1989 jyly Alash kósemderi aqtalyp olardyng enbekterimen tanystyq. Sol jyly mausym aiynda KSRO-nyng Sezder sarayynda aqiyq aqyn Múhtar Shahanovtyng 1986 jyldyng «Jeltoqsan shyndyghyn» ashqan  dauysy, últy ýshin otqa týsken jankeshtiligi bizding de qazaq últynyng ókili ekenimizdi bildirip, es jighyzdy.Túnghyshym da dýniyege kelgen, Reseydegi oquymdy, júmysymdy tәrk etip, «qazaq bolamyn» dep, sol kezdegi Selinograd oblysyna kóship keldim. On shaqty ghana qazaq otbasy bar onyng beseui orystanyp ketken, qalyng orystyng ortasyna kýmp ete qaldym. Qazaqstan dep atalghanmen Reseyden esh aiyrmashylyghy joq ekenine kózim jetti. «Balalarym qazaqsha balabaqshagha, mektepke barady, qazaq bolamyn» degen bar armanymnyng kýli kókke úshty. Óz elimde jýrip joyylyp ketemin be degen qorqynysh boyymdy biyledi. Sodan qazaq bolghysy keletin pikirles tauyp, anda shauyp, mynda shauyp orys bala baqshasynan jas mólsheri әr jastaghy qazaq balalarynyng basyn qosqanda on shaqty boldy. Bәrin bir topqa jinap qazaq tobyn әupirimdep әreng ashtyrdyq. Qazaqsha oqyghan tәrbiyeshi joq. Ary izdep, beri izdep tappaghan song qazaqsha biletin bir apaydan ótindik. Ókinishke qaray aty qazaqsha top, zaty orys boldy onymyz. Qazaqy ortasyz balalarym qazaq bolmaytynyna kózim jetti.Ýmitten kýdik basym jyldar óte berdi. 1991 jyly tәuelsizdikpen birge shet eldegi qazaqtar Otanyna orala bastady.

1989 jyly Alash kósemderi aqtalyp olardyng enbekterimen tanystyq. Sol jyly mausym aiynda KSRO-nyng Sezder sarayynda aqiyq aqyn Múhtar Shahanovtyng 1986 jyldyng «Jeltoqsan shyndyghyn» ashqan  dauysy, últy ýshin otqa týsken jankeshtiligi bizding de qazaq últynyng ókili ekenimizdi bildirip, es jighyzdy.Túnghyshym da dýniyege kelgen, Reseydegi oquymdy, júmysymdy tәrk etip, «qazaq bolamyn» dep, sol kezdegi Selinograd oblysyna kóship keldim. On shaqty ghana qazaq otbasy bar onyng beseui orystanyp ketken, qalyng orystyng ortasyna kýmp ete qaldym. Qazaqstan dep atalghanmen Reseyden esh aiyrmashylyghy joq ekenine kózim jetti. «Balalarym qazaqsha balabaqshagha, mektepke barady, qazaq bolamyn» degen bar armanymnyng kýli kókke úshty. Óz elimde jýrip joyylyp ketemin be degen qorqynysh boyymdy biyledi. Sodan qazaq bolghysy keletin pikirles tauyp, anda shauyp, mynda shauyp orys bala baqshasynan jas mólsheri әr jastaghy qazaq balalarynyng basyn qosqanda on shaqty boldy. Bәrin bir topqa jinap qazaq tobyn әupirimdep әreng ashtyrdyq. Qazaqsha oqyghan tәrbiyeshi joq. Ary izdep, beri izdep tappaghan song qazaqsha biletin bir apaydan ótindik. Ókinishke qaray aty qazaqsha top, zaty orys boldy onymyz. Qazaqy ortasyz balalarym qazaq bolmaytynyna kózim jetti.Ýmitten kýdik basym jyldar óte berdi. 1991 jyly tәuelsizdikpen birge shet eldegi qazaqtar Otanyna orala bastady. Sol jyldary Selinograd oblystyq partiya komiytetining immigrasiya bólimin basqaratyn (aty-jónin úmyttym) Aymyshev degen últshyl, namysty qazaq ýndemey jýrip-aq, qazaq mýddesi ýshin kóp is tyndyrdy. Bir kýni Selinograd kóshesinde Mongholiyadan kelgen ýsh qazaqqa kezdestim. Kvotasyz kóship kelipti, qayda bararyn bilmey jýr eken. Aydan izdegenim jerden tabyldy. Ýsheuin Aymyshevke alyp bardym da: «Agha Mongholiyadan on ýy kóship kelipti, kvotasyz, otbasy bala-shaghasy, dýniye-mýlki temir jol beketinde, kayda bararyn bilmey kýtip otyr eken. Bizding auylgha qonystanuyna qol úshyn beriniz. Balalarym orys bolyp barady qútqarynyz», - dep múnymdy shaqtym. Sovhoz diyrektory Plaksin degen orysqa qonyrau shaldy. Ol: «Bizde ýy joq, jaghdayyn jasa almaymyn», - dep qarsy boldy.

