Tayauda «Qazaqstan tarihy» atty kitap qolyma týsti. Avtory - Esenghazy Quandyq.Kitaptyng songhy múqabasynda sureti, ómir­bayany berilipti. Tarih ghylymynyng doktory, professor.
Qazaqstan Respublikasy Bilim jәne ghylym ministrligining qoldauymen shygharyl­ghan joghary oqu oryndarynda nesie jýiesi baghdarlamasymen oqityn studentterge arnalghan oqulyq eken. Alghashqy betinde osylay kórsetilgen.
Múnan keyingi 2-bettegi «Pikir jazghandar» - N.Múqamethanúly - tarih ghylymynyng doktory, professor; S.Ózbekúly - QR Zang ghylymdary akademiyasynyng preziydenti jәne akademiygi, zang ghylymdarynyng doktory, professor, Abay syilyghynyng laureattary eken. Búny arnayy kórsetip otyrghanymyz, kitap avtoryna jol-joba kórsetetin solar ghoy...
Endi solardyng esimderining astyna, yaghny annotasiyada taghy da mynaday anyqtama berilgen:
«Oqu qúraly joghary oqu oryn­darynyng studentterine, magiys­trant­ta­ryna, tarihshy-oqytushylargha jәne joghary oqu oryndaryna týsushi talapker­lerge arnalghan».
Endi osynday asa jauapty, 490 betke juyq tarih kitabyna pikir jazushylar qara әrippen terilgen «Joghary oqu oryndarynda nesie jýiesi baghdarlamasymen oqityn studentterge arnalghan oqulyq» pa, әlde «Joghary oqu oryndarynyng studentterine, magistranttargha, tarihshy-oqytushylargha jәne joghary oqu oryndaryna týsushi talapkerlerge arnalghan oqu qúraly ma?» - degen súraqqa ne der eken?
Bәlkim, E.S.Quandyq myrza oqulyq pen oqu qúralynyng aiyrmashylyghyn onsha bilmeytin bolar, al sizder qalaysha búnday kitapqa jyly da júmsaq pikir jazghandarynyzdy «Týrkistan» gazetining oily oqyrmandaryna uaqyt tauyp, týsindirip beretin bolarsyzdar dep ýmittenemin. Sebebi «oqulyq» - últ kitaby - belgili bir baghdarlama boyynsha mindetti bolady da, «oqu qúraly» tek óz erkinmen paydalanugha úsynylady emes pe?!
Kitap, jalpy 9 leksiyalyq ýlgidegi taqyryptan túrady. Biraq nege ekeni belgisiz, bireui qysqa qayyrylady, esesine endi biri ashy shektey shúbatylady.
Mәselen «HH ghasyrdyng basyndaghy Qazaq eli» - 50 bet. «Birinshi dýniyejýzilik soghys jyldary men aqpan burjuaziyalyq-demokratiyalyq revolusiyasy kezenindegi jәne odan keyingi Qazaq eli» - 15 bet.
II-bólim. Qazaqstan KSRO qúramynda.Totalitarlyq jýiening qalyptasuy - 20 bet, «20-jyldardyng 2-shi jartysy men 30-jyldardaghy Qazaqstan» - 83 betten 277 betke deyin sozylady. (Jalpy kólemi 194 bet). «Qazaqstan Úly Otan soghysy jәne soghystan keyingi beybit ómirge kóshu jyldarynda (1941-1950 jj.) - 21 bet, III bólim. Qazaqstan әmirshil-әkimshil jýiening kýsheygen kezeninde - 36 bet, «Kemeldengen sosializm» qaghidasynyng túiyqqa tirelui.Qazaqstan әmirshil-әkimshil jýiening kýireu kezeninde» (nebәri 11 bet), «Qazaqstan qayta qúru men demokratiya jolynda (1985-1991) (16 bet), - V bólim. «Qazaqstan - tәuelsiz memleket» (34 bet).
Búl jerdegi pikir jazghandardan súralatyn әngime mynada, (leksiyanyng 4-taqyryby) «20-synshy jyldardyng 2-jartysy men 30-jyldardaghy Qazaqstan» bólimine kitaptyng teng jartysy - 231 bettey nege arnalghan?! Álde «Qazaqstan tarihynyn» eng sheshushi sәti osy ma?!
Bizding tarihymyzdyng eng jarqyn betteri «Qazaqstan - tәuelsiz memleket» dep atalatyn 9-taqyrypqa bar bolghany 34 bet arnalypty.
