سيىر جىلى كىرىسىمەن الەمدە ۆاكتسيناتسيالاۋ قارقىن الىپ، كوڭىلگە ءۇمىت ۇيالاتىپ ەدى. جازدىڭ العاشقى ايى باستالعاندا بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى قۇرامىنداعى 80-گە جۋىق مەملەكەتتە ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى تۋىندايتىنىن ايتىپ دابىل قاقتى. تەڭىز-مۇحيتتان الىس، ءوزىمىز ورنالاسقان ورتا ازيانى ايتپاعان دا، سۋ جاعالاعان ءىرى استىقتى ەلدەر: امەريكا، برازيليا، اۆستراليا، يندونەزيادا اۋىر قۋاڭشىلىق بولعانى ءمالىم بولدى.

الەم ەلدەرىن ەپيدەميولوگيالىق (كورونا ۆيرۋس) اپاتپەن قوسا، ەكونوميكالىق (قىمباتشىلىق), ەكولوگيالىق (قۋاڭشىلىق) قىسپاققا الا باستادى. امەريكا قۇرلىعىنداعى وقشاۋ سوتسياليستىك مەملەكەت كۋبادا سوڭعى ەلۋ جىلدا بولماعان باس كوتەرۋلەر ورىن الدى. دەموكراتيالىق جولدان اينىپ، سوتسياليزم جولىن تاڭداعان وڭتۇستىك افريكا مەملەكەتىندە دە ەرەۋىلدەر بولدى. دۇكەندەردى توناعان اشۋلى جۇرتتىڭ ارەكەتىن الەم جۇرتى كوردى.

اۋىلشارۋاشىلىق كومەسكى الەۋەتى جوعارى بىزدە دە جاعداي ءماز ەمەس. كوكتەمدە استىقتى وڭىرلەرىمىزدەگى وسكىن مايسالار «قۇرالايدىڭ سالقىنىنا» ۇرىنىپ، بوي تارتا المادى. جەر تاقىرلاندى. ماڭعىستاۋ، قىزىلوردا قاتارلى وبلىستاردا مال اشتىققا ۇرىندى. كورتوپ پەن ءسابىزدىڭ باعاسى اسپانداپ، حالىق ابىگەرگە ءتۇستى. جاعدايدى رەتتەۋگە مىندەتتى بيلىك، قاتىستى مينيسترلىكتىڭ اتقا مىنەرلەرىن اۋىستىرىپ، ماسەلەنى شەشكەن سىڭاي تانىتقانىمەن، ازىق-تۇلىك، اس اتاسى - نان باعاسى كۇن سايىن وسۋدە.

جىل باسىندا جەردى ساتۋعا جاريالانعان 5 جىلدىق موراتوريدىڭ مەرزىمى ءبىتىپ، جەر ماسەلەسى قايتادان قوعام تالقىسىنا ءتۇستى. بەتى قاتتى ىندەتتىڭ كەسىرىنەن ءتۇرلى سالاداعى كەمشىلىكتەردىڭ بەتى اشىلىپ، سىنعا قالىپ وتىرعان ۇكىمەتكە بۇل جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق بولدى. قوعام بەلسەندىلەرى، فەرمەرلەر مەن ۇكىمەت مۇشەلەرىنەن قۇرالعان ارنايى كوميسسيا قۇرىلىپ، اشىق تالقى الىپ بارىلدى. بىراق ماسەلە تۇپكىلىكتى شەشىم تاپقان جوق.

اۋىل شارۋاشىلىعى دامىعان مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبەسىن زەردەلەگەن سالا ماماندارى، ولاردىڭ تابىستى جولىن تومەندەگىدەي بىرنەشە تۇيىنگە جيناقتايدى: ەڭ الدىمەن جەردى پايدالانۋدىڭ زاڭدىق، قۇقىقتىق تۇعىرناماسىن بەكىتۋ، ۋاقىت تالابىنا ساي ۇزدىكسىز جەتىلدىرىپ وتىرۋ، اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرىن باسقا ماقساتتا پايدالانۋعا قاتاڭ تىيىم سالۋ، ءتيىمدى يگەرە الماعانداردى ليتسەنزياسىنان ايىرۋ، سالىقتىق جەڭىلدىك، تومەن ءوسىمدى نەسيەمەن جەبەۋ، وندىرۋشىمەن تۇتىنۋشىنىڭ اراسىنا توتە كوپىر سالۋ قاتارلىلار. الەمدەگى استىق ەكسپورتىنىڭ تورتتەن ءبىرىن ۇستايتىن الىپ امەريكا دا، ءشول دالانى جاسىل ونىمگە تولتىرعان يزرايل دە، ءبىزدىڭ ءبىر وبلىستىڭ اۋماعىنداي جەرىمەن 130 ميلليون حالىقتى باقاۋات اسىراپ وتىرعان جاپونيانىڭ دا تابىستى جولى وسى.

