Danalyq keshegi, býgingi jәne ertengi kýn ýshin de kerek. Ótken kýn ýshin ýlken bir danalyq - ótken tariyhqa óz baghamyzdy beru, útqanymyz ben útylghanymyzdy tarazylau, ótken kýnnen sabaq alu. Býgingi kýn ýshin danalyq - býgingi qoghamnyn, jeke adamdardyng boyyndaghy búrynnan kele jatqan «eskilikti auruyn» jәne janadan payda bolghan «jana auruyn» anyqtau, zardabyn sezinu, qaterding qaydan keletinin nemese qater qay jerde túrghanyn bilu. Paydaly men paydasyzdy, damu men keri ketudi, jaqsy men jamandy, dos pen jaudy aiyra tanu. Ertengi kýn ýshin bir danalyq - býgingi kýnning auruyn bolashaqqa ala barmau, býgingi kýnning asylynan aiyrylyp qalmay bolashaqqa amanat etu.

Baghalay bilu

Danalyq keshegi, býgingi jәne ertengi kýn ýshin de kerek. Ótken kýn ýshin ýlken bir danalyq - ótken tariyhqa óz baghamyzdy beru, útqanymyz ben útylghanymyzdy tarazylau, ótken kýnnen sabaq alu. Býgingi kýn ýshin danalyq - býgingi qoghamnyn, jeke adamdardyng boyyndaghy búrynnan kele jatqan «eskilikti auruyn» jәne janadan payda bolghan «jana auruyn» anyqtau, zardabyn sezinu, qaterding qaydan keletinin nemese qater qay jerde túrghanyn bilu. Paydaly men paydasyzdy, damu men keri ketudi, jaqsy men jamandy, dos pen jaudy aiyra tanu. Ertengi kýn ýshin bir danalyq - býgingi kýnning auruyn bolashaqqa ala barmau, býgingi kýnning asylynan aiyrylyp qalmay bolashaqqa amanat etu.

Baghalay bilu

Danalyqtyng negizgi kózi - halyq. «Kópting aqyly kól», «kópting oiy kemenger» demeyme. Kópti qúraushy jeke bir adam retinde әrbir azamattyng (ol kim bolsa da) qabileti sheksiz emes, shekti bolady. Qabileti sheksiz adamdy jer betinen tabu qiyn shyghar. Qabileti shekti bolghandyqtan, qabiletti degen adamnyng ózi әr qashan  dúrysyn, aqiqatyn dәl tauyp aita bermeydi. Birde dúrys aitsa, birde qate aityp qoyady. Bir bólimin dúrys aitsa, ekinshi bir bóliminde qatelikter ketedi t.b. Mynalardy dúrys aityp otyr dep, onyng ózge qatelikterin de dúrys dep sanap, bәrin talghamsyz, sýzgiden ótkizbey  qabyldaugha bolmas. Ishinde qatesi bar eken dep, dúrysyn da qabyldamay qoygha taghy bolmaydy. Dúrysyn aitugha tyryssa da, bәrin de dúrys aita alatyn esh bir adam bolmaydy. Sondyqtan bar mәsele kimning (mysaly, bir jurnalistin, bir әkimning t.b.) sózi, kimning iydeasy bolsa da dúrysyn (bolmystyng ereksheligi men zandylyghyn shynayy ashyp kórsetkenderin) qabyldap, qatesin sýzgiden ótkizbey tastauymyzda jәne qate jerin týzetip, dúrysyn aita biluimizde.

