3.

 

Ayyptau qorytyndysy H.Dosmúhamedovke 1931 jyldyng 25 qazany kýni ghana mәlim etilgen. Eskerte ketetinimiz, endigi jauaptardyng mazmúny mýldem basqa arnada ótedi. Týrmedegi ótken bir jylda tergeuding anysyn andyp, ózderi de oilaryn tiyanaqtap alghan siyaqty. Oghan - jarysa jazylghan myna ótinish pen mәlimdeme dәlel. Áueli aiyptau qorytyndysyna ótinish esebinde qarsylyq bildirgen. Sodan keyin tergeu isindegi jalghan hattamalar jóninde ashyq mәlimdeme jasaghan:

«SSSR OGPU-i kollegiyasynyng tergeu jónindegi erekshe ókili Popovqa tútqyn Halel Dosmúhamedovten ótinish.

3.

 

Ayyptau qorytyndysy H.Dosmúhamedovke 1931 jyldyng 25 qazany kýni ghana mәlim etilgen. Eskerte ketetinimiz, endigi jauaptardyng mazmúny mýldem basqa arnada ótedi. Týrmedegi ótken bir jylda tergeuding anysyn andyp, ózderi de oilaryn tiyanaqtap alghan siyaqty. Oghan - jarysa jazylghan myna ótinish pen mәlimdeme dәlel. Áueli aiyptau qorytyndysyna ótinish esebinde qarsylyq bildirgen. Sodan keyin tergeu isindegi jalghan hattamalar jóninde ashyq mәlimdeme jasaghan:

«SSSR OGPU-i kollegiyasynyng tergeu jónindegi erekshe ókili Popovqa tútqyn Halel Dosmúhamedovten ótinish.

Osy jyldyng 25-qazany kýni maghan: kenes ókimetine qarsy jasaghan әr týrli qylmystary ýshin - degen jeleumen 58-baptyng 7, 10, 11 tarmaqtary jәne 59-baptyng 3-tarmaghy boyynsha aiyp taghyldy. Maghan taghylghan osy aiyptardyng ishinde men tómende kórsetilgen jaylardy ghana moyyndaymyn: 1) 1922 jyly kenes ókimetine qarsy qúpiya úiymgha qatysyp, júmys istedim. 2) Sol 22-jyly Tashkent qalasyna jasyryn kelgen Zaky Validovpen kezdestim, sodan bastap 24-jyldyng ortasyna deyin pikir alysyp túrdym. Ózimning qyzmet barysymda burjuaziyalyq últshyl demokratiyalyq iydeologiyany basshylyqqa aldym. Maghan taghylghan qalghan aiyptardy men moyyndamaymyn. 24-jyldan keyin men kenes ókimetine qarsy eshqanday da qúpiya nemese ashyq úiymgha, ýiirmege, taghy da basqaday alqagha  qatysqamyn joq. Ózimning burjuaziyalyq iydeologiyamdy kenestik talaptargha sanaly týrde baghyndyrdym. Bar bilgenim men ózimning barlyq is-әreketim búrynghy tergeuge bergen jauaptarymda, sonyng ishinde 31-jyldyng 14-qyrkýieginde bergen jauabymda tolyq qamtylghan.

Sony taghy da qaytalaymyn: 1) «Alashtyqtarmen» 24-jyldyng qyrkýieginen bastap barlyq baylanysymdy ýzdim jәne olardyng Qazaqstandaghy qylmysty әreketterine eshqanday da qatysym joq. 2) «Alqagha» qatysqamyn joq. Biletinimning barlyghyn tergeu kezinde habarlaghamyn. 3) Men Qazaqstanda 28-jyldyng kýzinen bastap túramyn. Tek  26-jyldyng jazynda ghana Qyzylorda qalasynda 2,5 ay túrdym. Negizinen 28-jylgha deyin Tashkentte boldym. Qazaqstan ýkimetining jýrgizgen sharalaryna kedergi keltirgen emespin. Qazaqstan ýkimetining sharalaryn búzatynday eshqanday qastandyqqa eshqashanda barghan emespin. 4) Men jer jónindegi mәselelerden mýldem maqúrymmyn. Búrynghy «alashordashylar» da búl jóninde menimen aqyldaspaytyn. Olardyng búl mәsele turaly menimen sanaspauynyng ózi de tegin emes. 5) Baylardy tәrkileuge qarsy esh jerde eshqanday ýgit jýrgizgen emespin. Jer jәne tәrkileu turaly pikirimdi 14-qyrkýiek kýngi kórsetinimde jazghanmyn. Tashkentte de, Almatyda da oqushylar men oqytushylardyng arasynda búl baghytta eshqanday ýgit jýrgizbedim. Bir sózben aitqanda 24-jyldan bastap tútqyndalghangha deyin kenes ókimetine qarsy eshqanday da qylmysty әreketke qatysqan emespin.

Al jala japqandarmen betpe-bet kezdestiru úiymdastyruynyzdy ótinemin. Olardyng ótirikterin әshkerelep bere alamyn. «Tynyshbaevting isine» qatysty tergeu kezindegi bettesu sony rastaydy. Tynyshbaev mening ýstimnen eshqanday kórsetindi jasamaghanyn aitty. Popovtyng qolymen jazylghan qoghamdyq aktilerdi (tergeuding súraq-jauaptary boluy kerek - T.J.) maghan kórsetken joq. Tynyshbaev ta 1922-1930 jyldardyng aralyghynda qandayda bir úiym bolghan-mys degen pikirden bas tartty. Úiym mýshelerining tizimi men onyng qúrylymy syzylghan kestege baylanysty múnyng jalghan ekendigin qatang týrde talap ete mәlimdeymin. Tynyshbaev syzdy-mys delinetin keste qiyaldyng ghana jemisi (Ayta keteyik, búl kesteni syzghan Dinmúhamed Ádilev bolatyn. Búl - «Alashtyn» eki kósemin bir-birine qarsy qon ýshin tergeushi Popovtyng qolymen jasalyp otyrghan, jogharyda atalyp ótken qiytúrqy arandatu «aktisi» bolsa kerek - T.J.). Olardyng arasynda eshqashanda eshqanday últshyldyqqa qatysy bolmaghan adamdar jýr. Mysaly, tizimdegi Qasymov degen adamdy kórgen emespin. Múnday adamdar tizimde kóp siyaqty. Mening kózimshe tergeushi Popovtyng «Tynyshbaev jasady-mys» degen kórsetindisi mýldem ótirik. Demek, Tynyshbaevting atynan jasalghan ózge kórsetindiler de jalghan. Sondyqtan da Tynyshbaevpen jәne ózge de adamdarmen betpe-bet kezdestirudi talap etemin. Men olardyng kórsetindilerining jalghan ekendigin әshkereley alamyn...

Men aiyptaushynyng (tergeushining - T.J.) derekterdi qaydan alghanyn týsine almay túrmyn. Jauap alghan kezde tergeu oryndarynyng jansaq jazghanyna endi esh kýmәnim joq. Egerde tergeu dúrys jýrgizilsin desenizder, onda maghan Tynyshbaevting jәne basqalardyng óz qolymen jazghan kórsetindisin oqytynyzdar. 1922-1924 jyldar arasyndaghy kenes ókimetine qarsy baghyttalghan әreketterimdi moyyndaymyn. Al 24-30 jyldardyng arasynda keneske qarsy belsendi týrde kýresti - degen, ómirde bolmaghan úiymnyng bolugha mýmkin emes qylmystaryn moyyndamaymyn.

Osyghan qosymsha mynany mәlimdeymin: men kenes ókimetine qarsy úiymdastyrghan astyrtyn júmystaryma qatty ókinish bildiremin. Búl ókimet - búryn qanauda bolghan últtar ýshin birden-bir layyqty ókimet. Egerde maghan mýmkindik berilse, onda osy ókimetting kórkengine bar kýshimdi júmsaymyn. Men búl senimge týrmede emes, odan kóp búryn kelgen bolatynmyn.

Búghan qosymsha aitarym: astyq jinau, kolhoz ben sovhozdardyng etke mal ótkizu nauqanyna qarsy eshqanday ýgit júmystaryn jýrgizgemin joq. Sharuashylyqtardy kollektivtendiruge teris qaraghanym ras. Qazir búl sharany enbekshilerdi ashtyqtan, qorlyqtan qútyldyratyn eng pәrmendi shara retinde tolyq qostaymyn. Men búl pikirimdi Álimhan Ermekovke aitqanmyn. Mýmkin esine týsirer.

Dosmúhamedovting qorytyndy sózi dúrys jazyldy. (Qoly). 26 qazan 31 jyl».

Búl kórsetindi birinshi tomnyng 97-101 betterin qamtidy. Osynda aitylghan jәne H.Dosmúhamedov oryndy kýdiktengen M.Tynyshbaevting kórsetindisi, shyndyghynda da, qoldan jazylghany tergeu barysynda anyqtalady. Astyrtyn úiymnyng kestesin syzyp, tizimin jasap, alashordashylargha beytanys adamdardy «qatargha qosqan» Dinmúhamed Ádilev ekenin onyng ózi jazyp bergen qorytyndyda anyq kórsetilgen. Tanys, dastarhandas, kórshiles adamdardy da «astyrtyn úiymnyng mýshesi retinde» tirkegen. Ondaghy sýiengen qisyny: «Alashordashylar últshyldardan basqamen aralaspaydy»,- degen oijota joramal. Onda jer mәselesine úzaq toqtalghan.

H.Dosmúhamedovting kelesi kórsetindisi de aldynghy súraq-jauapty qaytalaydy. Ishinara sózder men sóilemderge ózgeris engizgen. Alayda, mәtin arasyndaghy qosymsha payymdaular men emeuirinderding astary terendep, kózqarasy qalyptanyp, búrynghy jauaptaryn naqtylay týsetindikten de nazargha úsynudy jón kórdik. Ony: «kollektivtendiru sharasy... enbekshilerdi ashtyqtan, qorlyqtan qútyldyratyn eng pәrmendi shara retinde tolyq qostaymyn»,- degen astarly pikiri rastaydy. Óitkeni tura osy kezde 2,5 million qazaqty jusatyp salghan asharshylyq bastalyp ketken bolatyn. H.Dosmúhamedov sony bile otyryp, astarly emeurin tanytu arqyly әshkerelep otyr.