ال بىزدەگى اتالمىش سالانىڭ جايى قالاي؟! سوڭىنان الدىعا قاراي ءسوز ەتۋگە تۋرا كەلەدى: شارۋالاردىڭ ءونىمى داستارقانعا قولدان قولعا ءوتىپ (دەلدالدىق جولمەن) جەتەدى. ناتيجەسىندە الىپساتارلار كوپ قارپىپ، ەڭبەككەرلەردىڭ تابان ەت، ماڭداي تەرى اقتالمايدى. تۇتىنۋشىنىڭ قالتاسىنا سالماق تۇسەدى. اۋىلشارۋاشىلىقتى كاسىپ ەتكەندەردىڭ مەملەكەتتىڭ ءتيىمدى ەكونوميكالىق جەڭىلدىكتەرىنەن يگىلىكتەنۋىنە قول جەتىمدى، دۇرىس جۇيە جاسالماعان. امەريكاداعى سياقتى «جەر بانك» تە، قىتايداعى سياقتى «اۋىل شارۋاشىلىق بانك» تە جوق. بيلىكتىڭ 90-جىلداردىڭ باسىنداعى جەردى جاپپاي جەكەشەلەندىرۋ ساياساتى اۋىلشارۋاشىلىعىنىڭ كەڭەس كەزىندەگى الەۋەتىن ساقتاۋ، گۇلدەندىرۋى بىلاي تۇرسىن بۇگىنگى جەر داۋىنا، قوعامدىق نارازىلىقتارعا اكەلىپ وتىر. بۇل بيلىكتىڭ جەكە مەنشىككە زاڭدىق تۇرعىدان جول اشقانىمەن، جەردى يگەرۋگە ەشقانداي جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەمەگەن ناشار مەنەدجەرلىك قابىلەتىنىڭ سالدارى.

بۇۇ-نىڭ دابىلىنان كەيىن سولتۇستىك كورشىمىز استىق ەكسپورتىنا شەكتەۋ قويسا، شىعىستاعى كورشىمىز اۋىلشارۋاشىلىق كوميتەتىنە مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىنە تىكەلەي قاتىستى سالا دەپ ەرەكشە مارتەبە بەردى. ەكى الىپتىڭ اڭىسىن باعىپ وتىرعان ءبىزدىڭ بيلىكتە ونداي قارەكەت بايقالمايدى. كاسىپكەرلەردىڭ تابىسىنان قاعىلاتىنىن العا تارتىپ، ەت ەكسپورتىنا تىيىم سالۋدان باس تارتتى. وزگە ەلدەر ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە ايرىقشا ءمان بەرىپ قامدانىپ جاتقانىمەن، ءبىزدىڭ بيلىك ەرەكشە جومارتتىق كەيىپ تانىتۋدا. بۇۇ-نىڭ القالى جيىنىندا پرەزيدەنت توقاەۆ الەم ەلدەرىنە 7 ميلليون توننا استىق ەكسپورتتاۋعا الەۋەتى جەتەتىنىن ايتىپ، جار سالدى. ەكس-اۋىلشارۋاشىلىق ءمينيسترى، سەناتور اقىلبەك كۇرىشباەۆ ۇكىمەتتىڭ بيىل 16 ميلليون توننا استىق جينالدى دەگەن مالىمەتىنە كۇمانمەن قارايدى. ول كىسىنىڭ پىكىرىنشە، بيىلعىداي قۋاڭشىلىق كەزىندە ءار گەكتاردان 10 تسەنتنەردەن ءونىم الۋ مۇمكىن ەمەس.