Danalyq - ýlken jaqtan belgili bir dúrys iydealardy, kózqarastardy, aqiqatty, teoriyalardy, bilim-ghylymdy arqau etkenmen; kishisi, bir últtyng danalyghy onyng әr bir azamatynyng kishkentay is-әreketi, sóilegen sózi arqyly da, әr bir oqyrmannyng jurnalisting maqalasyna bildirgen pikirinen de kórinip túrugha tiyis. Mysaly,dúrys baghalay bilu, naqty baghasyn bere bilu de - danalyq. Kerisinshe asyra siltep aitu danalyqqa jatpaydy. Bizding Qazaqta keybir mýdeler qaqtyghysy nemese qúndylyqta úqsamastyq bolghan kezde emolsiyagha berilip asyra siltep aitatyn adamdardy jii kezdestiruge bolady. Únasa nemese kónili qalasa maqtap tóbesin kókke tiygizuge, únamasa ne qalamasa jamandap tiridey kórge kirgizuge beyim túrady. «Bitken iske synshy kóp» demekshi, tipti keybireuleri tek syn aitugha, nashar jaghyn ghana kórsetuge, jamandaugha ysylyp alghanday. Ondaghysy ol aitalmaghan aqiqatty men aityp otyrmyn degeni bolsa kerek. Al keybireuler onyng aitqany «qate, jalghan» degenmen, ózi «dúrysy, shyndyghy» turaly jarytyp eshtene aitpaydy. Osylay isteu qanshalyqty dúrys, qanday manyzy bar, adamgershilikti, әr bir jeke adamnyng qadir-qasiyetin saqtay biluge septigi barma degen saual mazalaydy. Meninshe oryndy syn artyqshylyghyn da, kemshiligin de; dúrysyn da, qatesin de qatar kórsetu kerek. Aytylu ret tәrtibi boyynsha aldymen dúrysyn, jetistigin, artyqshylyghyn aitu kerek. Sodan keyin baryp qateligin, kemshiligin, jetispeytin tústaryn kórsetu oryndy. Kórsetip ghana qoymay, dúrysy qalay bolady, sony da aityp ótken dúrys. Osylay isteuding manyzy; birinshiden, dәnning arasynan qauyz izdemey, qauyzdyng ishinen dәn izdeu kerek degen sóz; ekinshiden, oghan (ekinshi adamgha) degen qúrmet, ol qylmysker ne esi dúrys emes adam bolsa da ony azamat retinde silaghandyq. Ýshinshiden, birinshi jaqtyng óz adamgershilik qasiyetin saqtay bilgenning kórnisi. Al asyra maqtau, әsirese, tek ghana qatelikteri men kemshilikterin aitu - aqiqatty belinen basqandyq. Aldynghysynyng nәtiyjesinde qoghamda tabynu payda boluy mýmkin.  Songhysynyng nәtiyjesinde, ómirde «dúrys aita alatyn» eshbir adam qalmay qaluy, jastar «kimge, kimdikine» senerin bilmey, «dúrys ben búrysty» aiyra almay sendelui mýmkin. Kórinip túr dúrys baghalay bilmeu әr bir azamatty, tipti últty ruhany toqyraugha, daghdarysqa aparyp soqtyratyn bir sebep.