«OGPU-ding erekshe ókili Popovqa tútqyn Dosmúhamedov Halelden Mәlimdeme.

Osy jyldyng 25-qazan kýni maghan Qylmysty ister kodeksining 58-babynyng 7, 10 jәne 11, 59 baptyng 3-tarmaqtary boyynsha: kenes ókimetine qarsy baghyttalghan týrli qylmys boyynsha aiyptar taghyldy. Taghylghan aiyptardyng ishinen men tómendigi aitylghandardy:

1. 1922 jyly ózimning kenes ókimetine qarsy astyrtyn әreketter jasau turaly ýiirme qúrmaqshy bolghanymdy;

2. Sol, 1922 jyly Tashkentke kelgen Zaky Validovpen kezdesip, onymen әngimeleskenimdi;

3. 24-jyldyng ortasyna deyin júmys barysynda ózimning últshyl-burjuaziyashyl iydeologiyany jýrgizgenimdi - ghana moyyndaymyn.

24-jyldan keyin kenes ókimetine qarsy eshqanday úiymgha, ýiirmege jәne basqa da sharalargha qatysqamyn joq. Jasyryn da, ashyq ta keneske qarsy shyqqamyn joq. Ózimning últshyldyq iyedologiyammen sanaly týrde kýrestim. Búl turaly 31-jyldyng 14- qyrkýiegi kýngi bergen týsiniktememde habarlaghan bolatynmyn. Taghy da qaytalap kórsetemin:

1. 24-jyldyng qyrkýieginen bastap barlyq alashordashylarmen baylanysymdy ýzgenmin, olardyng Qazaqstandaghy әreketterine esh qatysym joq.

2. „Alqa" ýiirmesine qatysqamyn joq. Ol turaly bilgenderimdi búryn aitqanmyn».

«Ayyptau qorytyndysynda» búl joldar: «Osy kezde әdebiyet maydanyndaghy júmystarymyz jandana týsti... Áueli Aymauytov, sodan keyin Kemengerov kelip qosylyp, bizding isimizdi jýrgizip otyrdy. Ózimizding yqpalymyzdy baspasóz arqyly keninen taratu ýshin biz barlyq kýshimiz ben jaghdaydy paydalanyp qalugha tyrystyq... «Alqa» ýiirmesining payda boluy da sonyng nәtiyjesi. Búl isti tikeley jýzege asyrghan Ysqaqov, Kemengerov jәne Baytasov maghan júmys baby boyynsha kenes alu ýshin kelip túrdy, men olargha ózimning núsqaularymdy berdim». (Dosmúhamedov H., № 2370-is, 1 t., 221-paraq)»,- dep «tolyqtyrylyp» berildi.

H.Dosmúhamedov (jalghasy): 3. Qazaqstanda 28-jyldyng kýzinen bastap túramyn. Tek 26-jyldyng jazynda ghana 2,5 ay ghana Qyzylordada boldym. 28-jylgha deyin Tashkentte túrdym.

Qazaqstan ókimetining sharalaryna aralasqan emespin jәne oghan kedergi keltiretindey әreket jasaghan emespin.

4. Jer jónindegi mәseleden týsinigim shamaly. Jer jóninde jәne oghan qatysty mәseleler turaly alashordashylardyng eshqaysysy maghan habarlasqan emes.

5. Baylardy tәrkileuge qarsy eshqanday әreket jýrgizgemin joq. Jer jәne baylardy tәrgilu turaly kózqarasymdy 31-jylghy 14-qyrkýiektegi týsiniktememde kórsetkemin. Tashkentte de, Almatyda da oqytushylar men shәkirtterding arasynda onday is jýrgizgemin joq. Bir sózben aitqanda:

24-jyldan keyin kenes ókimetine qarsy eshqanday әreket jasaghamyn joq. Maghan әr qalay jala jaba bermes ýshin olarmen betpe-bet kezdesu úiymdastyrudy talap etemin. 31-jyldyng 25-qazanynda bettesuden bas tartqanda jәne Tynyshbaevting kórsetindisimen tanysqan song soghan kózim jetti. Mening bergen jauaptarymdy jazyp otyrghan tergeushi Popov men aitpaghan birneshe oqighalardy janynan qosqan. Maghan kórsetken úiym mýshelerining tizimi men syzylghan kestege baylanysty esh nәrse bilmeytinimdi, 24-jyldan keyin ondaygha qatyspaghanymdy qatang eskertemin. Tynyshbaevting jasaghan kestesi (múny syzghan Tynyshbaev emes, D.Ádilev bolatyn. Ony aiypkerding óz qolymen jazyp bergendigi turaly týsiniktemesi iske tigilgen. Búl arada tergeushi alashtyng eki kósemin bir-birine qarama-qarsy qoyyp, arandatugha úmtylghan - T.J.) ertegi siyaqty. Mysaly Qasymovtyng últshyldargha esh qatysy joq. Tizimdi tolyq oqyghamyn joq, biraq maghan kórsetilgenderding kópshiligi qate jazylghan. Mening qatysuymmen Popov oqyp bergen Tynyshbaevting kórsetindisi jalghan. Tynyshbaevting ózge kórsetindileri de ótirik jazylghan dep oilaymyn. Sondyqtan da olardyng janylys jauaptaryna oray Tynyshbaevpen jәne ózge de kuәlarmen betpe-bet kezdestirudi ótinemin. 22-24 jyldar aralyghynan basqa 24-jyldan bastap 31-jyldyng 25-qazanyna deyin, Tynyshbaev kórsetkendey kenes ókimetine qarsy eshqanday әreket istegen emespin. Ol ýshin ózimdi-ózim jazghyramyn».

M.Tynyshbaev: «12-shi. Sovhoz qúrylysyna kózqarasym turaly. Búl mәselening ashyq talqylanbaghany anyq. Biraq ta ózimning oiym mynaday. Kenestik sharuashylyq ... búryn da ýlken aumaqty kólemdi alyp jatatyn. Al kolhozdardyng kýii ortasha ghana bolatyn. Sondyqtan da sovhozgha qarsy eshqanday pikirim joq. Men tipti Halel Dosmúhamedovting kolhoz ben sovhozdy aiyra almaytynyn estip kýlgen bolatynmyn».

H.Dosmúhamedov (Jalghasy): «Búl ókimetti: búrynghy qanalghan halyqtar ýshin asa bir qajetti ókimet - dep esepteymin. Men búl pikirge dәl qazir týrmede otyrghan kezde emes, odan kóp búryn kelgenmin. Astyq dayyndaugha, moyynserikting maldaryn tәrkileuge, kollektivtendiru nauqandaryna kesir keltiruge aralasqan joqpyn. Qazirgi kózqarasym óte ondy jәne jýrgizilip otyrghan sharalar aramtamaqtardy jongha, jartylay asharshylyqtan, qorlyqtan qútqarugha baghyttalghan dep esepteymin (Tura osy kezde Qazaqstanda jappay asharshylyq bastalyp ketse de ony osylay „búrynghy «asharshylyq», «jartylay asharshylyq» dep moyyndaugha" mәjbýr bolghan - T.J.). Men óz pikirimdi Álimhan Ermekovting aldynda da aitqamyn. Eger úmytylyp qalmasa. Aytqandarym dúrys jazyldy. (H.Dosmúhamedov). 26 qazan, 31 jyl».

Jalpylay alghanda, H.Dosmúhamedovting tergeushige bergen negizgi jauaptarynyng hattamalary osylar. Búdan basqa «Mәdeniyet maydany» qaqyndaghy týsiniktemesin jәne jeke basyna qatysty ótinishterdi taqyrypqa qatysty tústa paydalanamyz.

Endi Múhtar Múrzinmen onasha jauaptasqanda: «Men bolghan jaydyng bәrin moyyndadym»,- degen Isa Qashqynbaevting kórsetindilerin nazargha úsynamyz.

Qashqynbaev Isa Taumyshúly, 39 jasta, (anketa 1930-jyly 12-qazanda toltyrylghan), Tashkent qalasy Obuhovennaya, 53-ýide túrady. Oral oblysynyng Taypaq audanynda tughan, bólimshe dәrigeri bolghan, OAMU-ning (Orta Aziya medisina uniyversiytetining - T.J.) medisina fakulitetining assiysenti, bilimi joghary, әieli bar. Áskerge mindetti.

Kórsetindileri mashinkagha basylghan. Tútqyndardyng ishindegi ózgelerden ózgeshe mәtinder, osy Isa Qashqynbaevtiki. Múnda úiym turaly oidan shygharylsa da oraylastyrylghan qisyn bar. Egerde osynyng barlyghy jalghan, ne jala bolghan jaghdayda da, tergeushilerding qiyaly men qisynyna kóz qyryn saludyng reti kelip túrghanda, paydalanyp qaludy jón kórdik. Shyndyq - salystyru barysynda eksheletini anyq. Múnda negizinen 1922-jylghy úiym turaly aitylghan.

«14/H - jýrgizilgen tergeudegi aiyptalushy Isa Qashqynbaevting qosymsha kórsetindisi. Jauap alghan OO PP OGPU-ding bastyghynyng kómekshisi Volohov (I tom, 420-422 better).

«1). Úiymnyng qúryluy. Úiymdy qúrugha syrtqy intervensiyalyq kýshterding basyp kiru qaupining tónip kele jatuy, sóitip, Reseyding audan-audangha bólshektenip ketuining mýmkindigi yqpal jasady. Reseymen qosa qazaq últy da bólshektenip ketpeui ýshin jәne orystyng qanauynan qútylu ýshin, Batys Europanyng aldynda qazaq halqynyng ókildigi bar ekendigin kórsetu ýshin úiym qúru qajettigi tudy. Orystyng qúldyghynan qútylyp, tәuelsiz ómir sýrgimiz keldi. Bizding búl tilegimiz interventterding de mýddesinen shyghady, sóitip, bizdi azat etedi - dep ýmittendik. Mәjilisti kimning shaqyrghany esimde joq. Janylyspasam, birinshi mәjilis Dulatovtyng bólmesinde ótti. Sonda jinalghandar úiym qúru turaly úigharymgha keldi.

