Osyghan qatysty men býgin kýrdeli basty tórt taqyryptyng betin ashyp, taldau jasaghym kelip túr.

1. Zayyrlylyq formasy nemese dinge qatysty jana zan.
2. Radikaldyq aghymdardyng qoghamnyng tútastyghyna keri әseri
3. Hanafy mәzhabytyng damytudyng jobasy men baghyty
4. Hristian missionerlerining qateri

Osyghan qatysty men býgin kýrdeli basty tórt taqyryptyng betin ashyp, taldau jasaghym kelip túr.

1. Zayyrlylyq formasy nemese dinge qatysty jana zan.
2. Radikaldyq aghymdardyng qoghamnyng tútastyghyna keri әseri
3. Hanafy mәzhabytyng damytudyng jobasy men baghyty
4. Hristian missionerlerining qateri

Din qoghamnyng negizgi bes tiregining biri tipti eng negizgisi. Onyng basty maqsaty - әdildik. Qúran da jalpy tórt taqyryptan túrady. Tәuhiyd, payghambarlyq, aqyret, әdildik. Osynyng tórtinshisi әdildik bolsa qalghan alghashqy ýsheuinde de osy әdildik jatyr. Mysaly әlem, jaratylys jaratqan Bireuding menshigi. әl-Faraby da ol jayynda: «Álemdi joqtan bar etken bir yqpal sebep bar. Búl sebep, barlyq әlemnen joghary túrghan әri eng alghashqysy. Ony bar etken basqa bir sebep joq. Ol ózdiginen bar. Ol kәmil de tolyq»,- deydi. Mine bir qogham júmyr jerdi, ondaghy baylyqty, ilimdi ózimdiki dep ózderine tabynsa nemese kósemderi men danyshpandaryn pút etip tabynsa onda ol qoghamda әdildik joghalghany. Bireuding zatyn zansyz bireuge telu naghyz zúlymdyq. Endeshe әlemning iyesin tanu әdildik. Mine payghambarlar da osy zúlymdyqty joyyp, әlem kimning menshigi ekendigin tanytu maqsatymen jibiriledi. Ádil zandar jiyntyghyn jetkizip, qoghamda tendik ornatady. Ýshinshisi aqyret. Onda da әdildik bar. Eger aqyret bolmasa búl jalghan dýnie zúlymdyqqa ainalar edi. Minekey endeshe qoghamda ilahy din bolmasa memlekettik jýie de sol dinnen qalys qalsa nemese moyyndamasa onda múnday elde әdildik ornau qiyn. IYә, belgili bir әdildik bar bolghanmen tolyq deu mýmkin emes. Aghylshyn filosofy jәne әlemtanushy Karl Popperdin: «Áldebireuler «әdildik» degen - bir taptyng ekinshi taptyng ýstinen sózsiz biyligi, dep mәlimdeytin bolsa, onda men әdiletsizdting jaqtasymyn»,- deuinde osynday tereng mәn jatyr. Osyny jaqsy bilgen tarihta da qazirgi tanda da әlemdegi barlyq alpauyt memleketter ózderi zayyrly memleketpiz dey túrsa da dinderine eng birinshi mәn bergen. Ásirese әlemde óz salmaghyn kýn sayyn kórsetip otyrghan Amerika qúrama elderding úzaq jasauynyng týpki syry dinge kóp kónil bólgeninde jatyr. Olar  kóp zandaryn Osmanly memleketin alghan. Áli kýnge deyin jana zandaryn islamy sharighat zandarynan alyp otyrady. Zayyrly degen termin Fransiyada qalyptasqanmen olardyng mektepterindegi din dәristerin tikiley shirkeu basqarady. Al bizding qazaq eli sol elderdi salystyryp, ózining Ata zanyna «zayyrly» degen sóz qosqan. Ári «Memleket din men diny birlestikterden bólingen»,- deydi. Sóite túra artynan «Din ister komiyteti» keyin ony keneytip «Din ister agenttigin» qúrady. Múnyng arty «Din ister ministirligi» de jetui mýmkin. Sonymen qatar «dinaralyq diolog» dep әlemdik jәne dәstýrli dinderdi elimizge shaqyryp biz músylman el bolyp sizderdi shaqyryp otyrmyz deymiz. Múnyng bәri bizding Ata zandaghy «zayyrlylyq» degen úghymgha ashyqtama, kommentariy berilmeuinde jatqan edi. Biz zayyrlymyz. Búl anyq. Biraq qanday zayyrlymyz. Qay jaghynan zayyrlymyz. Qanday elding zayyrlyghy. Keshegi Sovet ýkimeti sekildi dinsiz zayyrly ma, әlde osynau baytaq dalany qasyq qanyn tógip, jannan bezip kózining qarashyghynday saqtap kelgen bayyrghy halqy músylman qazaq degen elding zayyrlyghy ma? Mine elimizdegi songhy jyldary ushyqqan diny ahualdar jәne basqa da sebeptermen biylik qazaq elining qanday zayyrly el ashyp kórsetti. Ya, keshegi qayta ózgergen «Diny qyzmet jәne diny birlestikter turaly» Qazaqstan Respublikasynyng 2011 jylghy 11 qazandaghy zanynyng kirispesinde: «hanafy baghytyndaghy islamnyng jәne pravoslaviyelik hristiandyqtyng halyqtyng mәdeniyetining damuy men ruhany ómirindegi tarihy rólin tanitynyn»,- dep jazghan.