Búnyng qúpiyasy nede? «20-jyldardyng ekinshi jartysy men 30-jyldardaghy Qazaqstan» taqyrybyna 231 bet jazylghan­da, Tәuelsizdikting 18 jylyna aitar túshymdy pikir bolmaghany ma?!
Jaraydy, «Qazaqstan tarihyn»­ tý­gen­deushi tarih ghylymynyng doktory, professor Quandyq Esenghazy Slәmghazyúly, bәlkim búny bayqamaghan bolar, al kitapqa pikir jazghandar, auyrlau aitqanda «ay qarap» otyrghan ba? Búl jerde aitarymyz, «Qazaqstan tarihy» degen taqyryp, úghym elding tútas tarihy emes pe edi?!
Mysaly, Qazaqstan Respublikasynyng túnghysh Preziydenti N.Á.Nazarbaevtyn:
«...Memleketting tizege salghan zorlyqshyl sayasaty halyqtyng ashu-yzagha toly qarsylyghyn tughyzbay qoymady. Júrtshylyqtyng arasynda rejimge qarsy boy kórsetuden tayynbaytyndar kóbeye týsti.
1929-1931 jyldarda sharualardyng 380 ret búrq ete qalghan býligi men kóterlisine 80 myngha juyq adam qatysty. Solardyng eng irileri:
SOZAQ, YRGhYZ, AQSU, ABRALY, ADAY, QARAQÚM jәne basqalar edi.
Bәri de Qyzyl Armiyanyng qaruly әskerining kýshimen ayausyz basyp janshyldy...» («Qazaqstan tәuelsizdigi: Tarih taghylymy jәne qazirgi zaman». «Egemen Qazaqstan»,1996 jyl, 17 jeltoqsan. Tәuelsizdikting 5 jyldyghyna arnalghan saltanatty jiynda jasaghan bayandamasynan) - deytin resmy sózi nege tarih kitabyn jazghanda qaperge alynbaghan? Búl úly oqighalar dәl osy «Qazaqstan tarihy» kitaby qozghaghan uaqyt kezeninde bolyp ótti emes pe?!
«1986 jylghy Jeltoqsan kóterlisi» degen taqyryppen mәsele qozghalghanda, Elbasymyz qadap túryp aitqan 380 kóterlisting bir de birining týsi týstelmey, úmyt qaluyn ne dep týsinemiz?!
Qarapayym halyqtyng basyn kýrdeli súraqtarmen auyrtpay-aq qoyayyq, әlgi pikir jazghan, shynymen-aq ózderi qol qoyyp, «sәt sapar» tilegen kitapta «Osy jyly 10 jeltoqsanda gharyshqa túnghysh qazaq gharyshkeri Toqtar Áubәkirov úshty», - dep kórsetilgenge shynymen-aq sene me eken?
«Aqiqat» jurnalynyng 1991 jylghy qarasha, №11 sanynda 33-40 betterde «Arqadan úshqan aqiyq» atty ocherk jariyalanghan. Avtory jurnaldyng arnauly tilshisi S.Jәmekov.
Ol bylay deydi: «1991 jyl. Qazannyng 2-shi júldyzy. Býkil әlem taghy da gharyshqa kóz tikti. Búl kýni óz elindegisi bar, basqasy bar, júmyr jerding betindegi 10 million qazaqtyng jýregi quanyshtan dýrs-dýrs soqty. «T-13» kemesi Jer nysanasynan úshyp shyghyp, sonau gharysh biyigindegi «Miyr» stansiyasyna bet aldy.Álem órkeniyetining alghy sholghynshysynday zymyrap bara jatqan gharysh kemesining tizgininde qazaq úly - Toqtar Áubәkirov.
Bet qattalyp jatqanda (10 qazan kýni). Toqtardyng aman-esen qonghanynyng da kuәsi bolyp ýlgirdik. Qazaqtyng túnghysh gharyshkerin shyn jýrekten qúttyqtaymyz!» - deydi.
Sonda Sizder qol qoyghan, maqúldaghan kitaptaghy 1991 jyldyng 10 jeltoqsanynda gharyshqa úshqan qay Toqtar Áubәkirov?! Bәlkim, «synary» (dubler) bolar. Álde ol aghamyz 2 ret úshty ma?!