Asyra maqtau ne bәrin de qate etip kórsetu, ekeui de asyra silteushilik. Sondyqtan, shynayy, naqty baghasyn berudi әr bir adam ýirene bilu, sanasyna sinire bilu kerek dep esepteymin. Ol ýshin eki jaqty (dúrys jaghy men búrys jaghyn, artyqshylyghy men kemshiligin, paydaly jaghy men ziyandy jaghyn t.b.) qatar oilau kerek. Áriyne,aldymen dúrysy, jaqsy jaghy, paydalysy qaysy, meninshe ýlken bir danalyq sony kóre bilude. Qatesi, kemshiligi, paydasyz tipti ziyandy nәrseleri de bar eken dep, jaqsy, paydly nәrselerin de laqtyryp tastaugha nemese bәrin teris, qate etip kórsetuge bolmaydy. Odan eshkim eshtene útpaydy. Kerisinshe, birlikke óz salqynyn tiygizedi. Qazaqta «aqyldy adam aqymaqtan da birdeme ýirenedi», «dәnin alyp, qauzyn tastau» danalyq sózderi osyndaygha qaratylyp aitylsa kerek. Naqty baghasyn bere bilu (әdil baghasyn beru) degenimiz - dәnin alyp, qauzyn tastau nemese dәni men qauzyn aiyra bilu emespe. Dәnin alyp túryp, «esh dәn joq, bәri qauyz eken» dep qalay kózjúmbaylyqqa salynugha, qalay týkke jaramsyz etip tastaugha, qalay asyra siltep aitugha bolady. «Su ishken qúdyqqa týkirmeu» dúrys әri paydaly is emespe. Ghalymdar ishetin sudyng ózin qorlamay, maqsatsyz laylamay, albaty tógip-shashpay, qadirlep, maqtap, rahmetindi aityp, alghysyndy bildirip ishseng onyng sinimdi, tipti shipaly bolatyndyghyn tәjiriybe jasau arqyly dәleldegen. Mysaly, arasan suynyng kóp adamnyng auruyna shipa bolyghanyn estip te, kórip te jýrmiz. Basqasyn aitpaghanda, múnda adamdardyng oghan degen senimi de manyzdy rol oinaydy. Al biz su emes adambyz. Eger bir jurnalisting maqalasynda jaqsy, paydaly, dúrys iydea aitylumen qatar qatelikter, aghat ketken nәrseler de bolyp jatsa, sol qateligine, aghat ketken, artyq ketken jerine bola, ony jerden alyp, jerge salu, aitqandarynyng bәrin qate etip kórsetu nemese esh mәn-maghynasy joq dep esepteu onyng enbegine berilgen shynayy bagha bolyp eseptelmeydi. Mysaly, keybir oqyrmandar mýmkin kýiingendikten, kýigendikten (әriyne kónilin týsinuge bolady) bylay dep «jurnalisterding bәri jaghympazdar, bәri nadan, ataq qúmar, biylikten dәmeli, ananyng basyn bir, mynanyng basyn bir shalyp, mәnsiz qoyyrtpaq birdenelerdi jazady, ottaydy t.b.» dep aitatyndardy oqyp jýrmiz. Meninshe adam qanday kónil kýide túrsa da jaghymsyz jaghynan osylaysha asyra siltep aita beru, uaqyt óte, birtindep jurnalistin óz últyna degen mahabbatyn, últym ýshin degen ruhyn sóndiruge, últ jandylyghyn óshiruge bir sebep bolady. Elim ýshin enbektensem degen jigerin múqaltady t.b. tipti oqyrmandardy ýrkitip, Qazaqsha aqparattargha qaramay, oryssha aqparattargha; elimizding aqparaty emes, ózge elding aqparatyn qaraugha qaray auyp ketui de mýmkin. Múnday asyra siltep aitu - danalyqqa jatpaydy. Múndaylar dәndi de, qauyzyn da birge laqtyryp tastaytyndar. Múnday asyra siltep aitatyn adamdardyng jeke adamgha degen adamshylyghyn (ayaushylyghy azayghanyn) bylay qoyghanda, ol osy alghan betinen qaytpasa ruhany asharshylyqqa úshyrauy da mýmkin. Sol siyaqty, kerisinshe qatesi, olqylyqtary, kemshil tústary, tipti ziyandy nәrseleri bar ekenin kóre túra, olardyng barlyghyna kóz júmyp, basbarmaqty shoshaytyp, tóbesin kókke jetkizip asyra maqtap jiberuge de bolmaydy (әriyne batyrlyghyn, izgiligin, adamgershiligin, enbekqorlyghyn, últjandylyghyn t.b. maqtaudyng jóni basqa). Aqiqatyna kóz jetkizbey asyra maqtap aitudy jany qalaytyndar dәnimen qosa qatty qauyzyn da birge jep qoyatyndar. Múnday adamdar ózine nemese qoghamgha auru shaqyruy mýmkin. Sebebi olardyng ruhany әlemining bir bóligi jalghan, qate, nәrsiz (paydasyz) nәrselermen toltyrylghan.