Osyghan zer sala qarasanyzdar: Pravoslaviyany bylay qoyghanda «hanafy baghytyndaghy islamnyn.., halyqtyng mәdeniyetining damuy men ruhany ómirindegi tarihy rólin tanitynyn» degen jeke bir maghynany úghamyz.

Dinsiz qogham joq. Búl el qazaq eli bolyp qaludyng birden bir joly óz qúndylyghyna qayta oraluy. Al onyng qaynary - Islam dini. Sonyng ishinde Ábu hanifa mәzhaby. Eger biylik Imam Aghzam mәzhabyna erekshelik tanymaytyn bolsa jana tolqyn úrpaq bәribir bayyrghy júrtynyng dinine tartatyn edi. Biraq bir mәzhab emes, әr týrli mәzhabqa, aghymdargha qaray oiysar edi. Al múnyng aqyry qúldyraugha, joghalugha soqtyrady. Qazaq elinde sәlәf sekildi radikaldyq aghymdardy bylay qoyghanda sunnittik ózge mәzhabtyng qazaq eline kirui el ishinde talas tudyrady. Din bolghanmen qazaq mәdeniyeti, qúndylyghynyng kópshiligi joghalady. Taudan aqqan kóshkin sudyng qansha aldyn alsanyz da siz oghan bóget bola almaysyz. Onyng birden bir joly ózining ghasyrlyq arnasyna týsiru. IYә, Allagha shýkir keshegi jarylys jasap eldi dýrliktirgen radikaldyq aghymdardyng býginde beti qaytty. Áytse de týgeldey joghaldy degen sóz emes. Tipti joghalghan kýnning ózinde solargha úqsas ózge de jat aghymdardyng shyghuy tosyn emes. Sondyqtan biylik osylargha taghy da mәn berip, kóptegen is-sharalar jasauy qajet. Endeshe, biylik qazaq elining әr týrli sektalar men radikaldyq aghymdargha jol bermeytin ózining myng jyldyq ata-babasynyng ústangha hanafy mәzhabyn ústanghandyghyn aiqyn moyyndaghan eken, olay bolsa biylik osyny ispen dәleldeui kerek. Sol ýshin de múny Diny basqarmagha artyp qoymay biylik pen qoghamnyng barlyq salasyn osyghan júmyldyruy qajet. Sizderge mynany basa aitqym keledi. Ishte jәne syrtta belgili kýshter qazaq elining hanafy emes belgili bir sәlәfi, shiiyt, tәbligh sekildi radikaldyq baghytty ústanatyn el etip tanytqylary keledi. Sondyqtan eldegi olardyng belsendileri qaytken jaghdayda da tizgindi hanafiyding qolynan alugha jan saluda. Al elde osylay dýrbelennen boluy syrtqy kýshter ýshin asa qajet nәrse. Óitkeni eldegi Yagova sekildi sektalar el sahnasynan qalys qalyp, erkin әreket etip Islam dinine shoshyghan halyqty ózine onay tartyp, el tizginin qolyna alugha jol ashylady. Endeshe biz osyghan jol bermey, batyl qadamdar jasaghanamyz abzal. Biylikting hanafidy ashyq moyyndaghany osyny tereng týsingendigining belgisi dep oilaymyn.

Endeshe búl jerde eng basty neden bastau kerek degen saual tuyndauy mýmkin.

