Siyr jyly kirisimen әlemde vaksinasiyalau qarqyn alyp, kónilge ýmit úyalatyp edi. Jazdyng alghashqy aiy bastalghanda birikken últtar úiymy qúramyndaghy 80-ge juyq memlekette azyq-týlik tapshylyghy tuyndaytynyn aityp dabyl qaqty. Teniz-múhittan alys, ózimiz ornalasqan orta Aziyany aitpaghan da, su jaghalaghan iri astyqty elder: Amerika, Braziliya, Avstraliya, Indoneziyada auyr quanshylyq bolghany mәlim boldy.

Álem elderin epiydemiologiyalyq (korona virus) apatpen qosa, ekonomikalyq (qymbatshylyq), ekologiyalyq (quanshylyq) qyspaqqa ala bastady. Amerika qúrlyghyndaghy oqshau sosialistik memleket Kubada songhy elu jylda bolmaghan bas kóteruler oryn aldy. Demokratiyalyq joldan ainyp, sosializm jolyn tandaghan Ontýstik Afrika memleketinde de ereuilder boldy. Dýkenderdi tonaghan ashuly júrttyng әreketin әlem júrty kórdi.

Auylsharuashylyq kómeski әleueti joghary bizde de jaghday mәz emes. Kóktemde astyqty ónirlerimizdegi óskin maysalar «qúralaydyng salqynyna» úrynyp, boy tarta almady. Jer taqyrlandy. Manghystau, Qyzylorda qatarly oblystarda mal ashtyqqa úryndy. Kortop pen sәbizding baghasy aspandap, halyq әbigerge týsti. Jaghdaydy retteuge mindetti biylik, qatysty ministrlikting atqa minerlerin auystyryp, mәseleni sheshken synay tanytqanymen, azyq-týlik, as atasy - nan baghasy kýn sayyn ósude.

Jyl basynda jerdi satugha jariyalanghan 5 jyldyq moratoridyng merzimi bitip, jer mәselesi qaytadan qogham talqysyna týsti. Beti qatty indetting kesirinen týrli saladaghy kemshilikterding beti ashylyp, syngha qalyp otyrghan ýkimetke búl jyghylghan ýstine júdyryq boldy. Qogham belsendileri, fermerler men ýkimet mýshelerinen qúralghan arnayy komissiya qúrylyp, ashyq talqy alyp baryldy. Biraq mәsele týpkilikti sheshim tapqan joq.

Auyl sharuashylyghy damyghan memleketterding tәjiriybesyn zerdelegen sala mamandary, olardyng tabysty jolyn tómendegidey birneshe týiinge jinaqtaydy: eng aldymen jerdi paydalanudyng zandyq, qúqyqtyq túghyrnamasyn bekitu, uaqyt talabyna say ýzdiksiz jetildirip otyru, auylsharuashylyq jerlerin basqa maqsatta paydalanugha qatang tyiym salu, tiyimdi iygere almaghandardy liysenziyasynan aiyru, salyqtyq jenildik, tómen ósimdi nesiyemen jebeu, óndirushimen tútynushynyng arasyna tóte kópir salu qatarlylar. Álemdegi astyq eksportynyng tórtten birin ústaytyn alyp Amerika da, shól dalany jasyl ónimge toltyrghan Izraili de, bizding bir oblystyng aumaghynday jerimen 130 million halyqty baqauat asyrap otyrghan Japoniyanyng da tabysty joly osy.

Al bizdegi atalmysh salanyng jayy qalay?! Sonynan aldygha qaray sóz etuge tura keledi: sharualardyng ónimi dastarqangha qoldan qolgha ótip (deldaldyq jolmen) jetedi. Nәtiyjesinde alypsatarlar kóp qarpyp, enbekkerlerding taban et, manday teri aqtalmaydy. Tútynushynyng qaltasyna salmaq týsedi. Auylsharuashylyqty kәsip etkenderding memleketting tiyimdi ekonomikalyq jenildikterinen iygiliktenuine qol jetimdi, dúrys jýie jasalmaghan. Amerikadaghy siyaqty «Jer bank» te, Qytaydaghy siyaqty «Auyl sharuashylyq bank» te joq. Biylikting 90-jyldardyng basyndaghy jerdi jappay jekeshelendiru sayasaty auylsharuashylyghynyng kenes kezindegi әleuetin saqtau, gýldendirui bylay túrsyn býgingi jer dauyna, qoghamdyq narazylyqtargha әkelip otyr. Búl biylikting jeke menshikke zandyq túrghydan jol ashqanymen, jerdi iygeruge eshqanday jauapkershilik jýktemegen nashar menedjerlik qabiletining saldary.