Al shyndyghyna keletin bolsaq, gharyshtyq uaqytty 1 sekundqa ozdyrsanyz, Toqang tura qazaq jerine emes, Tundragha top ete qaluy mýmkin.
Bir ghajaby, avtor halqymyzdyng tarihyndaghy iri tarihy oqighalardy, túghyrly túlghalardyng ómir tarihyn, erlik isterin de naqty bilmeytin siyaqty. E.Quandyq «oqulyghynyn» 323-betine danqty batyrymyz Bauyrjan Momyshúlyna Kenes Odaghynyng Batyry ataghy 1991 jyly berildi dep jazsa, oghan ne deuge bolady? Al Bauyrjan Momyshúlyna Kenes Odaghynyng Batyry ataghyn beru turaly Jarlyq 1990 jyly 11 jeltoqsanda jariyalanghany belgili.
Sonday-aq 14-bette «1906-1911 jyldary premier-ministr bolghan osy P.A. Stolypinnin...» degen sóz tirkesi kezdesedi. Búl - qate. Óitkeni patshalyq Reseyde «premier-ministr» degen lauazym bolghan emes. P.A. Stolypin «Ministrler kenesining tóraghasy» bolghan. Ony «premier-ministr» dep shatastyrugha bolmaydy.
17-bette «1906 jyly júmysshylar qozghalysy odan әri óristedi. ... Ol qozghalys­ty úiymdastyru jolynda Semeyde Á. Bókeyhanov, Torghayda A. Baytúrsynov, Jetisuda M. Tynyshbaev belsendi qyzmet atqardy» - delingen. Búl pikir shyndyqqa janaspaydy. Óitkeni jogharyda atalghan qazaq qayratkerleri 1906 jyly júmysshylar qoz­ghalysyna mýldem qatyspaghan.
31-bette J.Aymauytov «1924-1926 jyldarda Tashkentte shyghatyn «Aq jol» gazetining redaktory» dep beriledi. Birinshiden, búl jyldary gazetting redaktory IY.Toqtybaev bolsa, ekinshiden, gazet 1925 jyldan bastap Tashkentte emes, Shymkent qalasynda shygharylghan.
Bir ókinishtisi, avtor jan jaramyz - Jeltoqsan jayynda jazghandaryn da jan-jaqty zerdelemegen sekildi.
Birinshiden, bolyp ótken tarihy oqighanyng jelisi dúrys qúrastyrylmaghan.
Avtor: «17 jeltoqsan kýni myndaghan qazaq jastary ózderining últtyq namysyn qorghau ýshin kóterilgende olargha qarsy eng birinshi bolyp respublikanyng Bas prokurory Gh.Elemesov shyghyp, qorqyta sóiledi», (402-bet) - deydi.
Búl, әriyne, shyndyqqa kelinkiremeydi. 1987 jyly mamyrdyng 23-inde ótken Qazaqstan Jazushylar odaghynyng plenumynda belgili qalamger Safuan Shәimerdenov bylay dedi: «Sol kýni, yaghny 17 jeltoqsan kýni, keshkisin Jana Alandaghy sheruding kuәgeri bolghanymdy jasyra almaymyn. Men alangha jaqyn túramyn. Jәne kýn sayyn keshkilik seruenge shyghu mening әdetime ainalghan.Sol bir qaharly kýni, әdettegidey qamsyz alangha keldim. Alghashynda, 16 jeltoqsanda Ortalyq Komiytet plenumy bolyp ótkennen keyin, bәlkim, jana birinshi hatshy mitingi úiymdastyryp, sóz sóilep jatqan bolar degen oy keldi.
Bir milisionerge kelip, «Ne bop jatyr?» - dep súrasam, ýndemeydi. Ekinshisi men jaqyndaghannan-aq syrt ainalyp ketti.Ýshinshisi «ózimiz de eshnәrse týsinbey túrmyz!» degendey, iyghyn qiqang etkizdi.
Sol kezde Kamalidinovting dausyn estidim. Ol: «Toqtandar! Jataqqa ketinder! Áytpegen kýnde qaru qoldanamyz!» dedi. Ony mening kózimshe qoldandy da. Jýzge juyq, qoldarynda qalqandary, rezinke tayaqtary men saper kýrekteri jәne itteri bar soldattar minberding ong jaghynan ilgeri jyljy bastady. Tynysh, beybit túrghan halyq qayta serpildi.Olar qozghalysqa kelgende, shynymdy aitsam, boyymdy solardyng ayaq astylarynda taptalyp qalamyn ba degen ýrey biyledi. Tayyp ketsem boldy emes pe, kәrilik qútqarsyn ba?!