Áueli Ábu Hanifa mәzhabyna qatysty naqty ghylymy bazalar әzirleu lәzim. Qazaq elining myng jyldar boyy osy baghytty ústanghanyn dәleldeui kerek. Bizding qazaq dala júldyzdary atanghan әl-Farabi, әl-Kerderi, әl-Jәndi, әt-Tarazilar tek bizding ghana emes myng jyldar boyy kýlli Islam әlemine júldyz bolghanynda dau joq. Endeshe biz solardyng attaryn, qoljazbalaryn tauyp ony qazaq tiline audaryp mektep pen jogharghy oqu oryndaryna engiziuimiz qajet. Ghylymy bazalardyng biri retinde Núr-Mýbarak uniyversiyetine kóp kónil bólu kerek. Ony diny mәselelerding fәtuasyn beretin jәne sony halyqtyng moyyndaytyn dengeyge kóteru lәzim. Bolashaq qazaq elining ghúlamalaryn sol jerde dayyndau maqsatymen Islamtanugha qatysty doktorlyq bólimderin ashu qajet.

Ekinshi, býgingi tanda әlem әlemdik daghdarystyng negigi týp tórkini ósimde, payyzda jatqanyn bilip moyynday bastady. Álemde ósimsiz bankter órken jaya bastady. Al ósimge tiym salghan birde bir Islam dini. Al әlemde islamy bankterding eng myqtylary Malaziyada myqty damyghan. Sondyqtan Núr-Mýbarak uniyversiyetinde Islam ekonomikalyq fakulitet ashylyp, Malaziyadan ghalymdar tartuy qajet. Sonda uniyverspettte tek diny mamandan emes, islamy ekonmistter de әzilenededi.

Ýshinshi aitar mәsele Din ister agenttigi. Olar tirkeumen ghana ainalyspauy kerek. Eldegi týrli sektalardyng is qimylyn jiti baghalauy kerek. Al ol ýshin olardyng shtatyn kóbeytip, aimaghyn keneytu kerek. Bir kezderi osy agenttik diny komiytet bolyp túrghanda Almatyda eng alghashqylardyng biri bolyp júmys istegen bolatynmyn. Sonda sanymyz ýsh adam bolatyn. Al diny birlestikting seksen payyzy osy Almatyda tirkelgen bolatyn. Sonda  ýsh adam jayau jýrip qanday is atqarmaq. Sondyqtan olardyng sanyna da sapasyna, qarjysyna da kónil bólui qajet. Atynan at ýrikpese de mysy basym boluy qajet.

Tórtinshi osyghan qaray Din ister agenttigi músylmandar Diny basqarmasymen birge etene júmys atqaru qajet. Qala men auylda meshitterding salynuyna kóp kónil bólip jerining ornalasuy men salynuyna  mәn beru qajet. Mysaly, Almaty qalasyn alayyq. Eski Almaty qalasymen salystyrsaq qalada bir-aq meshit bar. Ol - ortalyq Meshit. Al Abay men Furmanov danghylynda Áuezov, Bógenbay, Qabanbay t. b basqa kóshelerding eshbirinde meshit joq. Týngi barlar sekildi týrli oiyn-sauyq pen týrli sektalardyng ghimarattary bar. Al meshitke kelgende oryn joq. Bógde elden Almatygha kelip aralap kórgen jolaushy búl qala kimning qalasy dep oilaydy? Al qalanyng ishinde meshtting kóp boluy qaladaghy diny shiyelenisting kóp mәselesin sheshuge arqau bolady. Óitkeni jastar studentten meshit imamynyng nasihatyna qatty mәn beredi. Alayda osynday kishigirim bolsyn meshitterding joqtyghynan әsirese studentter әr týrli sektalar men radikaldyq aghymdardyng jeteginde ketude. Kóktebening basyna pәlen milliongha shyghyndap músylman qazaqtyng maqtanyshy degennen qaraghanda sonyng ornyna qala ishine birneshe meshit salghan jón.

Besinshi, memleket meshitterge arnayy qorlardan qarjy bóldirip, imamdar men meshit qyzmetterine ailyq bólui qajet. Aty atalghan zannan keyin búl eshbir zangha qayshy emes. Ýlken qalalardaghy meshitterde halyqtan sadaqa týskenmen auyldy jerlerde sadaqa joqtyng qasy. Ýlken qalalardaghy meshitter de týsken sadaqasy ózinen artylmaytyndyqtan auyldargha kóp kómektese almaydy. Meshit ýlken bolghan sayyn jylu men jaryghyna da kóp shyghyn qajet ettiredi.

