyingilerden estigenin aitty. - Sol jyldary Otanymyzda qanshama halyq ashtyqtan qyrylyp jatsa, qanshama adam shydamay, Qazaqstannan bel asyp ketti. Jeytin tamaq ta bolmady. Kýnin kórip otyrghan malyn tartyp alghan son, hal mýshkil boldy. Anam kolhozda istegen son, olargha jalaqynyng ornyna keyde biday beriletin, bidaydyng iyleuinen qalghan masaqtardy da tergen kezderi bolghan. Sony әkelip qol diyirmenimen úsatyp, sodan qatyrma, talqan jasap, әiteuir sonymen jýrek jalghaytynbyz. Daladaghy jua shópti de sýtke ysytyp, kóje etip, tamaq qyldyq. Ol kezderi beyshara halyqqa eshkim meyirim tanytpady, al halyq arasynan shyqqan auqatty degenderine kýn kórsetpedi. Mening dýniyeden ozyp ketken jarymnyng tegi bay әri oqyghan kisiler bolghan eken. Sol ýshin de olar talay qudalanghan. Qayta-qayta izin andyghan son, tuystarynyng keybiri elimizden qashyp, Qytay jaqqa bet aughan. Al 1937 jyly otaghasynyng әkesin qudalap, abaqtygha jauyp, aqyry atyp óltirgen eken. Alapat ashtyqtyng saldarynan talay adam qyryldy, tipti dalagha shyqsan, kóz aldynda ólip jatqan adamdardy kóretin kýige jettik. «Ásirese, ken óndiriletin rudnikterde bir kýnde jýzge juyq kisi mert bolghan» deydi sheshem. Adamdar bir-birin jegen kezderi de bolghan eken. Birde kolhozdan jalaqynyng ornyna berilgen bidaydy Semeyding Aqjal rudniygine satugha barghan. Sol kezde Aqjal rudniyginen shyqqan kendi sheteldikter kelip talap jatty. Olar sol jaqta ózderining dýkenderin de ashyp alghan. Sonda ashyqqan halyq sәl de bolsa artylghan bidaydy solardan aqshagha, tamaqqa auystyrghan. Anam ózimen meni kishkentay bolghan song jәne taghy bir tuysymyzdyng balasyn ertip, bidaydyng ornyna tamaq nemese aqsha alayyn dep barghan eken. Sonda meni tuysymyzdyng balasyna qaray túr dep, bizdi bir jerge otyrghyza túryp, ózi qapshyqty arqalap ketken. Anam kelse, men bolmappyn. Álgi bala - әkemning inisining 9 jasar balasy bolatyn, sodan súrasa, bir orys әiel qolymnan júlqyp tartyp alyp ketti deytin kórinedi. Sheshem qany basyna shauyp, ne isterin bilmey, alasúryp qalypty. Sóitip, zәre-qúty qashyp, әli ketip otyrghan uaqytynda, birer saghattan keyin jetektep orystyng әieli kelipti. «Mening balam joq edi, bala qylyp asyrap alayyn degen edim» dep aqtalyp, keshirim súrap, qaytaryp beripti. Sodan keyin anam meni «bireuding qazanyna týsip kete jazdaghan qyzym» dep otyratyn ylghi. Anamnan da, әkemnen de erte aiyryldym. Ákem mening 9 jasymda ómirden ozyp, bar auyrtpalyqpen anam ózi kýresken. Keyin bes jyldan son, 14 jasymda sheshem de qaytys boldy. Sodan әkemning tuystarynyng qolyna bardym. Jetinshi synypqa deyin internatta oqyp, odan song qalghan ýsh synypty Óskemen qalasyndaghy qazaq mektep-internatynda oqyp, 10-synypty sonda tәmamdadym, - deydi Gýlzada Sadyqkelini. Qyryq jyl boyy biologiya pәninen sabaq bergen Gýlzada Sadyqkelini seksenning sengirine shyghyp otyr. Sonday-aq, Enbek Qorynyng qatysushysy, Halyq bilimining ýzdigi ataghy bar. Gýlzada apa Elbasynyng asharshylyq qasiretinin, sol shaqtaghy sayasy zobalanynyng qúrbandaryn eleusiz qaldyrmay, olardy eske alugha bir kýndi arnaghanyna dәn razy. Sonymen qatar asharshylyq jyldary tuylghan kózi tirilerdi de eleusiz qaldyrmasa qúba-qúp bolar edi degen lebizin de jasyrmady.
Núrsúlu MYRZABEKOVA
|