Asyra siltep aitudyng eki týri (asyra maqtau, bir jaqtyly dattau) de aqiqattan alshaq túrady. Sebebi, aqiqat shynaylyqty, naqtylyqty, naq bolmysty tura beyneleudi, shynayy baghasyn berudi de talap etedi. Sondyqtan, aqiqattyng negizgi bir jauy - asyra siltep aitu, yaghni, asyra maqtau ne tek dattau, shynayylyqtyng bolmauy. «Ayta bilgen sóz marjan, qosylmasyn sóz arzan» demekshi, mening biluimshe layyqty, naqty baghasyn bere bilu - danalyqqa jatady. Qytay reformatory Dyn SiaoPinnin«Ónerkәsipti damytu problemasy jóninde mening basty oilaytynym qaytkende elimizding býgingi naqty ónerkәsip jaghdayy negizinde ayaqtan tik túryp, aldaghy bolashaghymyzgha kóz jetkize alamyz. Qazir bizding ónerkәsip negizimiz qanday, búghan naqty bagha beru kerek. Eger naqty jaghdaydan artyq nemese naqty jaghdaydan kem baghalasaq (mejelesek), bәri de dúrys bolmaydy.20.08.1963» degen sózin de bir dәlel retinde keltiruge bolady. Meninshe әr bir adam, әr bir oqyrman, әr bir ziyaly ózin tiri tarazy dep esepteu kerek. Ýitkeni «tarazy tura sóileydi». Ár bir adam kez-kelgen ekinshi bir qarapayym azamatty jәy adam dep emes, ónerli, qabiletti, talantty adam dep qarau kerek. Kerisinshe, kez-kelgen qoghamgha belgili túlghalardy da ózim siyaqty qarapayym adam dep esepteu kerek. Sonda oghan (ekinshi adamgha) degen qúrmet, silastyq bolumen qatar tabynu da bolmaydy. Meninshe, kez-kelgen ekinshi adamdy nemese onyng enbegin dúrys baghalay bilu ýshin osy alghy shart oryndalu qajet.

Juranis oqyrman qauymnan, oqyrman qauym jurnalisten aiyryla almaytyn egizder. Olay bolsa olar arasynda shynayylylyq, shynshyldyq boludan syrt ózara silastyq, qúrmet, mәdeniyettilik bolu kerek shyghar. Ár bir oqyrman, elimizding kez-kelgen bir jurnalistin jaqsy jurnalist dep eseptese, olargha qúrmetpen qaraydy. Al ózkezeginde jurnalist te (kýni ýshin nemese ósui ýshin t.b. sebeptermen jaghympazdyqqa barmay) jalpy halyq ýshin shynayy qyzmet etuge tiyis. Ótirik nәrselerdi aityp, nemese taryday nәrseni (mysaly, mardymsyz bir jetistikti) tauday ghylyp kórsetip, halyqty aldaugha da bolmaydy. Áriyne, bardy joq etip kórsetuge de bolmaydy. Yaghni, jurnalist te shynshyl boluy kerek.

Olar (jurnalistter men oqyrman, kórermen qauym) әrqashan bir-birinen ýirenip, bilim, tәrbie alyp otyruy; bir-birinen kýsh-quat, jiger alyp otyruy tiyis. Kez-kelgen bir jurnalistting bir enbegine asyrmay da, jasyrmay da, naqty baghasyn beru oghan ýlken kýsh-quat, jiger beredi. Ol ózining enbegining nәtiyjesin kórgendey bolady. Onyng enbegine bola ne aqsha berilmese (mysaly, qalamaqy), ne enbegin dúrys baghalamasa, yaghni, jurnalistting enbegin ne memleket, ne halyq (oqyrman, kórermen, tyndarman) baghalamasa, ol ary qaray júmysyn qalay jalghastyra alady. Enbegin dúrys baghalamau, birinshiden ghylymisyzdyq bolsa, ekinshiden adamgershiliksizdik. Adamdy qúmettemegendik, adamnyng qadir qasiyetin týsinbegendik. Basqa sebepterdi aitpaghanda, asyra siltep aitudyng ghylymilyghy da, adamgershiligi de joq. Ghylymilyq (azamattardyng ghylymy boluy) bir últtyng mәdeniyetiliginin, órkeniyetten qalmaghandyghynyng negizgi bir kórnisi ekenin әrqashan esten shygharyp almaghan dúrys.

