Senbi, 23 Qarasha 2024
Biylik 3433 10 pikir 28 Qazan, 2021 saghat 16:46

Dәuren Abaev: Altyn Orda – qazaq últy men memlekettiligining altyn besigi

Atyrauda "Úlyq úlys – Altyn Orda" atty halyqaralyq ghylymiy-praktikalyq konferensiyasynyng plenarlyq otyrysy ótip jatyr. Plenarlyq otyrysty QR Preziydenti Ákimshiligi Basshysynyng birinshi orynbasary Dәuren Abaev ashty.

"Barshanyzdy konferensiya júmysynyng bastaluymen qúttyqtaymyn! Pandemiyagha qaramastan býgingi jiyngha kelgenderiniz ýshin rizashylyghymdy bildiremin! Býgingi is-sharany joghary dengeyde úiymdastyryp otyrghan Atyrau oblysy әkimdigine arnayy alghys aitamyn", - dedi ol.

"Osydan bir apta búryn Memleket basshysy Qasym-Jomart Kemelúly Toqaev "Joshy han" tarihiy-mәdeny keshenine bardy. Úlyq Úlystyng negizin qalaushy – Joshy hangha arnalyp ashylghan búl keshen tarihy túlghagha kórsetilgen layyqty qúrmet ekeni anyq.

Osy iygi isting jalghasy retinde biz de býgin otandyq jәne sheteldik belgili tarihshylardy kiyeli Atyrau jerine jinap otyrmyz. Maqsatymyz – Dala Riymi, ortaghasyrlyq asa quatty memleket – Altyn Ordanyng tarihy múrasyn jan-jaqty talqylap, oghan layyqty bagha beru.

Atyrau – úlan-baytaq Otanymyzdyng batys qaqpasy, múnayly astana, halqymyzdyng birtuar úldary dýniyege kelgen ónerli de ónegeli ólke", - dedi Dәuren Abaev.

Sonymen birge osy ónirde, Jayyqtyng jaghasynda Sarayshyq qalasy ornalasqan.

"Búl qalanyng órken jayyp, tanylghan túsy da Altyn Orda kezenine sәikes keledi. Úly Jibek jolynyng Saray-Berke men Horezmdi baylanystyrghan soltýstik baghyty osy Sarayshyq qalasy arqyly ótken.

Múnda sauda-sattyq, mәdeniyet pen sәulet óneri qaryshtap damydy. Qalada biregey su qúrylystary jasalyp, ózining aqshasy basyldy.

Orys jazbalarynda "meyirimdi patsha" atalyp, venesiya men genuyalyq otarlaushylargha yqpal etken Ózbek úly Jәnibek han osy Sarayshyq qalasynda taqqa otyrghan.

Sol ýshin Atyrau óniri – Altyn Ordanyng tarihy múrasyn zertteu isinde manyzdy ortalyq dep esepteymin", - dedi ol.

"Altyn Orda – tamyry tereng tarihymyzdyng bir paraghy ghana emes. Búl – qazaq últy men memlekettiligining altyn besigi.

Biz san týrli úlystar men ru-taypalardan qúralghan Úlyq Úlystyng qazanynda qaynap, jeke últ bolyp qalyptastyq, derbes handyq qúrdyq. Búghan tarihpen әsire maqtanu dep emes, genetikter dәleldegen derek dep qaraghan jón. Oghan qosa Joshy Úlysy – dala memlekettiligining arhetiypi, bastau búlaghy.1465 jyly Kerey men Jәnibek handar negizin qalaghan Qazaq handyghynyng qúrylu sebebin Ábilqayyrgha kónili tolmaghan 200 myng halyqtyng ýdere kóshkeni dep qana qarastyrugha bolmaydy. Qanday kýshti bolsa da, ókpe men renish memleket qúraushy iydeya bola almaydy. Sol ýshin alghashqy handarymyzdyng týpki oiy – Altyn Orda jobasyn qayta janghyrtyp, Joshy Úlysynyng aumaghyn, onda túratyn halyqty biriktiru edi", - dedi Dәuren Abaev.

Jyldar óte búl jobany úly handarymyzdyng biri – Qasym han jýzege asyrdy. Ol Orynbordan Maurennahrgha deyingi alyp aimaqty baghyndyryp, biylik jýrgizdi.

Elbasy 2014 jyly Úlytaudyng tórinde bergen súhbatynda Altyn Ordadan Qazaq handyghyna deyingi sabaqtastyq jelisin aiqyndap bergeni beker emes. Búl iydeyany Shoqan Uәlihanovtyng qazaqtar ózderin altynordalyqtardyng úrpaghy sanap, qúrmetteydi degen sózi de quattay týsedi. Yaghny búl búrynnan belgili derekter, talas tudyrmaytyn aighaqtar. San ghasyr ótse de, Altyn Ordanyng mәni men manyzynyng halqymyzdyng sanasynda berik saqtaluy sondyqtan.

Áz-Jәnibek, Edige, Toqtamys, Asan qayghy siyaqty Altyn Orda kezindegi qayratkerler turaly jyr-dastandar tól foliklorymyzdyng ajyramas bóligi. Ózbek han sýnnittik hanafy mәzhabyn Úly dalanyng dәstýrli dini retinde berik ornatty.

Kenesary Qasymúlyna deyingi qazaq biyleushilerining bәri de Joshy hannan taraydy. Jana elordamyz – Núr-Súltan qalasyn Úly dalada әsem shaharlar salghan Úlyq Úlys biyleushileri ghúrpynyng jalghasy deuge bolady.

Biyl mamyr aiynda Elordada ótken konferensiyada HHI ghasyrdaghy altynordalyq 7 qaghidany bayandaghan bolatynmyn. Búl – býgingi zamangha beyimdey otyryp, babalar ósiyeti retinde basshylyqqa alatyn Úlyq Úlystyng orasan zor tarihy múrasy, - dedi ol.

Dәuren Abaev qaghidalardy qysqasha atap ótti.

Birinshi qaghida – myqty «biylik vertikali» arqyly ortalyqtan basqarylatyn memleket. Búl ózine senip tapsyrylghan júmysqa lauazymdy túlghanyng derbes jauap beruin bildiredi.

Ekinshi qaghida – meritokratiya nemese basshylyqqa layyqty adamdardyng kelui.

Ýshinshi qaghida – әkimshilik basqarudyng tiyimdiligi.

Tórtinshi qaghida – ghylym-bilim ghúrpy.

Besinshi qaghida – dialog mәdeniyeti.

Altynshy – diplomatiya mәdeniyeti.

Jetinshi – adamy qúndylyqtar.

Osy jeti baghyttyng negizinde óz zamanynda Altyn Orda jobasy jýzege asyryldy. Olardyng mýltiksiz oryndaluy Úlyq Úlystyng órken jayyp, dәuirlegen ghasyryna jol ashty.

Búl negizgi qaghidalar býgin de bizdi bolashaqqa batyl kóz tigip, HHI ghasyr talabyna say janghyrugha bastaydy, - dedi Dәuren Abaev.

Abai.kz

 

10 pikir

Ýzdik materialdar

Syni-esse

«Talasbek syilyghy»: Talqandalghan talgham...

Abay Mauqaraúly 1490
Bilgenge marjan

«Shyghys Týrkistan memleketi beybit týrde joghaldy»

Álimjan Áshimúly 3257
Birtuar

Shoqannyng әzil-syqaqtary

Baghdat Aqylbekov 5543