BÚÚ-nyng dabylynan keyin soltýstik kórshimiz astyq eksportyna shekteu qoysa, shyghystaghy kórshimiz auylsharuashylyq komiytetine memleket qauipsizdigine tikeley qatysty sala dep erekshe mәrtebe berdi. Eki alyptyng anysyn baghyp otyrghan bizding biylikte onday qareket bayqalmaydy. Kәsipkerlerding tabysynan qaghylatynyn algha tartyp, et eksportyna tyiym saludan bas tartty. Ózge elder azyq-týlik qauipsizdigine airyqsha mәn berip qamdanyp jatqanymen, bizding biylik erekshe jomarttyq keyip tanytuda. BÚÚ-nyng alqaly jiynynda preziydent Toqaev әlem elderine 7 million tonna astyq eksporttaugha әleueti jetetinin aityp, jar saldy. Eks-auylsharuashylyq ministri, senator Aqylbek Kýrishbaev ýkimetting biyl 16 million tonna astyq jinaldy degen mәlimetine kýmәnmen qaraydy. Ol kisining pikirinshe, biylghyday quanshylyq kezinde әr gektardan 10 sentnerden ónim alu mýmkin emes.

Jaqynda AQSh telearnasyna súhbat bergen BÚÚ astyq josparlau komiytetining basshysy әlemning mandayaldy baylary Ilon Mask pen Djeff Bezosty baylyqtarynynyng 2 payyzyn qayyrymdylyqqa atap (shamamen 6 milliard dollar) ashtyqtan búralghan 42 million adamnyng ómirin saqtap qalugha ýndedi. Dese de tәuelsiz sarapshylar aqshamen kedeylikti týbirimen joy mýmkin emes dep qaraydy. Olardyng uәjinshe ashtyqtyng qaynary quanshylyq siyaqty tabighy faktorlar ghana emes, sayasy da sebebi bar. Ashtyq jaylaghan elderding kóbi demokratiyadan alys, diktatorlyq rejimning shylauyndaghy elder. Oghan mysal retinde Efiopiyanyng jaghdayyn keltiredi. Afrikadaghy ekonomikasy qauqarly elderding qatarynda bolghan Efiopiya 1974 jyly sosializm jolyna týskennen keyin keri ketken. Biylghy súrapyl ashtyq osy elde oryn alghan. Tәlipter biylikke kelgen Aughanystannyng qazirgi jaghdayyna qarap-aq, jogharydaghy tújyrymdardyng negizsiz emes ekenine kóz jetkizemiz. Juyqtaghy elimizding SIM ókilining Taliban biylik ókilderimen kezdesuinde Qazaq biyligining Aughanystangha adamgershilik kómek retinde 5 myng tonna astyq jóneltetini belgili boldy. Biylikting búl tirligi bireui yuanymen, endi bireui qaruymen Tәlipterdi eliktirip otyrghan eki alyppen (Orys, Qytay) bәsekelespek niyeti bar ekenin, aimaqtyng tynyshtyghyn saqtaugha da óz ssenariy bar ekenin anghartqanday. Biylikting bedeldi, tatulyqty «nangha satyp almaq bolghan» taktikasynyng nәtiyjeli boluy ekitalay. Búlay deuimizge sebep: Qytaymen shekara ótkelindegi týiini sheshilmegen jaghday. Resmy mәlimet boyynsha býgingi kýni eki el shekarasynda astyq tiyelgen 4 myngha juyq júk kóligi men 8 myng jýk vogony qúday qosqan tatu kórshimizding rúqsatyn kýtip, qantarylyp túr. Byltyr súiyqmay baghasy aspandap ketkende, ýkimet ókili ony shiykizattyng jetispeushiligimen týsindirgen edi. Otandyq may óndeu zauyttaryna týsuge, elding nesibesine ainalugha tiyis sol dәndi daqyldardy aqshagha qyzyqqan kәsipkerler qytay asyryp belsheden paydagha kenelmek bolghan eken. Qytay tarapy korona virusty algha tartyp, eline kirgizuden bas tartqan. Osyndayda qytay aqynynyn: «Milliard auyz jeymiz, jeymiz... Jensek te jeymiz, jenilsek te jeymiz...» degen óleng joldary oralady. Qytay tarapynyng elimizding auylsharuashylyq ónimderine shekteu qongy toyynghandyqtan emes ekeni, basqa maqsaty bar ekeni aitpasa da týsinikti. Álemning aqparat kózderi qytay kommunistik biyligining jahandy jaylaghan epiydemiologiyalyq jaghdaydy ózining sayasy mýdesine sheber paydalanyp otyrghanyn jarysa jazuda.

Qoryta aitqanda, indet jaylaghan qazirgi ekiúday kezde ekonomikalyq, sayasy mýdelerdi qoya túryp, qogham bolyp elimizding azyq-týlik qauypsizdigine basa nazar audaruymyz kerek. Alda qylyshyn sýiretip qys kele jatyr. Juannyng jinishkerip, jinishkening ýziletin kókózek shaq taghy bar. Sondyqtan qamsyz bolma, qapy qalmayyn desen, qambana qarauyl qoy, qazaq!

Esbol Ýsenúly

Abai.kz