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

Sol sәtte qatqyl ýn shyqty: «Men Elemisovpin. Men respublikanyng prokurorymyn. Tarqandar! Úyat bolady! Jataqqa ketinder! (Taghy da «jataq»). Men kýsh qoldanamyn. Senderdi alannan quyndar dep jarlyq beremin! Men respublikanyng prokurory Elemisovpin!» - dedi.
Ony kim tyndasyn! Birinshiden, halyqtyng boyynda ol ýrey sezimin tughyzdy.
Ekinshiden, ózining familiyasyn qazaqsha dúrys aita almaghan adamnan ne kýtuge bolady. Elemis emes, Elemes qoy..!»
Endi tarihy derekter búlardan da búryn sóilegenderding baryn aitady: «...Búl kezde (saghat kýndizgi 10-11 shamasynda) Qazaqstan KP Ortalyq Komiyteti ýiining aldyndaghy minberding manayynan da qara-qúrang adamdardyng súlbasy kórinip, dybys kýsheytkish arqyly jastardy sabyrlylyqqa shaqyryp, alannan taraularyn talap etip, zilmen, búiryqpen yqtyryp tastamaq bolyp, ókimet basshylary birinen song biri sóz ala bastady. «Jastar, tarandar!», «Jataqhanalaryna qaytyndar!», «Tarandar!», «Qaytyndar!» degen birsaryndy sózderden basqa mandytyp eshtene aitpady olar» (Ádilghazy Qayyrbekov. «Ardakýren», 108 bet. Almaty. «Dәuir», 2008 jyl).
Sizder, múnan bólek, kitap avtorynyng kóbine «jauyrdy jaba toqitynyn» da angharmay qalypsyzdar.
«Q.Rysqúlbekovti eng joghary jazagha - atugha,T.Tәshenov pen T.Tayjúmaevty 15 jylgha, E.Kópesbaevty 4 jylgha, Hasen-Qoja-Ahmetti 4 jylgha bas bostandyghynan aiyrugha Jogharghy sottyng mýshesi E.L.Grabarnik ýkim shyghardy» - deytin anyqtama bar. (402-bet)
Búl jerdegi qatelik - Hasen-Qoja-Ahmette bolyp túr.
Óitkeni 1987 jyly mausym aiynda Jeltoqsan oqighasyna qatysqan bes jigitting soty boldy. Ile-shala sol sot prosesinen týsirilgen fotosuret «Jetisu», «Ogny Alatau», «Kommunizm tughi» gazetterinde jariyalanyp ketti. Suretti dayarlaghan KazTAG bolyp shyqty. Olar týgel jazalandy.
Al sot zalynda qasqayyp túrghandar, negi­zinen, beseu bolatyn: (Surette­ soldan ongha qaray) - Almaty sәulet-qúrylys institutynyng 1-kurs studenti E.Kópesbaev, «Almatyotdelstroy» tresindegi №39 qúrylys-montaj basqarmasynyng baltashysy T.Tәshenov, Almaty energe­tiy­kalyq-qúrylys tehnikumynyng 3 kurs studenti J.Tayjúmaev, sonan song Q.Rys­qúl­bekov (Almaty sәulet-qúrylys instituty) jәne «Almaatapromstroy» tresindegi №40 qúrylys-montaj basqarmasynyng elektrmen dәnekerleushisi E.Kýzembaev.
Tarihshy Esenghazy Quandyq myrza, negizinen osy fotosuretting izimen kele jatady da, E.Kýzembaevqa kelgende, shyndyqtan shyghandap shyghyp, fotosurette qasqayyp qarap túrghan әlgi beseuden E.Kýzembaevty alyp tastap, Hasen-Qoja Ahmetti qosady da jiberedi. Ras, Hasen-Qoja-Ahmet te sottalghan, biraq myna taghdyry talan bolghan bestikting ishinde emes, basqa topta. Jalpy sottalghandar óte kóp, Toqtar Ermekov, Jarmúhambet Tilegenov (songhysy qazaqsha balabaqsha joq degeni ýshin 5 jyldy arqalap kete bardy) siyaqtylar...