جاقىندا اقش تەلەارناسىنا سۇحبات بەرگەن بۇۇ استىق جوسپارلاۋ كوميتەتىنىڭ باسشىسى الەمنىڭ ماڭدايالدى بايلارى يلون ماسك پەن دجەفف بەزوستى بايلىقتارىنىنىڭ 2 پايىزىن قايىرىمدىلىققا اتاپ (شامامەن 6 ميلليارد دوللار) اشتىقتان بۇرالعان 42 ميلليون ادامنىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋعا ۇندەدى. دەسە دە تاۋەلسىز ساراپشىلار اقشامەن كەدەيلىكتى تۇبىرىمەن جويۋ مۇمكىن ەمەس دەپ قارايدى. ولاردىڭ ۋاجىنشە اشتىقتىڭ قاينارى قۋاڭشىلىق سياقتى تابيعي فاكتورلار عانا ەمەس، ساياسي دا سەبەبى بار. اشتىق جايلاعان ەلدەردىڭ كوبى دەموكراتيادان الىس، ديكتاتورلىق رەجيمنىڭ شىلاۋىنداعى ەلدەر. وعان مىسال رەتىندە ەفيوپيانىڭ جاعدايىن كەلتىرەدى. افريكاداعى ەكونوميكاسى قاۋقارلى ەلدەردىڭ قاتارىندا بولعان ەفيوپيا 1974 جىلى سوتسياليزم جولىنا تۇسكەننەن كەيىن كەرى كەتكەن. بيىلعى سۇراپىل اشتىق وسى ەلدە ورىن العان. تالىپتەر بيلىككە كەلگەن اۋعانىستاننىڭ قازىرگى جاعدايىنا قاراپ-اق، جوعارىداعى تۇجىرىمداردىڭ نەگىزسىز ەمەس ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. جۋىقتاعى ەلىمىزدىڭ ءسىم وكىلىنىڭ تاليبان بيلىك وكىلدەرىمەن كەزدەسۋىندە قازاق بيلىگىنىڭ اۋعانىستانعا ادامگەرشىلىك كومەك رەتىندە 5 مىڭ توننا استىق جونەلتەتىنى بەلگىلى بولدى. بيلىكتىڭ بۇل تىرلىگى بىرەۋى يۋانىمەن، ەندى بىرەۋى قارۋىمەن تالىپتەردى ەلىكتىرىپ وتىرعان ەكى الىپپەن (ورىس، قىتاي) باسەكەلەسپەك نيەتى بار ەكەنىن، ايماقتىڭ تىنىشتىعىن ساقتاۋعا دا ءوز ستسەناريى بار ەكەنىن اڭعارتقانداي. بيلىكتىڭ بەدەلدى، تاتۋلىقتى «نانعا ساتىپ الماق بولعان» تاكتيكاسىنىڭ ناتيجەلى بولۋى ەكىتالاي. بۇلاي دەۋىمىزگە سەبەپ: قىتايمەن شەكارا وتكەلىندەگى ءتۇيىنى شەشىلمەگەن جاعداي. رەسمي مالىمەت بويىنشا بۇگىنگى كۇنى ەكى ەل شەكاراسىندا استىق تيەلگەن 4 مىڭعا جۋىق جۇك كولىگى مەن 8 مىڭ جۇك ۆوگونى قۇداي قوسقان تاتۋ كورشىمىزدىڭ رۇقساتىن كۇتىپ، قاڭتارىلىپ تۇر. بىلتىر سۇيىقماي باعاسى اسپانداپ كەتكەندە، ۇكىمەت وكىلى ونى شيكىزاتتىڭ جەتىسپەۋشىلىگىمەن تۇسىندىرگەن ەدى. وتاندىق ماي وڭدەۋ زاۋىتتارىنا تۇسۋگە، ەلدىڭ نەسىبەسىنە اينالۋعا ءتيىس سول ءداندى داقىلداردى اقشاعا قىزىققان كاسىپكەرلەر قىتاي اسىرىپ بەلشەدەن پايداعا كەنەلمەك بولعان ەكەن. قىتاي تاراپى كورونا ۆيرۋستى العا تارتىپ، ەلىنە كىرگىزۋدەن باس تارتقان. وسىندايدا قىتاي اقىنىنىڭ: «ميلليارد اۋىز جەيمىز، جەيمىز... جەڭسەك تە جەيمىز، جەڭىلسەك تە جەيمىز...» دەگەن ولەڭ جولدارى ورالادى. قىتاي تاراپىنىڭ ەلىمىزدىڭ اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىنە شەكتەۋ قويۋى تويىنعاندىقتان ەمەس ەكەنى، باسقا ماقساتى بار ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. الەمنىڭ اقپارات كوزدەرى قىتاي كوممۋنيستىك بيلىگىنىڭ جاھاندى جايلاعان ەپيدەميولوگيالىق جاعدايدى ءوزىنىڭ ساياسي مۇدەسىنە شەبەر پايدالانىپ وتىرعانىن جارىسا جازۋدا.

قورىتا ايتقاندا، ىندەت جايلاعان قازىرگى ەكىۇداي كەزدە ەكونوميكالىق، ساياسي مۇدەلەردى قويا تۇرىپ، قوعام بولىپ ەلىمىزدىڭ ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە باسا نازار اۋدارۋىمىز كەرەك. الدا قىلىشىن سۇيرەتىپ قىس كەلە جاتىر. جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەتىن كوكوزەك شاق تاعى بار. سوندىقتان قامسىز بولما، قاپى قالمايىن دەسەڭ، قامباڭا قاراۋىل قوي، قازاق!

ەسبول ۇسەنۇلى

Abai.kz