2).Sayasy ortalyghy turaly. Týrkistandaghy úiymda sayasy jәne úiymdastyru qúrylymdary bolghan joq. Ortalyghy - Orynbor bola ma, joq, Tashkent bola ma, ol mәsele ashyq qaldy. Tashkenttegi úiymgha: Ádilev, Jәlenov, Biytileuov, Birimjanov, J.Dosmúhamedov, H.Dosmúhamedov, Bolghambaev, Espolov, Qashqynbaev, Tynyshbaev, Ahmed-safa (familiyasy esimde joq), Uәlihan Omarov, Áshim Omarov mýshe bop kirdi. Orynbordaghy úiymnyng tolyq qúramyn bilmeymin, biraq ózgelerden estuimshe Baytúrsynov, Dulatov (qonys audarghan), Sәduaqasov, Eldes Omarov bar kórinedi.

3). Úiymnyng qúrylymy. Tashkenttegi úiymnyng júmystary jalpy jinalysta sheshildi, onda bólimdik qúrylymdar bolghan emes.

4) Bizding úiymnyng baghdarlamasy esimde joq, biraq ta negizgi maqsaty mynaghan kelip tireledi: Qazaqstan - Preziydent pen parlament biyleytin tәuelsiz qúrylym demokratiyalyq respublika boluy tiyis. Ónerkәsip salasynda jeke menshikke jol beriledi. Al jer mәselesi qalay sheshiluge tiyis bolghany esimde saqtalmapty. Tek jer jeke menshikke berilmeytini anyq...»

Búdan keyin ókimet basyna saylau arqyly keludi úsynghandary, qaruly kóterilisti qoldamaytyndary, ózbekterding diny qayratkeri Minauar qary Ábdirәshidovtin, Zaky Validovting úiymdarymen baylanys ornatugha úmtylghandary bayandalady. Tergeushi súraqtyng ózin baghdarlamanyng baptaryna sәikestendirip qoyghandyqtan da hatqa da solay týsken.

IY.Qashqynbaev (jalghasy): «Bizding úiymymyzdyng júmys isteytinin Rysqúlov bilgen siyaqty. Al Qojanov pen Sәduaqasovtyng bilgen-bilmegeni jóninde eshtene aita almaymyn. Úiymgha tartu ýshin barghan bizding adamymyzgha Rysqúlov: «Bizding kózqarasymyzben kelisetinin, úiymdy qoldaytynyn - aitty. Al Qojanov ýzildi-kesildi bas tartyp, múny: arandatu, sayasy ekijýzdilik - dep baghalady»,- dey kelip 1921-1922 jyldardaghy sayasy oqighalargha toqtalady.

Isa Qashqynbaevting kórsetindisinde ózge tútqyndardyng jauaptaryndaghy pikirler barynsha jinaqy berilgendikten de, ishinara tolyqtay keltiremiz.

IY.Qashqynbaev (jalghasy): «Bolashaq ýkimetting qúramy turaly. Búl mәsele birde-bir ret talqylanghan emes. 1924-jylghy jer mejeleu kezinde ózbek úiymynyng ókilderi Minauar qary Ábdirashidovpen, Ghúbaydolla Hodjaevpen jәne Mirjalilovpen birinshi jәne songhy ret bas qostyq. Mәjiliske Tynyshbaev jәne men qatystym. Ol kezde bizding úiymymyz taralyp ketken, ony moyyndaugha ózbekterding aldynda batylymyz barmady. Minauar qary bizge Qazaqstan turaly mәlimetterdi berudi úsyndy, al olar sheteldiktermen parsy elshiligi arqyly baylanys jasap otyr eken. Biz maghlúmattardy beruge kelistik, al ózbekterge qarjylay kómek kórsetuden bas tarttyq, eshqanday qarjymyzdyng joqtyghyn aittyq. Áriyne, keyin olargha eshqanday maghlúmat berilgen joq (maghan solay siyaqty). Atalghan ýsheuinen basqa ózbek úiymynyng mýshelerining eshqaysysyn bilmeymin. Bizding úiymda eshqanday qarajat bolghan emes. Biraq Ádilev pen Birimjanovtyng Búqaragha barghandaghy jol qarajatynan basqa shyghyn da bolghan emes. Birimjanov arnayy issapardyng qarajatyn paydalanuy mýmkin, al Ádilev eshqayda júmys istemegendikten de, jolaqyny qaydan alghanynan maghlúmatym az.

Bizding otyrystarymyzda qanday mәselelerding talqylanghanyn eske týsiru qiyn. 1921 jyldan bastap 1922 jyldyng ayaghyna deyingi otyrystar qysta ótkizildi. Jazda bәri jan-jaqqa tarqap ketetin. Negizgi taqyryp: kenes ókimeti men aq emigranttargha kózqaras, jer reformasy turaly bolatyn. Alghashqy mәsele jónindegi bastapqy pikirlerimiz birdey bolatyn: Kenes ókimetining kýni sanauly, mәngilik otyrmaydy, erte me, kesh pe, әiteuir soghys bastalady, ol SSSR-ding jenilisimen ayaqtalady, - destik. Bizding maqsatymyz - últtyng negizgi úiytqysyn qyrghyngha  úshyratpay, aman saqtap qalu. Aytpaqshy, tónkeris bola qalghan jaghdayda, orys shovinisteri bizdi qyryp tastamas ýshin qyrgha shyghyp ketu kerek - degenge kelistik. Kenes ókimetine ashyq qarsy túrudan bas tarttyq. Búl sheshim jaghdaydyng ózgeruine baylanysty, birde - alay, birde - bylay auytqyp otyrdy. Zaky Validov sayasat sahnasyna shyqqanda olarmen baylanysqa shyghyp, diplomatiyalyq amaldau baghyty ústaldy. Eshqanday belsendi әreketke barmau kerektigi aityldy. Zaky Validov oghan qanaghattanbay, naqty kómek kórsetudi talap etti. Egerde bizding úiym oghan kómektespese, ne kómekteskisi kelmese, onda qazaq halqyna basqasha jol tabatynyn jariyalady. Búl bizding úiymnyng mýshelerining kópshiligin seskendirdi, belsendi týrde aralasugha uәde etisti. Bәri de sóz jýzinde qaldy. Ne qarajat joq, ne kýsh joq. Validovti týstikpen qamtamasyz etuge tura keldi. Validovke naqty qoldau kórsetilmedi. Keyinnen bizge, әsirese, Dosmúhamedovke kelisimdi búzghany ýshin qatty-qatty sózder aitty.

Mynaday sózder: kenes ókimeti qazaq halqynyng mәdeniyetin damytudy qolgha alyp jatyr, kenestik platformany sózsiz moyyndau qajet, mýmkindigi barlar partiyagha ótip aluy kerek,  - degen sózder jii aitylyp jýrdi. Búl mәsele birneshe ret talqylandy. Keyinnen partiyagha ótuden bas tartu úigharyldy. Tek bizding halqymyzdyng iygili ýshin jasalghan sharalardy ghana belsendi týrde qoldau mindetteldi.

Kenes ókimetining Jetisudaghy jer reformasyn tolyqtay qoldady (búl: últaralyq qarym-qatynastyng shiyelenisuine alyp kelui mýmkin - degender de boldy). Búl salada qyzmet istegender qoryqqannan emes, ar-ojdanymen júmys istedi».

Kórsetindining aldyn-ala dayyndalghan mәtin negizinde tasqa basylghany týsindirmesiz-aq angharylady. Ár súraq pen jauaptyng mәtinderi aralasa jazylyp, onyng ózi baghdarlamanyng baptary men taraulary siyaqty әser qaldyrady. IY.Qashqynbaev kenes ókimetining jýrgizip otyrghan sharalaryn da «úiymnyng atyna teli» bayandaydy. Búl mysqyl ma, joq, sharasyzdyq pa, qalayda jauap berip qútyludyng amaly ma, kim bilsin. Áyteuir bir rizasyzdyq, yqylassyzdyq, peyilsizdik bar. II tomnyng 377-385 betterindegi kelesi jauabynda da sonday saryn angharylady. Biz sәl shiratyp tәrjimalaugha tyrystyq.

IY.Qashqynbaev: «8/ - 30 jyl. 22-jyly bizding maqsatymyzdy tabyspen jýzege asyru ýshin úiymgha kórnekti kommunisterdi tartu kerek - dep sheshildi. Kýzge qaray Týrkistan respublikasy Halyq komissarlar kenesining tóraghalyghyna taghayyndalghan Rysqúlov  Tashkentke keldi. Rysqúlovpen jolyghu ýshin Ádilev jәne Áuezov (mýmkin) jiberildi. Ángimelerining anyq-qanyghyn bilmeymin. Biraq Rysqúlovtyn: «Bizding kózqarasymyzdy bólisetinin, qal-qaderinshe kómektesetinin, qoldaytynyn mәlimdegeni shyndyq. Alayda ol: ózbektermen baylanys jasamaudy tapsyrypty, Qojanovtyng tar últshyldyghy oghan jaramaydy»,- depti. Qojanovqa Espolov jәne Ádilev (mýmkin) jolyqty ghoy deymin. Songhy adamgha Qojanov: «Múnda rysqúlovshyldyqtyng iyisi shyghyp túr. Múnyng barlyghy arandatu. Kenes ókimetining ayasynda qazaq últy órkendey alady. Sondyqtan da senderdi qolday almaymyn»,- depti. Ekeuine búl maqsattyng naqty oryndaluy emes, úiymdy kimder, qalay qúratynyn bilu kerek boldy. Rysqúlov kenes ókimetining arasynda jikke bólinu bar ekenin aitypty. Olardyng әr qaysysy bizding topty ózine tartugha tyrysty. Óitkeni úiymnyng qazaqtary óte sauatty edi, sondyqtan da paydalanyp qalugha tyrysty. Bizding maqsatymyz - olardyng ózderin paydalanugha tyrysu edi. Ol kezde, 22-jyldyng songhy mausymynda kenes ókimetin qúlatudy armandau da mýmkin emes bolatyn. Sondyqtan da mәdeniyet maydanyn qolgha alu, sharuashylyqty iygeru mindeti qoyyldy. Qyzmetke ornalastyru ýshin bizding toptyng tizimi Rysqúlovqa berildi. Ókil retinde Rysqúlovqa Ádilev jәne men bardym. Berilgen tizimning ishinde menen basqalary ony tolyq qanaghattandyrdy. Meni erkimnen tys Oqu-aghartu komissariatynyng kollegiya mýsheligine úsynghan bolatyn. Men Rysqúlovqa: búl qyzmetting maghan qol emes ekenin, meni medisinalyq qyzmetke jiberuin ótindim. Ol ashyq bas tartqan joq...».