Múnan bólek tarihshy Esenghazy Quandyqtyng jasaghan «batyl da batyr» keybir ózindik oy qorytyndylarynyn, tújyrymdamasynyng memlekettik mýdde túrghysynda әli de qayta qaraudy talap etetinin, pikir iyelerine eskertkendi jón kórip otyrmyn.
«Kenes Odaghynyng Úly Otan soghysy, kóp últty alyp Otanymyzdyng tarihyndaghy súrapyl da qaharmandyq kezeng bolyp tabylady» (317-bet), - deydi Esenghazy Quandyq.
Áytse de ol oiynan tabanda ainyp, bylay dey salady:
«Al shyndyghyna keler bolsaq, búl soghys qazaq halqyna qatysy joq edi, shyn mәnisinde ol fashizm men qyzyl imperiya arasyndaghy imperialistik sipattaghy әlemdik zúlymdyq maqsattaghy dýley qaqtyghys bolatyn. Al Qazaqstan Kenestik imperiyanyng qolastyndaghy respublika bolghandyqtan soghysqa tartyldy» (318-bet).
Bizding Sizderden súraytynymyz, dәl osy tújyrym bizding memlekettik sayasatymyzben qabysady dep aita alasyzdar ma?! Shynymen-aq Sizder qoldaghan, qolpashtaghan avtordyng jazghanynday, «búl soghys qazaq halqyna qatysy joq pa?!» Onda nege memlekettik dәrejede «Jenis» kýnin toylaymyz, sol kýndi nege mereke dep jariyalaymyz? Nege auyl-auylda, Almatynyng tórinde, Astanada eskertkishter samsap túr?! Nege Úly Otan soghysynyng ardagerlerin ardaq tútamyz?
Ras, búnday pikirlerdi jeke adam retinde aitugha, búqaralyq aqparat qúraldarynda jazugha, pikir bildiruge bolatyn shyghar... Biraq «Qazaqstan Respublikasy Bilim jәne ghylym ministrligi» anyqtamasymen shyqqan tarih kitabynyng ortasynan oiyp túryp oryn beruge kim rúqsat berdi?! Oqulyq nemese oqu qúralyn shygharu ýshin bekitilgen ereje boyynsha onyng avtory kafedradan, uniyversiytetting ghylymy kenesinen qalay aman-sau ótken?!. Ishki jәne syrtqy sayasatqa telingen basqa talaptary da bar. «Qazaqstan Respublikasy Bilim jәne ghylym ministirligi» degen jazylym bolu ýshin mindetti týrde asa qúzyrly organnyng rúqsaty bolu kerek. Olay bolsa, nege memlekettik lauazymdaghy azamattar múnshalyqty kóz sýriner qatelikterge qaramaghan degen oy keledi kókirekke... Múnan bólek, Qazaqstan Respublikasy Preziydenti janyndaghy Ishki sayasat bólimi búghan ne deydi?!
Al endi kóptegen azamattardyng jan jarasyna ainalghan Jeltoqsan jayly anyqtamasynda «Qonaev ornynan alynghannan keyin búl mәselening bayybyna jete almay otyrghan jastardyng ortasyna әldekimder «ot tastap» jiberdi. Sezimge berilgen jastar alangha úmtyldy», - degen sózderimen avtor ne aitpaqshy?!
Búl jerdegi «kiltipan» «әldekimder «ot tastap» jiberdi degen sózde. Sonda «ot tas­tap» jibergen «әldekim» kim?! Tarihshy ghalym, ony bilip túrsa, nege aitpaydy?! Nege kókirekke kýdikti oy tastaydy...
Sonda, negizinen Úly Jeltoqsannyng «qozghaushy kýshi» «ot tastap» jibergen «әldekim» bop shyghady emes pe?! Sonda asa mәrtebeli halyq «ot tastap» jiberse, lau ete qalatyn qau (qúrghaq shóp) ma?! «Ot tas­tap jiberse» boldy, alangha úmtylatyn jastar «әldekimnin» oiynshyghy ma?! Halyq qahary, ashu-yzasy qayda qalady?!
Taghdyrdyng tartuy bolar, sol Jeltoqsandy óz kózimmen kórgen jaghdayym bar edi.Shyndyghynda, onda tek student jastar ghana emes, kóptegen eresek azamattar, onyng ishinde әiel balalary óte kóp boldy. «Ot tastap» jibergen eshkimdi de kezdestirmegenime kuәlik ete alamyn.