QHR. Akademiyasynyng akademiygi, professor, QHR ghylym akademiyasy tehnikalyq ghylym bólimining orynbasar diyrektory, Qytaydyng tanymal mehanikalyq injeneriya sarapshysy,  Sinhua uniyversiyteti siyaqty 20 astam uniyversiytetting qúrmetti professory, Qytay elining ýzdik pedagogy Yang Shuzy (Yang Shu Zi): «Eger bir memleket, bir últ ghylym-tehnikadan júrday bolsa, búl onyng artta qalghany. Bir soqqy berumen-aq kýirep bitedi. Alayda, bir memleket, bir últ adamshylyqtan, adamgershilik ruhtan, gumanizmnen (gumanizmge qysqa týsinik: adamnyng ózine mәn beru, adamdy qúrmetteu, adamgha qamqorlyq, adamdy ayalau t.b. bir sózben aitqanda adamnyng ózi turaly mәdeniyet. Mәdeniyetting ghylym, ónerden basqa adamnyng ózine qatysty ýshinshi bir salasy. Búl mәdeniyet damymasa,Adamy túlghasy (chelovecheskoy lichnosti) jan-jaqtyly damymay qalady. Bir jaqtyly bolyp qalady, normadan auytqidy, tipti qalypsyz baghytta damidy (anomalinoe razvitiye). Qoghamdaghy oryndaluyn aitar bolsaq: Eng sonynda eldegi zandy jetildiru, zannyng sapaly, minsiz boluy, onyng qaltqysyz oryndaluy arqyly jәne aghartu júmysymen ainalysu, tәrbie kórsetu t.b. arqyly jýzege asady) júrday bolsa, azamattary, tipti tútas últy ekinshi bir kýshtin, yaghni, kýn kórisinin, júmysynyn, qyzmetinin, ataq-abyroyynyn, dýniyenin, aqshanyn, nәpsinin, ekinshi bireudin, lauazymdy túlghanyng t.b. jeteginde ketip (qúlyna ainalyp), eshkim úrmay-soqpay aq óz-ózinen kýirep bitedi.» degen bolatyn. Qarap kórsek adamgershilikti saqtau da - ýlken bir danalyq. Qazaq «..., altau ala bolsa auyzdaghy ketedi» deydi. Meninshe layyqty, naqty baghasyn bere bilmeu (mysaly, jurnalistke, kez-kelgen bir túlghagha), baghalay almau - altaudyng ala boluyna alyp keletin, sonynda adamdy (mysaly, jurnalistti t.b.) kópting qamyn oilaudan bas tartugha, qara basynyng qamyn oilaugha iytermeleytin bir sebep. Onyng syrtynda adamnyng qadir-qasiyetin týsinbeushilik, baghalamaushylyq bolyp tabylady. Adamshylyqqa jat nәrse. Adamdy adamgershilik qasiyetten aiyratyn faktorlar (mysaly, imansyzdyq t.b.) óte kóp. Shaghyn maqala arqyly olardyng qaysy birin aityp bolugha bolady. Alayda, sonyng biri dúrys baghalay almau. «Qarnymnyng ashqanyna emes, qadirimning qashqanyna nalimyn» degen sóz osyndaygha da qaratylyp aitylghan shyghar dep oilaymyn. Dúrys baghalay almasang (mysaly, jurnalistti, últ ziyalylaryn), qadirin qalay týsinesin. Qarapayym bir mysal, júbayy erine «adalmyn» dese, al eri ony «j...psyn» dese, osy bir dialogtan osy otbasynyng qanday bir jarqyn bolashaghyn kóruge bolady.

Sondyqtan, jurnalisting de, oqyrmannyng da jauapkershiligi zor ekenin әr qaysymyz da sezine biluimiz lәzim. Ekeui de әr qashan әr sózin emolsiyagha berilmey, aqylgha salyp aitugha tyrysqan jón siyaqty. Áriyne oqyrman qauym ýndemey qala beruge taghy bolmas. «Aqyrghannyng bәri arystan emes, ýndemegenning bәri danyshpan emes» demekshi.

Bizding halyq danalyqta eshbir últtan kem emes, ótken ata-babalarymyzdyng da, býgingi úrpaqtarynyng da danalyghy jetedi. Endeshe, ómirde bir bólim adamdardyng adamshylyq qasiyetin joghalta bastauyna (janalyqtardan kórip jýrmiz), әr bir is-әreketi men әr bir sóilegen sózinde aqyldylyq, ózara týsinistik, silastyq tanyta almauyna ne jetispeydi? Meninshe kelesidegiler me eken dep oilaymyn.

Danalyqty:

Ómirde qoldana bilu jetispeydi

Nasihattau (tәrbiyeleu) jetispeydi

Týsinu, sanagha siniru jetispeydi

Jinap, bir izge týsiru (jýielendiru) jetispeydi

Nemqúraylylyq

Al, siz ne oilaysyz?

"Abay-aqparat"