«Ayyptau qorytyndysynda» búl songhy pikir: «...mәdeniyet maydanyndaghy júmystardy tolyqtay, úiymdy qarajatpen qamtamasyz etu ýshin sharuashylyq salasyn jarym-jartylay qolgha alugha sheshim qabyldadyq. Bizding tobymyzdyng tizimin Rysqúlovqa berip, júmysqa jauapty qyzmetke qongdy úsyndyq. Úiymnyng ókili retinde Rysqúlovqa búl tizimdi men jәne Ádilov apardy. Berilgen tizim ony tolyq qanaghattandyrdy... Meni úiymnyng atynan Oqu-aghartu kollegiyasynyng mýshesi etip bekitti...» (Qashqynbaev, № 2370-is, 1 t., 378-paraq)»,- dep búrmalanyp jazyldy.

IY.Qashqynbaev: «Mýshelikten bas tarttym»,- dese, «Qorytyndyda» ony «úiymnyng atynan Oqu-aghartu kollegiyasynyng mýshesi etip bekitken» bolyp shyqqan.

Bizding payymdauymyzsha, Tynyshbaev pen Dulatov jәne atalary attas Dosmúhamedovter sayasy júmysta ysylmaghan Ádilevti kadr mәselesin sheshuge Ýkimet tóraghasyna júmsay qoymasa kerek-ti. Ádilevting kórsetindisi boyynsha, ol ózine qyzmet súrap barghan. Biraq ta búl «ózining shyndyghyna» tergeushining kózin jetkizu ýshin qajetti jauaptar. Osy kórsetindide IY.Qashqynbaev myna bir mәselege barynsha toqtalghan, tergeushilerding de qadalyp súrap otyrghany sol siyaqty:

IY.Qashqynbaev (jalghasy): «22-jyldyng kýzinde Rysqúlov ýkimet basyna qaytyp kelgende, Qojanov ekeuining arasyndaghy arazdyq bizding isimizge kedergi keltirui mýmkin ekenin eskerip, ekeuin tatulastyru kerek,- dep sheshtik. Olar mening pәterimde kezdesti. Olar kóp eshkimning bolmauyn tapsyrdy. Sondyqtan da oghan H.Dosmúhamedov jәne men ghana qatystym. Rysqúlov pen Qojanov úzaq uaqyt ózara aitysyp, birin-biri: últ mýddesin satqany jәne jalghan solshyldyghy ýshin aiyptady. Rysqúlov últ degendi - býkil shyghys júrtyna qarata qoldandy, al Qojanov: onyng qate ekenin, qazaq pen ózbekting arasyndaghy qarama-qayshylyq qonys audarghan orystar men qazaqtardyng arasyndaghy qarama-qayshylyqtan kem emes ekenin dәleldedi. Biz olargha: «Senderding kózqarastarynnyng aiyrmashylyghy nede?»,- dep súraghanymyzda, olar naqty jauap bere almady. Rysqúlov: «Jer reformasymen Qojanov kelispeydi, al men onyng qan tógisine qarsymyn»,- dedi. Al Qojanov: «Men eshkimdi atqamyn joq»,- dep edi, Rysqlov oghan: «Men óz qolynmen óltirding dep otyrghamyn joq»,- dedi. Sóitip olardyng kózqarastarynyng arasynda aiyrmashylyq joq bolyp shyqty. Tatulasu mynaday negizde jýzege asty:

Qazaqtyng mýddesi men qazaq audandaryna qatysty mәselelerdi, qazaq qyzmetkerlerin taghayyndaugha baylanysty sharalardy Rysqúlov Qojanovtyng kelisiminsiz sheshpeuge, al jalpy mәselede - Qojanov Rysqúlovty qoldap otyrugha, orynsyz synap-minemeuge kelisti. Búl kelisim shilde aiyna deyin, yaghni, Moskvadaghy keneste Súltanghaliyevting mәselesi talqylanghansha kýshin saqtady. Osy kenesten keyin Qojanov Rysqúlovtyng bedeli әlsirey bastaghanyn sezip, shabuylgha kóshti. Aytpaqshy Rysqúlov maghan: «Stalin joldas maghan telefon shalyp: Súltanghaliyevten hat alghanyng ras pa?»,- dep súrady. Men bir ret hat alghanymdy aittym. Stalin joldas qatty toytarys berip tastady. Sodan keyin onyng maghan degen qatynasy suyy bastady»,-  degen bolatyn.

Birde 20-jyly Rysqúlov meni ózine shaqyrdy (mening qasymda taghy bireu boldy), isting jaghdayynan maghlúmdar etip, qanday sayasat qoldanu kerektigin súrady. Onyng búl sózining astary mynaday: «Orta Aziya halyqtary birigui kerek... Jeke-jeke kýiinde olar ómir sýre almaydy. Ózining strategiyalyq ornalasuy jaghynan Qyrghyzstangha qiyngha soghady, sondyqtan búghan erekshe nazar audaru qajet. Úsaq últshyldyqty dogharu qajet. Búl halyqtardyng órkendeui - tek kenes ókimeti jaghdayynda ghana mýmkin. Kenes ókimetinen bólinip ketudi nemese ony qúlatudy kóz aldyma elestete de almaymyn. Mening jaqtastarym - otarshyldyqpen kýresetin bolady, shet júrttyng mýddesin Moskva ýnemi eskere bermeydi. Keyde kerisinshe týsinip qalady. Sondyqtan da Moskvanyng nazaryn audaru ýshin halyqtyng qarsylyq qozghalysy asa qajet. Búl baghytta «Alashorda» toby belsendi týrde iske kirisui tiyis»,- dedi. Men búl mәseleni Jahansha Dosmúhamedovke aityp edim, ol: «Pysyq bala eken, bireuding qolymen ot kósemek. Búdan mansaptyng iyisi shyghyp túr»,- dedi. Búl mәsele jóninde ekeuara әngime qaytalanghan joq. Sóz arasynda Rysqúlov maghan: «Mening maqúldauymmen Janúzaqov basmashylargha qosylyp ketti. Ol óte jigerli adam eken, qyrghyzdar men ózbekterdi tatulastyrdy, Ándijan ólkesindegi basmashylardyng basyn qosty»,- dedi».

Búl arada keneytilgen týsinik beru artyq siyaqty. Óitkeni múnda aitylghan pikirlerdi rastaytyn T.Rysqúlovtyng Stalinge jazylghan kólemdi haty ilgeridegi taraularda barynsha keng taldanghan bolatyn.

IY.Qashqynbaev (jalghasy): «1923 jyldyng aqpan aiynda qatty auyrdym. Sәuirding ayaghyna deyin es-týssiz jattym. Jazgha qaray betim beri qarady da 15-qyrkýiekte qyzmetke shyqtym. Búl aralyqta ne istelgenin bilmeymin. Sol jyly kýzdegi kenesterding qúryltayynda Rysqúlov qyzmetten ketti. Bizding top búghan qatty ókinip, Qojanovty kinәlady. Qúryltaydan keyin Rysqúlov Moskvagha ketti, estuimshe ol «alashordalyqtardy» sybap jýrgen kórinedi. Qojanov mәlimdeme jazypty - dep estidik. Senbedik. Jyldyng sonynda mynaday jaghday boldy.

Rysqúlov bir jas jigitten berip jibergen be, joq, pochtamen joldaghan ba, әiteuir Sarymoldaevqa hat jiberipti. Ol hat Jahansha Dosmúhamedovting ýiine keledi (Jahansha Dosmúhamedov pen Rysqúlov baja bolatyn). Jahansha Dosmúhamedov hatty ashyp oqidy. Onda ol ózining jaqtastaryna: «Alashordashylarmen» auyz jalasudyng qajeti shamaly, qayta olardyng ýstinen aighaqtar jiyp, GPU-gha habarlau kerek. Qojanovty últshyl dep әshkereleuge tyrysyndar»,- dep jazypty (Óz basym ol hatty oqyghamyn joq). Jahansha Dosmúhamedov hatty Halel Dosmúhamedovke kórsetipti. Songhysy hatty Tynyshbaevqa oqytu ýshin  ózimen birge alyp ketipti. Sol kezde Ádilev te qaytyp oraldy. Ýsheui aqyldasa kelip hatty Qojanovqa kórsetipti. Songhysy hatty ózimen alyp ketetindigin jәne Jahansha Dosmúhamedovting ýiine tintu jýrgizetinin, ony oghan habarlamauyn tapsyrypty. Halel Dosmúhamedov múny Jahansha Dosmúhamedovke aitypty. Jahansha Dosmúhamedov pen Qojanov Halel Dosmúhamedovting ýiinde kezdesipti. Qojanov qasarysyp kónbepti. Kelesi kýni tintu jýrgizip, hatty GPU-shiler alypty. Sol kezden bastap bólinu bastaldy: bizbenen - Rysqúlovtyng arasynda, Halel Dosmúhamedov, M.Tynyshbaev pen Jahansha Dosmúhamedovting arasynda jik payda boldy. Bizding úiym mýshelerining aty atalghandardan basqa sol kezde Tashkentte túrghandar: men, Espolov, Ádilev. Men jәne Espolov ekeumiz Jahansha Dosmúhamedovti jaqtadyq, Ádilev ózin qorlanghan adamday sezindi. H.Dosmúhamedov pen Tynyshbaev: «Rysqúlovshylardyng tynshylyq әreketinen erterek saqtandyrayyq dep oiladyq. Sondyqtan da Qojanovty qostyq»,- dep ózderin aqtaugha tyrysty. Jahansha Dosmúhamedov: «Jeke bas paydasy ýshin jәne Qojanovqa jaghynu ýshin Halel Dosmúhamedov meni paydalandy»,- dep kinә taqty.

Bir sózben aitqanda, osy oqigha Tashkenttegi úiymnyng tarqap ketuine sebepker boldy. Alayda oghan deyin de úiymnyng aty óship tynghan bolatyn. Jahansha Dosmúhamedov pen Halel Dosmúhamedov ekeui 25-jyly qarasha aiynda mening әielim qaytys bolghanda kónil aitugha kelgende tatulasty.