Taghy este bolatyn bir nәrse bar, ol júrttyng әldenege elendep top-top bolyp jinaluy 16 jeltoqsanda-aq qara kórsetken bolatyn. Olar sol kýni beybit tarap, keshkisin jataqhanalarda, ýidi-ýide bas qosyp, 17 jeltoqsan kýni alangha toptasqan týrde shygha bastady.
Bir ókinishti nәrse - osy aitylmysh­ kitap­tyng redaktory bolghan Júmash Kenebaydyng (Kók bóri) ózi Jeltoqsan oqighasyna bastan-ayaq qatysyp, jyr tolghap jýrip, mynaday kemshilikterge nazar salmauy boldy.
Kitapta Qazaqstan tarihyna qatysty kóptegen ayauly azamatqa teris kózqaras qalyptastyratyn sózder bar. Sanamalap kórelik:
«Qazaq әdebiyetindegi biz ataghan ekinshi alyp túlgha - S.Múqanov bolsa, ol sayasy jýiening aldamshy iydeologiyasynyng jeteginde kete bardy, onyng aitqanynan shyqpay «jan-tәnimen berile» qyzmet etti. Tipti, S.Múqanov A.Baytúrsynovty da mensinbey, «Ahmetti tek bukvari (әlippe) qúrastyrghany ýshin ghana baghalaugha bolady. Áytpese qazaq enbekshilerine ol eshqanday da qymbat emes» degenge deyin bardy» (208-bet).
«Kenestik jýiege berile qyzmet etken S.Múqanov siyaqty qughyn-sýrginnen aman qalghan jazushylardyng taghy biri - J.Sain boldy» (217-bet) t.t.
Eger siz «HH ghasyrdyng basyndaghy ólkening әleumettik-ekonomikalyq ahualy. Qonystandyru sayasaty» jәne «Qazaq eli 1905-1907 jyldardaghy orys burjuaziyalyq-demokratiyalyq revolusiyasy kezeninde», sonday-aq «Birinshi dýniyejýzilik soghys kezenindegi qazaq eli. 1916 jylghy halyq kóterilisi, onyng oshaqtary» (11-35 better) atty taqyrybyn marqúm, belgili tarihshy-ghalym J.Qasymbaevtyng orta mektepting 9 synybyna arnalghan «Qazaqstan tarihy» (Almaty: Rauan, 1997 j.) oqulyghynyng «HH ghasyrdyng basyndaghy ólkedegi jalpy ahual» jәne «Qazaqstan reaksiya jәne revolusiyalyq órleu kezeninde» (180-197 b.b.) degen taqyryptardaghy mәlimetterin salystyryp qarasanyz, oilanyp qalasyz. Birden keletin oi, «kim-kimnen kóshirip alghan?»
Áriyne, biz biletin belgili ghalym J.Qasymbaev oqulyq enbegin 1997 jyly jaryqqa shygharghan. Ras, búl qazir «jana buyn oqulyqtary» dәuirinde qoldanystan shyghyp qaldy, әri ol aghamyz marqúm bop ketti...

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

Avtor, múnan bólek, qazaqstandyqtardyng maydangha qatysuyn bayanday otyryp, birneshe mәrte «týzetu» engizedi. 318-betinde «Búl soghysta 350 myng qazaq azamaty elge oralmady» dese, 320-bette «Al tikeley soghys qimyldaryna qatysqan 371 myng qazaq azamaty opat bolghan», 323- bette «Demografiyalyq derekterge sýiensek, tikeley maydangha 500 myng qazaq azamaty attanghan. Solardyng 300 myny, yaghni, 70 payyzy soghysta qazagha úshyraghan», - dep jazady.
Oqulyqtyng 12-shi betinde «1902 jyly Qazaq jerinde 8887 óndiris oryndary bolyp, onda 25392 júmysshy enbek etti» - deydi. Sonda әr óndiriste 3 adamnan bop shyghady.
«Onyng ishinde 18095 júmysshy 197 ken óndirisinde istedi», - dep júmysshylar men óndiris oryndarynyng sanyn qalay bolsa, solay bere salady. Mysaly, 25392 júmysshysy bar 8887 óndiris oryndarynan 18095 júmysshysy bar 197 ken óndirisin alyp tastasaq, onda 8690 óndiris oryndarynda 7297 júmysshy qyzmet jasaghan bolyp shyghady.