Sonday-aq, bizde kóbinese sóz bar da is joq. Bizde zang degen shirkin kóz toymas. Al oryndalugha kelgende kejegemiz keri tartyp túrady. Sondyqtan osy zannyng iske asyluyna kónil bólinui qajet.

Altynshy, eldegi diny alauyzdyqtyng aldyn alu jәne radikaldyq aghymdardy týp tamyrymen joi ýshin mektepke din dәristerin engizu qajet. Qazirgi kezde mektepke engizgen dinder tarihy sabaghy óte az saghat. Ári ol din dәrisi emes. Búl kóp bolsa elge basu aitu ghana. Sondyqtan osyghan qosymsha «Qazaq elining dәstýri men qúndylyqtary nemese imandylyq ne bolmasa qazaq ghúlamalary tәrizdi sabaqtar qoyyp óz ata-babalarynyng kim jәne qanday músylman bolghanyn tanytu qajet. Qazaq eli qazirde әlemde suisitten ýshinshi orynda túrady eken. Sonyng kóbisi mektep jasyndaghylar. Keshegi Sovet kezinde mektepte «Oqy, oqy jәne oqy» dep Qúrannan úrlap dinsizdik diny moraldyq dәrister berip adamgershilikke tәrbiyeledi. Al býginde olar dinnen mýlde maqúrym qaldy. Suisitte sonyng saldarynan desem qatelespeymin.

Jetinshi, diny nasihattaghy eng basty kýshimizding biri BAQ. Onyng ishinde telearnalar. Telearnalarda Japonnyng handar tarihi, Koreya mәdeniyeti, Týrkiyanyng dinsiz rejisser týsirgen tipti balapandargha arnalghan Qytaydyng mәdeniyeti men tilin ashyqtan ashyq ýiretken multifilmder men teleseriyaldar kórsetilip, jas úrpaqtyng kýnnen kýnge dinnen de óz tarihynan da alastatylugha jaghday jasalady, al din men dilge jaqsy jaghday jasalmaydy. Olardyng basym kópshiligi diny nasihatty emes, kóbinese óz bedelin kóteru maqsatymen tek diny shiyelenisterdi ghana elge kórsetedi.

Segizinshi, búl túrghyda eldegi partiyalar da at salysuy qajet. Mysaly Núr-Otar partiyasyn alayyq. Olar auylgha jastardy júmysqa jiberui turaly jobalar jasady. Óte oryndy. Biraq nege solar dinge kónil bólmeydi. Nege mysaly Núr-Mýbarak uniyversiyetinde bitirgen jastar biri shyghysta bolsa batysqa, eli batysta bolsa shyghysqa baryp qiyandaghy bir auylgha baryp meshitte imam boluda. Osylargha da jaghday jasap olardy mektep din sabaghynan dәris bergizip, ýy bergizse bolmay ma? Auylda bir dәriger qanday manyzdy bolsa imam dәl sonday tipti odan eki ese manyzdy. Sonday-aq, basqa partiyalar da dinge kónil bóluleri qajet.

Toghyzynshy songhy aitar sóz bir jaghynan osylay nasihat jasalsa ekinshi jaghynan eldegi sektalar әsirese sonyng ishinde hristian missionerlerin el ishindegi is-әreketterin toqtatugha da kýsh saluymyz qajet. Provasliyalyq shirkeudi de osyghan shaqyru qajet. Olardyng bәri adal jolmen emes adamdardy arbaumen, dýniyemen tb. Joldarmen ózderine tartuda. Osylardyng osy aram qylyqtaryn әshkerelep elge tanytu qajet. Ásirese Din ister agenttegi olardy qayta tirkeude asyqpay salqynqandylyq tanytuy abzal.

Qúranda Alla Taghala: «Estering auyp qayda ketip bara jatyrsyndar?» deydi. Toqsan auyz sózding tobyqtay týiini, kýn erteng búl ómirden ótkende jatqan jeriniz syz bolyp, artta qalghan úrpaghynyzdyng biri sýieginizdi órtep, endi biri molanyzdyng basynda sharap iship eske alyp, qasiyetti ata-baba aruaghynyng qarghysy almayyn demeseniz, qoghamgha kónil bóliniz demekpin.

"Abay-aqparat"