...Qojanov pen bizding qarym-qatynasymyz óte jaqsy boldy (bizding aramyzdaghy Jahansha Dosmúhamedovti jaqtyrmady, sonday-aq Ádilevti ýnemi mazaqtap otyratyn), alayda odan (Qojanovtan - T:J.): bizdi satyp ketedi - dep emes, bizdi ózining mýddesi ýshin paydalanuy mýmkin nemese әr qaysymyzdy әr jaqqa qyzmetke bólip jiberui mýmkin,- dep seskenetinbiz. Bir mysal keltireyin: 22 ne 23-jyly ma, әiteuir S.Ótegenov maghan jәne birneshe adamgha kelip: «Qonys audarushylargha qarsy kýresu ýshin qúmnyng ishinde qaraqshylyq top qúrayyq»,- dep úsynys aitty. Biz ýzildi-kesildi bas tarttyq, bizdi Qojanov aidap salyp otyr,- dep týsindik...».

Kórsetindining búdan arghy mazmúny ózgelerding jauaptarynda qamtylghan jaylardy qaytalaydy. Sarymoldaevqa joldanghan T.Rysqúlovtyng hatyn oqyghanyn Jahansha men Halel Dosmúhamedov te, Tynyshbaev ta moyyndaydy. Rysqúlovtyng «Alashordashylardyn» ýstinen jazghan maghlúmdamasy (Stalinge arnalghan) «Aq jol» gazetining jabyluy men «Alash isinin» bastaluyna yqpalyn tiygizdi. Keyin ózi de aqtalyp, aighaq jazdy.

Halel Dosmúhamedovpen bir kýni - 1930 jyldyng 14 qyrkýiegi kýni qamaqqa alynghan Múhtar Múrzinning qysqa әri siyrek jauaptary bizdi tang qaldyrdy. Tergeuge týskenderding ishinde tek osy Múhtar Múrzin ghana barlyq súraqtargha: «Bilmeymin. Eshqanday partiyagha mýshe bolghan emespin»,- dep qysqa jauap berip otyrypty. Qaysarlyghy da, azamattyghy da sýiindiredi. Tek Isa Qashqynbaevpen aradaghy sózderi ghana tirkelipti. IY.Qashqynbaev pen M.Múrzinning arasyndaghy ekeuara әngimeni kameranyng esigining syrtyna arnayy qoyylghan tynshy hatqa týsirgen siyaqty. Óitkeni, ózara әngime erkin ótken. Tergeu barysynyng psihologiyasynan habar beretin bolghandyqtan da, jauaptasudyng keybir tústaryn ghana keltiremiz.

«M.Múrziyn: Mening oiymsha seni bosatyp, meni týrmede qaldyratyn shyghar.

IY.Qashqynbaev: Nege olay dep oilaysyn?

M.Múrziyn: Orynborda Smaghúl Sәduaqasovtyng úiymdastyruymen kommunist qazaqtardyng jinalysy boldy. Partiyada joqtardan men ghana qatystym. Búl turaly elding bәri biledi. Ásirese, Baydildinning bayaghyda-aq aityp qoyghanyna senimdimin. Endi mening de sol oqighany bayandap beruimdi talap etip otyr. Ol maqsattaryna eshqashanda jete almaydy. ... (Dosmúhamedov nemese Baydildin -?) asa kýdikshil. Júrttyng bәrin GPU-ding tynshysy dep esepteydi. Ótken jyly ózining sonynda tynshynyng jýrgeni turaly әrkimge aitqan. Búl mәselege erikti nemese eriksiz týrde bolsa da Smaghúlovtyn, Qozybekovtyn, Baygharinnin, K.Toqtabaevtyn, E.Ýrdebaevtyng qatysy bar. Jer jónindegi komissariattyng mashinasymen sonynan ilesip otyrypty. Kojevnikov pen Núrmaqov - Qadyrbaev Seydazymdy issapargha júmsaghan siyaqty. Búl turaly GPU-ding qyzmetkerlerine habarlanypty. Múnday orynsyz timiskileu mening jýikemdi júqartyp, jyndandyryp jibere jazdady. Búl tynshylyq maghan sabaq boldy. Keyin sonyma kimdi salyp qoyghanyn aina qatesiz biletin boldym. Olardyng júmys jýiesi men qisynyn talday kelip, qalay júmys isteytinderin bildim. Olar әr adamnyng aqyly men minezine qaray baghalap, jeke-jeke zerttep, jasyryn týrde tapsyrma beredi».

Áriyne, Múhtar Múrzinning «jýikesin júqartqan» tynshynyng kim ekenin naqty aitu qiyn. Árbir isting sonynda «Qosymsha aighaqtar» retinde tirkeletin, tek «seksodtar» men salpanqúlaqtardyn, biyresmy timiskilerding tintuirleri tigiletin tomnyng múqabasyna kózimiz týsse de, paraqtap tanysudyng orayy kelmedi. Óitkeni ol tom «qúpiyanyng qúpiyasy» retinde yqtiyatty týrde tiyanaqty saqtalyp, arnayy qyzmetkerden basqa eshkimge kórsetilmeytin qatang tәrtip bar eken. Onday tәuekelge bizge býiiri búryp qaraghan Qaraby men Shynghys aghamyz tәuekel ete almaghanyna týsinistikpen qaraugha bolatyn. Alayda Jer komissariatynyng «qyraghy qyzmetkeri» Kәrim Álimbaevting Múhtar Múrzinge qarata berilgen:

«Jer jónindegi halyq komissariatynda qyzmet etetin Múhtar Múrzinge keletin bolsaq, ol baryp túrghan últshyl, Qaratileuovting adamy. Sondyqtan da ol topyraqtyng botanikalyq qúramy jóninde ghylymy júmystar jýrgizetin ósimdiktanushy Larinmen: Qaratileuov pen Múrzinning tapsyrmasyna qarsy zertteu jasaysyng - dep ýnemi sózge kelisip qalatyn»,- degen (Alashorda qozghalysy», 3 tom, 29-bet) «minezdemeden» kimning «tynshylyghy sabaq bolghanyna» sanlau týsiredi.

«Ólshegeni - ózimen ketsin», degenmen de, myna kórsetindini erikken adamnyng jazbaghany anyq. Jer jónindegi komissariatta jerge ornalastyru mәselesin zertteumen ainalysatyn Múhtar Múrzinning maqala men bayandamanyng jobasyn syzyp, jospar jasaugha qúqy bar bolatyn. Zady Jer jónindegi 1925 jylghy jeltoqsandaghy konferensiya qarsanynda dayyndalghan bolsa kerek, tintu kezinde M.Múrzinning tartpasynan maqalanyng jospary tabylady. Mine, sony tergeushiler «astyrtyn úiymnyng baghdarlamasy» retinde iske tigip, «qastandyqtyng aighaghy» esebinde aiyptau qorytyndysynyng ekinshi bólimine kirgizipti:

 

«II. Últshyl kontrrevolusiyalyq qastandyqtar.

I. Jer mәselesi turaly: Úiymnyng negizgi maqsatty baghdarlamasynyng biri - jer mәselesi boldy, múny sheshu arqyly olar «Alash» partiyasynyng auyl sharuashylyghy jónindegi baghdarlamasyn, yaghni, jerdi eng aldymen búratana túrghyndargha (iyә, kenes ókimeti ýshin qazaqtar tek qana «búratana» bolyp qaldy - T. J.) eshqanday kesimsiz qajetinshe bólip beruge jәne ru - ruymen qonystandyrudy jýzege asyrugha tyrysty. Búl baghdarlama boyynsha, jergilikti túrghyndar tolyqtay jermen qamtamasyz etilgennen song ghana Qazaqstangha syrttan kelgen qonystanushylardy ornalastyrugha bolady, al qazaq jerine búrynnan ornalasyp qalghan qonys audarushylar ol jerdi qazaqtargha keri qaytaryp beruge tiyisti edi. Búl júmysqa kontrrevolusiyalyq úiymnyng mýsheleri men últshyldardan basqa aiyp taghylyp otyrghan Jer jónindegi halyq komissariatynyng últshyl qyzmetkeri Múhtar Múrzin siyaqty kórnekti ókilder qatysty, ony 1929 jyly onyng ýiinen tabylghan myna qújat rastaydy.

1) Maqalanyng jospary (ayaqtalmaghan)

a) Qazaqstannyng auyl sharuashylyghynyng qazirgi hal-ahualy.

b) Maqsatty kózqaras túrghysynan alghanda, auyl sharuashylyghynyng mýmkin jәne damu joldary.

v) Olargha qoyghan maqsatqa jetu jolyndaghy «Qosshy» odaghynyng orny men manyzy.

g) Auyl sharuashylyghy - sol elding tabighy jәne әleumettik sharttarynyng túraqty týrdegi ózara qarym-qatynasynyng kórinisi bolyp tabylady.

d) Jogharyda kórsetilgen alghy sharttardyng jekelegen kezende jýzege asyryluy - iyelik etip otyrghan elding túrghyndarynyng sharuashylyqty jýrgizu mәdeniyetine tikeley baylanysty.

e) Qazaqtyng sharuashylyghy songhy uaqytqa deyin tabighat jaghdayyna tikeley tәueldi bolyp keldi de, keyingi kezde birqatar әleumettik yqpaldargha úshyrady (sharuashylyqtyng barlyq salasy men týrining otarlanuy).

j) Syrttan telingen, sonymen qatar sharuashylyqty jýrgizgen bógde túrghyndar ekonomikany kýrdelendirip jiberdi, әri búl, taban astynda búrmalanyp otyrdy.

z) Jantalasa otarlau - qazaq túrghyndarynyng jersiz qaluyna әkep soqtyrdy.

i) Búl mәsele - jerdi búdan ary emin-erkin paydalanbay, belgili bir shek qoy ýshin kýn tәrtibine qoyyldy. Al, ýkimet bolsa, múny, taghy da otarlaudyng bir týri retinde paydalanyp otyr.