Eger osy óndiris oryndarynyng әrqaysysynda bir júmysshydan qyzmet jasady desek, sonda «artylyp qalghan» 1393 júmysshy qayda enbek etui mýmkin?!
16-bette 1905-1907 jyldary «Perovsk revolusiyalyq komiyteti» dep qate berilgen. Shyndyghynda «Perovsk temirjolshylar komiyteti» dep atalady.
23-bette «Ahmet Baytúrsynov 1873 jyly 15 qyrkýiekte tuylghan» dep kórsetedi. Al shyndyghynda A.Baytúrsynov derekterde 1872 jyly 5 qyrkýiekte dýniyege kelgen.
Osy bette A.Baytúrsynov «... «Alash» partiyasy men «Alash Orda» memleketin negizdep, qúrushy qogham qayratkeri» delingen pikiri de qatelikke boy aldyrghan. Sebebi Otan tarihynda «Alash Orda» memleketi bolghan emes.
Kitaptyng osy betinde A.Baytúrsynov «Auyl mektebinen sauat ashyp, Torghaydaghy eki klastyq «Uchiyteliskaya shkolany» 1895 jyly tәmamdaghan...», -dep taghy da qatelesedi. Onyng sebebi Torghaydaghy 2 synyptyq orys-qazaq mektebi múghalimder dayyndaytyn oqu orny bolghan emes. Al A.Baytúrsynov bolsa 1895 jyly Orynbor uchiliyshesining múghalimder dayyndaytyn mektebin ayaqtaydy.
32- bettegi «Á.Bókeyhanov Duma júmysyna qatynysa almady. Óitkeni, ol Duma júmysy kezinde general-gubernatordyng negizsiz jarlyghymen sot tergeuinsiz ýsh ay Pavlodar abaqtysynda otyrghan edi. Ol abaqtydan bosatylyp, Peterborgha barghanda I Duma patsha ýkimimen taratylyp jiberildi» delinui de búrmalanghan. Birinshiden, Á.Bókeyhanov abaqtydan 30 sәuirde shyghady. Ekinshiden, ol I Memlekettik Dumagha 15 mausymda saylanady.
33-bette avtor 1906 jyly 9 shildede óz qyzmetin toqtatqan I Memlekettik Dumany 1906 jyly 8 mausymda taratylghan dep taghy qatelikke boy aldyrady..
41-bette oqyrmangha mýldem týsiniksiz sóilemder de kezdesedi. Mәselen, «1919 jyly Keyki batyrdy qyzyl әsker komissary A.Tokarev atyp óltirgen», « Andyghandar ony qapylysta 1923 jyldyng nauryz aiynda Jylanshyq ózeni boyyndaghy Jalauly jaylauynda qolgha týsirip, qolyn bútarlap, basyn kesip alyp...», - deydi. Osylaysha Keyki batyr eki ret ajal qúshady.
46-bette «1917 jyly sәuirden bastap Qazaq elining jer-jerinde «Alash» partiyasynyng sezderi óte bastady» dep qatelikke taghy da jol beredi. Búl jerde oblystyq qazaq sezderin әli dýniyege kelmegen «Alash» partiyasymen shatastyryp alghany bayqalady.
47-bette «1917 jyly 21-26 shildede Orynborda jalpy qazaq sezinde últtyq sayasiy-demokratiyalyq «Alash» partiyasy qúryldy» dey salady. Onyng búl qate pikirine jauapty M.Qoygeldiyevting «Alash qozghalysy» atty monografiyasyndaghy 303-betten tabugha bolady. Onda bylay delingen: «...Birinshi jalpyqazaq sezi qazaq sayasy partiyasyn qúru turaly sheshim qabyldaghanymen, kýzge deyin ol partiyanyng týrli dengeydegi úiymdaryn qúru isimen eshkim de ainalysa qoymaydy».
«Qazaqstan tarihy» kitabynan «Júmekenning әieli Maynúr Ghaliqyzy Chakabaeva 1907 jyly 6 qazanda tughan, 1965 jyly qaytys bolghan. Ákesi Ghaly Tobyqty ruynan» (341-bet), «Áyeli ( Qonaevtyn) Zuhra Shәripqyzy 1990 jyly qaytys boldy» (410-bet) jәne de t.b. «derekterdin» «Qazaqstan tarihy» kitabyna nege kirgenin týsine almadym. Ómirbayandyq jeke kitapqa jaraytyn shyghar, joghary oqu ornynda oqityn studentterge úsynu qalay bolar eken...