- Agha men sol auylda túramyn, ol ótirik aitady, on ýy bos túr, - dep ótirikti men  ayttym. Aymyshev maghan qarady da, qaytadan Plaksinge qonyrau shalyp: «Sen kimdi aldap otyrsyn, auylynnan myna bir jigit kelip otyr. Sende on ýy bos túr eken. Qazir vokzaldan on ýidi kóshirip әket, әitpese erteng ornynnan aiyrylasyn», - dep tútqany tastay saldy. «Ýiine kete ber osydan aitqanymdy istemesin men ony kórip alayyn», - dedi.

IYә, ýsh saghat ótpesten bes jýk mashinasy olardy auylgha kóshirip әkeldi. Mening quanyshymda shek joq. Kelesi kýni «balabaqshasy qúrysyn» dep balamdy aldym da solardyng balalaryna qosyp jiberdim. Balamdy orys pen orystanghan qazaqtardyng balalaryna jaqyndatpadym. Alghashqyda balam qazaqtardy týsinbey olar mening orysymdy týsinbey jýrdi, biraq tez ýirendi.  Auylda túnghysh qazaq synyby ashylyp, balam qazaqsha mektep  bitirdi. Ózim qazaq bolyp balalarym orys bolsa, «men qazaqpyn» dep qay betimmen aitamyn? Balalarym qazaq bolyp qalghanda ghana «qazaqpyn» dep aitugha qúqym bar. Qanshama «oqymystylardyn» úrpaqtary orys bolyp ketken joq pa? Qazaq bolghan ata-anadan ne qaldy? Týkte emes. Mongholiyadan kóship kelgen qazaqtardyng arqasynda qazaq boldym. Jalghyz men emes soltýstik ónirding toqsan payyz qazaghy, oralmandardyng  arqasynda qazaq últyna qayta oralghandar.

Mongholiyadan kóshti bastap kelgen ústaz, qazaqtyng әn-kýiining jampozy Býrkitbay Qyryqbayúly Sofiyevka orta mektebinde qazaq tili pәninen sabaq berdi. Bir kýni mektepte 3-4 múghalimning basy qosylyp, әngimelesip otyrghanymyzda Býrkitbay aghamyz: «Men armandaghan armanyma jettim», -  dep qaldy. Biz: « Áriyne, әriyne», - dep, «Atamekenine jetkenin aityp otyr» dep oilap, bas shúlghyp jatyrmyz.

- Mongholiyanyng ishki aimaghynda, qalyng mongholdyng ishinde 20 jylday ómir sýrdim. Olar mening atymdy atamay «hosoh» (qazaq degeni)  dep ýnemi shettetip, keketetin. Ábden aryma tiyip, keleke etip bitti. Kýnderding kýninde mende mongholsha sóilep, oqyp, jazyp, últtyq kiyimin kiyip, salt-dәstýrin ústanyp, әn-jyryn tyndap, últtyq taghamdaryn dayyndadym. (Áriyne, kýnde emes, ýige mongholdar qonaqqa kelgende). Ne kerek, iytimizge deyin mongholsha ýrgizdik. Bәribir «hosoh» dep qaqsap, shettete berdi. «Monghol bolamyn» degen armanyma jete almadym. Qazaq bolghanym ýshin syimadym. Endi, mine, atamekenime, qazaq elime jetip, qazaq bauyrlarymnyng arqasynda, armanyma jetip, «monghol» atandym, - dep bizge qarap jymidy. Maqtamen bauyzdady degen osy. Úyat-ay... Betimizden otymyz shyghyp, jerge qaradyq. Aty -oralman, zaty - qazaq bauyrlarymyzdyng yqpalymen qanshama qazaqsha mektep, kolledj, kәsiby liysey, jogharghy oqu oryndary ashylyp, is-qaghazdary qazaqsha jazyla bastady. Solardyng arqasynda ashylghan Sofiyevka orta mektebining qazaqsha oqyp, bitirip jatqan qazaq balalary qatarynan songhy tórt jyl boyy Selinograd audanynyng aldy bolyp, «Altyn belgi» alyp keledi. Mektep diyrektory Jýrqadam Jeksen men újymnyng manday teri, talmay izdenisi zor jetistikke jetkizip otyr...

Osy kýnge deyin Tәuelsizdik alghanymyzgha 20 jyl bolsa da, atameken, atajúrtymyzda túryp, shalaqazaqtanyp, oryssha sóilep jýrmiz. Ózge elde jýrse de, ana tilin, salt-dәstýrin úmytpay tughan jerge oralghandaryna at qoyyp, aidar taghyp kýlgen әumeser tirligimiz-ay.

Toghaybay NÚRMÚRATÚLY

«Halyq sózi» gazeti