2) Zertteuding qorytyndysyna pikir

Egerde, Qazaqstandy eshkimmen enshilespegen derbes memleket dep qarasa, onda jerge qonystandyru sharasy túrghyndardyng erkimen óz-ózinen sheshimin tapqan bolar edi. Al qazir qonystandyru tabighy týrde emes, basy artyq jerdi anyqtap, oghan qonystandyru sayasaty - otarlau maqsatynda jýrgizilip jatqandyqtan da, sharuashylyq salalary otarshyldyqtyng qasiretti qamytyn kiymes ýshin shúghyl shara qoldanugha mәjbýr etedi. Búl sharalardyng negizgi baghyty - jergilikti túrghyndardyng sharuashylyq tәsilining ózgeruine oray ýilestiru jәne ony jer bólisi túsynda tiyimdi paydalanugha sherik qúryluy tiyis.

Býkil respublika kóleminde jappay jýrgizilip jatqan memlekettik qonystandyru nauqany jan-jaqty zerttelip, anyqtalghan ghylymy tújyrymgha negizdelui qajet. Ár aimaqtyng ekonomikalyq ereksheligin, jalpy qúrylymyn, ekonomikalyq baghytyn zerttep baryp, 1921-1922 jyldary Jetisu guberniyasynda jýrgizilgen Jer-su reformasynyng ýlgisimen sheshim qabyldaghan dúrys bolmaq».

Tashkent qalasynda, Týrkistan Atqaru komiytetinde, auyl sharuashylyghy fakulitetining ýiinde ótken Jer mәselesi jónindegi úiymnyng mәjilisine Dosmúhamedov, Tynyshbaev, taghy da basqa adamdar qatysyp, jogharydaghyday kózqaras bildirgen jәne Jer reformasyn jýrgizetin ókildikting qúramyna óz adamdaryn kirgizudi úigharghan (№ 5417 - is, Tynyshbaevting jauaby, № 2370-is, 275-bet)».

Búl mәsele M.Tynyshbaevqa qatysty bólimde keninen taldanghandyqtan da taldau jasap jatpaymyz.

IY.Qashqynbaev (jalghasy): «Men bolghan jaydyng bәrin moyyndadym. Ol mening bauyrym bolghandyqtan da ne isterimdi bilmeymin.

M.Múrziyn: Mynaday tәrtipti ústanu kerek. Eshqashanda, eshnәrseni moyyndamau kerek. Eger de jan-jaghynnan qysymgha alsa, onda ýndeme, әiteuir moyynday kórme. Sizding tәjiriybeniz az adam ekensiz. Eshqashanda tergeushilerding sózine senbeniz. Eger de olar naqty aighaq bar dese, onda qújatty kórsetuin talap etiniz. Alayda tergeushiler kórsetken aighaqqa senbeniz. Búl olardyng taqystanghan tәsili. Betpe-bet moyyndasugha shaqyrsa da bәribir moyyndamanyz. Men ózim betpe-bet moyyndasu kezindegi barlyq aighaqtardy joqqa shyghardym.

IY.Qashqynbaev: (búl arada tynshy Qashqynbaevtyng sózin mazmúndap berip otyr) Naqty aighaqty moyyndamau kerektigine (Qashqynbaev) qarsy shyqty. Búl - GPU-ding sening sózine senimsizdik tudyruy mýmkin,- dedi.

M.Múrziyn: Senimen jigitshe sóileskende ghana er jigitke say minezdi kórsetu kerek. Adamnyng jeke basyn qorlap, qysym kórsetip otyrghan qazirgi jaghdayda parasatty kórinu naghyz Don - Kihottyq, aqymaqtyq. Jalpy kez-kelgen qysymgha shyday bilu kerek jәne ózgege kinә artpaugha tyrysu qajet. Eng bastysy, eshkimdi shyrghalangha tartpaghan jón. Mening negizgi ústanghan tәrtibim - ýshinshi bir adamnyng atyn atamaymyn, tipti dostarymmen otyrghandaghy әngimege de eshkimdi aralastyrmaymyn.

Taghy da Múrzinning aitqany (Tynshynyng jazghany - T.J.): Sizderding úiymdarynyz bar ekenin bayaghyda-aq bilgen, biraq ta ol kezde qozghamaghan. Áueli birinshi topty, sodan keyin ekinshi topty iriktep tútqyndaghan. Endi ýshinshi toptyng da tizimin jasauy mýmkin. Múnyng barlyghy syrtqy dýniyege (nemqúrayly adamdargha) qyr kórsetip: GPU tergeushileri tergeu barysynda jana astyrtyn úiymdy әshkereledi, - degenge sendiru ýshin jasalyp otyr. Al tútqyndalghandardyng barlyghyn aiypty etip, mәselesin sheship qoyghan. Olar tergeudi tútqyndaghannan keyin emes, tútqyndaghangha deyin jýrgizedi. Sizder astyrtyn úiym qúrdy - degeni jay syltau ghana, mәsele basqada. Ortalyq Komiytetting byltyrghy qaulysynda últtyq intelliygensiyamen kýresu turaly sheshim qabyldanghan bolatyn. Búghan ne sebep boldy, men  bilmeymin. Biraq ta bizding tútqyndaluymyz sol qaulyny jýzege asyrudyng nәtiyjesi ekeni anyq».

Shirikin, jigitim-aq! Ár sózi - shyndyq. Kózimen kórip, jýregimen sezip, aqylymen bilip otyr. Átten, osynday jigitterding kәdimgi ómirde ayaghyna oratylghan shyrmauyqtardyng kezdesetini ókinishti. Múny aityp otyrghan sebebimiz: «Áy, ant atqan, ant atqan, osal jerin jigittin, qalay dәl tapqan!»,- dep Qadyr aqyn aitqanday, súghanaq tergeushiler Múhtar Múrzinning de osal jerin dәl tauypty. Osy isting I tomynyng 638-betinde «Vlasova Alisanyng 1931 jylghy 5 qyrkýiek kýni bergen jauabynyng hattamasy» tirkelgen. Búl tosyn hattamany taghdyrdyng mazaghy dese de bolady. Múhtar Múrzinning inisi, aiyptalushy Áziz Múrzinning orys әieli Alisa ózining kýieuining jәne qayynaghasynyng ýstinen aryz jazghan. «Qatyn ósekti» sóz arasyna iliktirip otyrghanymyzdyng sebebi, qalayda qaralau ýshin nekeli әielin kýieuine qarsy arandatqan tergeu jýiesining ayarlyghyna mysal keltire ketu.

Alisa Vlasova: «Áziz Múrzindi men 1920 jyldan bilemin. Sonymen qatar onyng tughan aghasy Múhtar Múrzindi jәne onyng jaqyn tanystary Sәduaqasov Smaghúldy, Bókeyhanov Álihandy, Baytasov Abdollany, Súltanbekov Jaghypardy, Dosmúhamedov Jahanshany, Shylalov (-?) Mynaydardy, Basalov Aydarbekti, Telhojin Zeynollany, Ermekov Álimhandy jaqsy bilemin. Búl adamdardyng barlyghy mening kýieuim Múrzinmen jaqsy qarym-qatynasta boldy. Ol búlardyng ýy ishterin de jaqsy kóretin. Sonday-aq Áziz Múrzinning bolashaq әieli Jantórina Zayramen de tanyspyn. Jogharyda aitylghan tanystary men dostary onyng otbasymen ýnemi aralasyp túratyn.

1922 jyly Smaghúl Sәduaqasov Qostanaygha kelip Áziz Múrzindi óz jaghyna tartty. Ol kezde Múrzin Qostanay guberniyalyq atqaru komiytetining tóraghasy bolatyn. Olar baylarmen auyz jalasyp, olargha kómektesti. Qazaq qyzmetkerleri Múrziyning maghan, yaghni, orys әieline ýilengenine qarsy boldy. Sonday-aq Sәduaqasov Smaghúl men Múrzin Múhtar da jaqtyrmaytyn. Qazaqtyng taza qany oryspen aralasqannan keyin dýbara túqym tuady - deytin. Olardyng degenine kóngen Múrzin meni tastap ketti de, Balghymbaevting qyzyna ýilendi. 1927 jyly maghan Múrzin bylay dep aitty: 1922 jyly Smaghúl Sәduaqasovtyng Orynbordaghy pәterine onyng sybaylas dostary jinalady, aghayyndy Múrzinder de sonyng ishinde bolypy. «Kenes ókimetine qarsy kýresemiz, bir-birimizge adal bolamyz»,- dep ant sózin jazypty. Búl antty bәri týregep túryp tyndap, tós qaghystyrypty. Ol mәjilisting mazmúnyn bilmeymin. Alay da Áziz Múrzin maghan: «Múny ókimet mekemeleri bilip qoysa, bizding kóreshegimizdi kórsetedi»,- dedi.

Múrzin Áziz 1923 jyly Sәduaqasovpen jәne «últshyldarmen» baylanysy ýshin Kompartiya qatarynan shygharyldy... Shәkenning (-?) .... kómegimen Moskvadaghy qúrylys jónindegi qazaq ókili bolyp qyzmetke ornalasty. Moskvada ol Bókeyhanov pen Múnaytpasovty tónirektep jýrdi. Sol kezde maghan Áziz Múrziyn: «1920-jyldardyng basynda Tashkentte kenes ókimetin qúlatu ýshin qazaqtardyng jasyryn úiymy qúryldy»,- dep aitty. Sol úiymnyng mýshesi retinde Múnaytpasovqa qaru berip, Qojanovty ózining pәterinde atyp óltirudi tapsyrdy. Múnaytpasov Qojanovtyng әielining bauyry bolatyn. Qaryndasy men jiyenderinen aiyrylyp qalmas ýshin ol búl tapsyrmany oryndamady. Tipti búl turaly Qojanovtyng ózine de aityp qoyypty. Búl onyng aldyndaghy ózining kinәsin jughysy kelgeni bolsa kerek. Múnaytpasov bas tartqan búl júmys úiymnyng basqa mýshesine tapsyrylypty. Onyng aty-jóni esimde qalmapty.