Ol - ol ma, filosofiya ghylymdarynyng dok­tory, professor QR Áleumettik Aka­de­­miyasynyng korrespondent-mýshesi, M.Tynyshbaev atyndaghy kólik jәne kommunikasiya Akademiyasynyng kafedra mengerushisi, Myrzaly Serik myrzagha әl-Faraby atyn­daghy Qazaq Últtyq uniyversiytetining professory Ghabitov T.H jәne filosofiya ghylymdarynyng doktory, Abay atyndaghy Últtyq pedagogikalyq uniyversiytetting kafedra mengerushisi, professor Sәbit Múrat aqjol tilegen. Endi sony taldalyq.
M.Tynyshbaev atyndaghy Qazaq Kólik jәne kommunikasiya akademiyasy jәne әl-Faraby atyndaghy Qazaq Últtyq uniyversiytetining oqu-metodikalyq kenesteri sheshimimen baspagha úsynylghan «Filosofiya» oqulyghy da qatelikterden taza emes. Búl «oqulyq baspa» (múnyng ne maghyna beretinin týsine almadyq) Almaty qalasynan 2008 jyly basylyp shyghypty. Belgili tәrtippen baspanyng aty múqabanyng alghashqy betine jazylmaghan.Áytse de oqulyqtyng sonynda «Poligrafserviys» JShS baspahanasy dep berilipti.Telefony kórsetilipti.
Múnan keyin Serik Myrzaly bylay dep tújyrym jasaydy:
«Sopylardyng oiynsha, Sharighatty tereng iygerip, onyng talaptaryn búljytpay oryndau - ol Qúdayshyldyqtyng birinshi satysy ghana».
«Qúdayshyldyqqa ótuding ekinshi satysynda adam osy eki ortada eshqanday qayshylyqtar bolmau ýshin is-әreketter jasau kerek. Ol Alla taghalanyng aldyndaghy eng jogharghy adaldyq dәrejege kóterilui qajet.Ol ýshin adam ózindik sana-sezimine óne boyy terendey týsip, ony Jaratushynyng Qúdiretti kýshterine beyimdeui qajet. Búl - adamnyng ekinshi satydan - Tariqattan ótuimen ten».
«Sonda ghana adam Qúdaygha, yaghny ýshinshi saty -Aqiqatqa kóterilip, Alla taghalany jýrekpen sezinip, onymen qauyshady».
Múndaghy basty qatelik - aitylyp jatqan әngimeler jay adamgha emes, sopylyq ilimge bas qoyghandargha arnalghanyn angharmau!
Ekinshiden, әlem әdebiyeti, diny qaghidattar sopylyq ilim 3 (ýsh) satydan emes, 4 (tórt) satydan túratynyn әldeqashan aiqyndap qoyghan. Olar mynalar:
ShARIGhAT, TARIQAT, MAGhRIPAT, AQIQAT!
Áriyne, múndayda ghylym doktorlary, akademikter, oqulyq avtorlary nege týpnúsqany oqymaydy oilanatynyng bar.
441.Qúl Qoja Ahmet, sharighatty qolgha alghyl,
442.Tariqatta, haqiqatta jolgha kirgil.
443.Maghripatta ghayyp bolyp, topyraq bolghyl,
444.Topyraq bolyp darghahyna (aldyna) bardym men-ә
(týpnúsqadaghy mәtin)
441.Kul Qoja Ahmad, sharighatny qolgha alghyl,
442.Tarihatda, haqiqatda iolgha kirgil.
443.Maghrifatda fana bolyp, tupraq bolghyl,
444.Tufraq bolyp dargahina bardum man-a...
«Haziret súltan Ahmet Yassauiy». Hikmet.Almaty. «Jalyn» baspasy, 2002 jyl, 43-bet.
Alghashqy sóz bolghan kitaptyng («QAZAQSTAN TARIHY») 488-betinde: «Atalghan kitap turaly pikirleriniz bolsa, myna telefon arqyly habarlasuynyzgha bolady» degen eskertpe bar eken, әitse de, oiymdy bylayghy el de bilsin degen maqsatpen búqaralyq aqparat qúraly arqyly bildirgenime keshirim ótinemin.

Jarylqasyn BORANBAY,
Jazushy

«Týrkistan» gazeti