Moskvada túrghanda Múrzin Bókeyhanovty ýige jii shaqyrdy. Sәduaqasov ýsheui meni bólmeden shygharyp jiberip, onasha әngimelesetin. Olardyng qanday da bir ózara qúpiya әngimesi bolatyn. Key kezde Múrzin Áziz issaparmen kelgen aghasy Múhtar Múrzinge jolyghu ýshin qonaq ýige ketip qalatyn da, onasha әngimelesetin. Mening súraqtaryma әdettegidey jaltara jauap beretin. Áziz Múrzin Álihan Bókeyhanovpen kezdesken kezde esi shyghyp ketetin, múnday jaqyndyq erkekterding arasynda óte siyrek kezdesedi. Al Bókeyhanov maghan: «Múrzindi tughan úlymday jaqsy kóremin»,- deytin. 1929 jyly Múrzin Mokvadan keterde Bókeyhanov onymen qimay qoshtasty, kózine jas aldy. Onymen qoymay olar әlde ne turaly qazaqsha sybyrlasyp sóilesti. Ol kezde Moskvada Baytúrsynovtyng jәne basqa da adamdardyng tútqyndalghany turaly habar belgili bolatyn. Bókeyhanov pen Múrziyn, Múrzin men Múnaytpasovtar ol jóninde jii әngimelesetin. Men Moskvadan ketken kezimde Bókeyhanov týrmede jatqan Dulatovqa kómek retinde onyng әieli Dulatovagha tapsyru ýshin 4 myng tenge berdi. Búl aqshany maghan óte qúpiya týrde tapsyrdy, әri óte saq boluymdy ótindi, pochta arqyly hat jazbauymdy eskertti. Dulatovqa tapsyrylghan aqsha men hatty Qyzylorda qalasynda Dulatovagha berdim. Tútqyndaghylardyng otbasyna aqshalay kómek ýnemi kórsetilip túrdy. Aqshalay qarjyny eng songhy ret Birimjanov ózining qazaq ókilettiliginde isteytin qaryndasy arqyly Almatydan Moskvagha berip jiberdi.

1928 jyly Birimjanov shetelden Moskvagha keldi. Shetelde Múnaytpasovpen kezdesken. Birimjanov Jantórinagha ýilengen bolatyn. Moskvagha kelgen song Birimjanov tútqyngha alyndy. Bókeyhanov pen Múrzinning kenesi boyynsha Jantórina onymen resmy ajyrasty. Al shyndyghynda, ol ózining kýieuine ýnemi qarjylay kómektesip otyrdy. Birimjanovtan ajyrasuynyng sebebi - ózine tergeushilerding nazaryn audarmaudan tughan. Óitkeni Jantórina pomeshikting ot basynan shyqqan. Ákesi memlekettik Dumanyng mýshesi boldy. Patsha sarayynda jii bolyp túrghan. Ol әiel Moskva memlekettik uniyversiytetinde shet tili fakulitetinde oqyghan. Germaniyagha ózining nemis tilin jetildiru ýshin issaparmen jiberilgen. Qarajaty joq bolghandyqtan da basynda barghysy kelmep edi, biraq keyin aqsha onyng qolyna janbyrday jaudy da, shetelge ketti. Oghan Múrzin - 400, Bókeyhanov - 600, Seydalin - 200 som berdi. Seyitqaly Mendeshev te kómektesti. Onyng óz sózine qaraghanda 4 myng som jinalghan. Áriyne, búl onyng kemitip aitqany. Ol býkil Europany aralady, Berlinde, Parijde túrdy, Týrkiya arqyly qaytyp oraldy. Onda onyng ýi, qora-jayy bar aghasy túratyn. Ol Parijde Shoqaevpen kezdesti. Áziz Múrzinmen ekeuara әngimeleskende Shoqaevting esimi jii atalatyn. Jantórinanyng Moskvadaghy joghary oqu ornyna týsui turaly mynany aita alamyn: Jantórinderding ýi-ishi Kolchakting shtabymen birge kóship jýrdi. Onyng әkesi sol saparda qaytys boldy. Ákesi ólgen son, sinilisi ekeui Moskvagha oqugha keldi. Múndaghy qazaqtarmen tanysyp, jón súrasady. Qúrlys jónindegi qazaq ókilettiginde isteytin Áziz Múrzinge jolyghady. Ol: «Búlar mening jerlesim, Syrdariya aulynan shyqqan»,- degen senim qaghaz beredi. Sol qújat boyynsha Jantórina oqugha týsti.

Moskvada Áziz Múrzinning jaqyn aralasqan adamy Kәrmenov Qayrolla. Ol búlardyng barlyq qylmysyn biletin. Múrzinnin, Múnaytpasovtyn, Bekentaevting tobyna Kәrmenov qamqorlyq jasaytyn. Kәrmenov shetelden kelgende, olardyng bәrining ýi-ishine óz esebinen syilyqtar әkeldi. 1929 jyly Almatygha kelgen song ghana Kәrmenovtin, Bekentaevtin, Dosmúhamedov Jahanshanyng tobymen qoshtasty. Jahansha Dosmúhamedovpen kóbinese sayasatqa qatysty  әngimelesetin. Qyzyp alghan kezde ol kompartiya men kenes ókimetin balaghattaytyn, mazaqtaytyn. Áziz Múrzin qarqyldap kýlip, ony qoshtap qoyatyn. Qazaqtar Múhtar Múrzinning ýiinde de bas qosatyn. Ádette aghayyndy Múrzinder, Qadyrbaev Seydazym, Núrymov, Ghabbasov, Súltanbekov jinalatyn. Olar tek qana sayasy taqyrypta sóilesetin. Ángimelerining mazmúnyn men bilmeymin. Alayda bir ret olardyng ýreyin úshyryp: «Senderding sózderindi ókimetke jetkizip, әshkereleu ghana qaldy»,- dedim. Búdan keyin Múrzin menen saqtanyp jýretin boldy.

Tynyshbaev, Ermekov jәne basqalary tútqyndalghannan keyin Áziz Múrzin óte saqtyq jasap Múhtar Múrzinmen, Kәrmenovpen, Bekentaevpen, Múnaytpasovpen, Múratbekovpen jazysqan hattaryn órtedi. Hattardy men jaqtym. Al ol ishi qaghazgha tolghan ýlken papkany órtedi. Sóitip ol tintu kezinde aighaq qaldyrmaugha tyrysty. Saqtyq sharasyn qoldanghan sebebi: «Mening artymnan tynshy erip jýr, ýidi kýdikti adamdar andyp jýr»,- dep jii aitatyn. Áziz Múrzin Múhtar Múrzin men Qadyrbaevting әielderimen sóileskennen keyin: Ghabbasovqa, Núrymovqa, Tynyshbaevqa senuge bolmaydy, olar GPU-ding shpiondary,- deytin. Halkom kenesining tóraghasy Isaevpen jaqsy bolatyn. Onymen tórt ret kezdesip Múhtar Múrzinning nege sottalghanyn bilgisi keldi. Alayda ol әreketinen eshtene shyqqan joq. Sonday mәlimetti bilmek bop Masanovqa da bardy. Isaev pen Masanov: Múhtar Múrzinmen baylanysy bar - degen sózge qalmas ýshin múnyng tilegin oryndaudan bas tartty.

Múrzinmen ajyrasqannan keyin men Tórehojinning pәterine auystym. Sonda bayqaghanym Tórehojinning ýiine Súltanbekov jii keledi eken. 1931 jyly 19 nemese 20 tamyzda Súltanbekov pen Tórehojin arasynda tanghy saghat 4-ke deyin sozylghan әngime boldy. Olardyng sózine qúlaq salghan tynshy bolmasa da, eshkim estimeytindey onasha jerde sóilesti. Olardyng qazaqsha sózderining arasynan Goloshekin men Krishtonyng familiyasyn estip qaldym. Ermekov bizding ýide bolghan emes. Alayda Áziz Múrziyn: «Ermekovti qonaq etu kerek edi»,- dep jýretin. Mening oghan múrsham jetpedi.

Qolymdy qoyamyn... (Vlasova).   Tergeuding jauabyn alghan - Popov».

Búl kórsetindi turaly ne aitugha bolady? Bir-aq nәrse anyq. Búdan aghayyndy Múrzinderding er jýrek azamat ekendikteri anyq bayqalady. Ajyrasqan kýieuinen osylay kek qayyru, ol jyldary, últtyq namystyng «ýlgisi» bolatyn. Múnday basynu men kek qayyrudy keyin de talay degdarlar «taghdyrdyng qarghys tanbasy» retinde basynan keshirdi. Shet jaghasyn da kórdik. Múrzinderding taghdyry turaly Mirjaqyp Dulatovtyng qyzy - Gýlnar Mirjaqypqyzy Dulatova «Shyndyq shynary» atty әserli kitabynda sonday bir bauyrmaldyq sezimmen eske alady.

G.Dulatova: «Múhtar aq sary jýzdi, qyr múryndy, kózine pensine salatyn, úzyn boyly, kelbetti kisi bolatyn. Múhtar joghary mәdeniyetti, jan-jaqty bilimdi, adamgershiligi ózge júrttan bólek biyik túratyn, minezi tik, turashyl-tyn. Múhtar aitqan sózinen taymaytyn, ústanghan pikirinen qaytpaytyn. Qaysar. Bireudi kýndep, ne zәbir kórsetuden boyyn aulaq ústaytyn. Barynsha adal, shynyday kirshiksiz taza, joldastaryna ainymas dos, әdilettik tuyn joghary ústaghan prinsipti kisi bolatyn. Ol ózine biyik talap qoyyp, mindetti týrde bilimin tolyqtyrugha kýsh salatyn, kóp oqityn, eki tildi birdey mengergen, audarmamen de ainalysatyn óneri baryn bilemiz. Múhtardyng bir boyyna daryghan osynsha jaqsy qasiyetterdi baghalap, әkem qatty syilap ótkenin aityp otyratyn. Mening sheshem Múrzindermen 1923 jyldan bastap Orynborda, odan 1929 jylgha deyin Qyzylordada, qashan astana Almatygha auysqansha aralasyp túrdy. Sol zamannan beri Múrzinderding semiyasy bizge ystyq, tuystan jaqyn bolyp ketti.

1930 jyly kóptegen (32 adam) oqyghan qazaq intelliygentterin jappay tútqyngha alghany bәrimizge mәlim. Sol bir auyr da qasiretti jyldar Múhtardy da qúr qaldyrmady, Almatyda Namkomzemde ekonomist bolyp júmys istep jýrgeninde tútqyngha alyndy. Sottyng ýkimimen Voronejge aidaldy. Ózimen birge sottalyp barghandar: Seydazym Qadyrbaev, әieli - Janyl (Tәpil deytin), qyzy - Gulya, Ábdihamit Aqbaev, әieli -Zýfýnýn, Mústafa Búralqiyev, Ábdirahman Múnaytpasov, әieli - Sara, balalarymen (sonda boldy). 1934 jyly aralaryna Kәrim Toqtabaev qosyldy, ol orys әieli Mariya Petrovnamen, qyzy Estaymen keledi. Múhtar ýi-ishin aldyrghan son, jogharyda aitylyp otyrghan kisilermen aralasyp, bir-birine jәrdem berip túrghan. Bergen bes jylyn ótep 1936 jyly Shymkentke kelip selihozbankting josparlau bóliminde mengerushi bolyp istep jýrgeninde - 1937 jyly qaytadan ústaldy. Múhtar 1957 jyly aqtaldy.

Múhtardyng inisi - Ghaziz Babaqayúly Múrzin 1925 jyldary Qyzylorda da, odan Almatyda júmys istedi. Ghazizding birinshi әieli Rahila Ghabdollaqyzy (Gýlәiimning nemere sinilisi) edi, búl semiyada eki úl - Nazar men Dos dýniyege keldi. Biraq Rahilanyng minezi únamsyz, shataq bolghandyqtan, búl kisiler úzaq otasa almady, erte ajyrasty. 1928 jyly Ghaziz Moskvada postpredstvoda júmys istegen, ekinshi ret Almatyda Ada Pavlovnagha (Alisa Vlasova osy әiel boluy әbden mýmkin - T.J.) ýilengenin Sara Sadyqqyzy Ótegenova - Múnaytpasovadan estigenim bar. Ada Pavlovna óte mәdeniyetti, adamgershiligi joghary, syilasa biletin kisi edi deytin. Moskvada aralasyp túrghan eken. Ada Pavlovna men Ghaziz kóp jyldar ómir sýrgen, keyin Moskvadan song ajyrasyp, Nina Morozovagha ýilengen. Ghaziz Ridderde altyn kenin shygharatyn priiskide júmys istep jýrgeninde 1936 jyly ish sýzegin júqtyryp alyp, qaytys bolypty».

Ada men Alisanyng attarynyng ózgesheligi bolmasa, Áziz (Ghaziyz) Múrzinning ýstinen aryz jazghan Vlasova osy әiel siyaqty.

IYә, «mәdeniyetti әiel», biraq, syilasymy joq, «shydaysyng riza bolyp jar isine, qorlyq pen mazaghyna tabylsa da»,- dep Abay aitqan «tabashyl jar» bolghan siyaqty. Mýmkin onyng osy jymsymasyn sezip qalyp Ghaziz Múrzin ajyrasqan shyghar.

Bәri de mýmkin. Bәri mýmkin.

Semeydegi Álihan Bókeyhanovqa berilgen hatty tapsyra almaghan, H.Dosmúhamedovting isinde alghashqy jauaby tirkelgen Uәlihan (Uәlithan) Omarovtyng kórsetindisi:

«Berilgen súraqqa jauabym mynau: Qazaq últshyldarynyng eshqanday úiymyna, onyng ishinde Orynbordaghy bólimshesine de mýshe bolghan emespin. 20-jyldary qanday da bir úiymgha mýshe boldy degen sóz shyndyqqa jatpaydy. Eshqanday da úiymdy bilmeymin. Validov pen Baytúrsynovtyng arasyndaghy hat turaly da maghlúmatym joq. Baytúrsynovty estuim bar, biraq tanys emespin. Ádilev pen Sәduaqasovtyng kenes qúrylysyna qatysty bloktary jóninde de habarym joq. Sәduaqasovpen birge qojanovshylargha (kolchakovshylargha da boluy mýmkin, naqty tanylmady - T.J.) qarsy kýreske qatysqanym ras. Onyng ózinde de azamattyq blok emes, keybir mәseleler jóninde kelispegenimiz shyndyq. Kenes ókimetine qarsy eshqanday is-әreketke qatysym joq. Bókeyhanov Uәlihanmen (Ghabdolla - ?) Jer jónindegi komissariatta birge istedim, bilimdi, isker, kommunisshil. Áriyne, eshqanday úiymnyng qúrylghanynan beyhabarmyn. Tashkentte qúrylghan úiymdy estigen emespin. Kulakov pen Ermekovting arasyndaghy baylanystan habarsyzbyn. Olardyn: әr nәrseni menimen aqyldasty,- degeni shyndyqqa jatpaydy, tek sharuashylyq mәseleleri ghana tapsyryldy.

22-24 jyldar arasynda jazylghan «Tabaldyryq» platformasyn bilmeymin jәne «Alqa» ýiirmesine mening qatysym joq. Men ol kezde Tashkentte emes, Petropavlovskide bolatynmyn. Sәduaqasovpen, Bókeyhanovpen, Múrzinmen, Omarovpen jәne Baytúrsynovpen qosylyp qanday da bir qaghazgha qol qoyghanym esimde joq. Egerde qazaq әlippesi turaly bolsa, onda mening búghan tikeley qatysym shamaly, óitkeni men әrip týzumen ainalyspaymyn, oghan iykemim de joq. Búl qol mening qoltanbama úqsamaydy (qazaq әlipbii turaly halyqqa joldanghan ýndeu hat -T.J.).

Siz aityp otyrghan 21-22 jyldary Tashkentte ótken Tynyshbaev, Dosmúhamedov jәne basqalar qatysqan jinalys turaly tipti estisem búiyrmasyn. Zaky Validovting kim ekenin de bilmeymin, ómirimde ol turaly estip kórmeppin. Ádilevti estuim bar, biraq ózin kórmeppin».

Búdan keyin 1931 jyldyng 15-qyrkýiegi kýni tergeushi oghan týrli taqyryptardy atap úsynyp, soghan jauap berudi talap etken. Suret kórsetip, olardyng kim ekenin súraydy. «Joq, men búlardy bilmeymin. Men Ádilevti ýiine auyryp kelgende ghana kórdim»,- deydi. Alayda kelesi joldaghy hatqa týsken sózder kilt ózgerip sala beredi. Ayyptalushynyng aldynghy tergeudegi kesimdi sózderi júmsaryp, aiybyn moyyndaugha kóshken. Búghan qaraghanda aradaghy ýzilis kezinde qysym kórsetilip, qinau jasalghan siyaqty. Ony myna jauaptyng mәnerinen de bayqaugha bolady:

«Men qazir búryn jasyryp kelgen jaylardyng bәrin de sizge aityp beremin, joldas milisioner. Shyndyghynda da 22-jyly Tashkentten Bókeyhanovqa beruge arnalghan hatty aldym. Onda eshqanday adres kórsetilmegen jәne ol auylda joq degendi estidim. Hatty tapsyrghym kelmey jyrtyp tastadym. Onda Tashkenttegi úiymnyng jay-japsary aitylghan siyaqty. Hat jóninde men Ábikey Sәtbaevqa, Hasen Aqaevqa jәne ...(aty tolyq tanylmady - T.J.) aittym. Keyinnen bildim, Bókeyhanovqa arnalghan hattyng mazmúny turaly jergilikti adamdardyng barlyghy estip alypty»,- dep júmsarta bayandaghan.

«Shabarmandyghy» bolmasa, H.Dosmúhamedov aitqanday, «úiymgha tikeley qatysy joq, tek senimdi, kómek kórsete alatyn adam qatarynda» qalypty. Búl da kisining kisisining ghana qolynan keletin qasiyet.

Búl tomdaghy tergeu isine tartylghandardyng bәrine taghylghan aiyp pen qauly mәtini birdey. Tek qana aty-jónderin auystyra salsa boldy. Sondyqtan da J.Dosmúhamedovke shygharylghan aiyptau qorytyndysyn tolyq keltiremiz.

«№2370 is. I tom. 435-a bet. Men, OO PP OGPU-ding KSSR-degi I bólimining bastyghy Popov tergeuge alynyp, № 2370 is boyynsha jauapqa tartylghan Jahansha Dosmúhamedovting qazaq últshyldarynyng astyrtyn úiymyna qatysy jәne soghan baylanysty kenes ókimetine qarsy әreketteri tolyq dәleldengenin eskere otyryp QIK-ning 128-babyna sәikes QAULY etemin:

Osy is boyynsha Dosmúhamedov Jahansha myna qylmystyq әreketteri ýshin aiypker retinde tergeu astyna alynsyn, ol: 1). 1921 jyly aiypkerler M.Tynyshbaevpen, H.Dosmúhamedovpen birge Tashkent qalasynda qazaq últshyldarynyng astyrtyn úiymyn qúrghan, ol úiymnyng baghdarlamasyn jasaugha qatysqan, úiymdy keneytip, onyng baghdarlamalaryn taratu ýshin úiymgha jana adamdar tartqan, mysaly 1922 jyly Almaty qalasynda aiypker Bilәl Sýleevti úiymgha tartqan.

2) Úiymnyng jetekshi mýshelerining biri retinde Búqaradaghy basmashylardyng qúrbashy Zaky Validovpen baylanys ornatqan, sonday-aq 1927 jyly Sarysu audanyndaghy Ádilevting bandysymen astasyp, Aqmola milisiyasynyng bastyghy men taghy bir milisionerdi 1923-jyly atyp óltirgeni ýshin ústalghan bandynyng bastyghy Ádilev Bayseyitti Qyzylordadaghy týrmeden bosatyp jiberuge qatysqan.

3) Astyrtyn úiymnyng jetekshi mýshesi retinde partiya men kenes ókimetining jer sayasatyn búrmalaugha baghyttalghan nauqangha belsene qatysty, sonday-aq 5 partkonferensiya men Qazaqstandaghy kenesting 5-siezinde jerge ornalastyru  mәselesining sheshiluine qysym jasady, astyrtyn úiymnyng baghdarlamasynyng talaby boyynsha «Alqa» astyrtyn ýiirmesining әdeby baghdarlamasyn jasaugha qatysty, yaghni: QK-ning 58-7, 48-10, 58-11 jәne 57-3 baptary men tarmaqtary boyynsha jauapqa tartylsyn.

Tótenshe ókil - Popov.              «Kelisemin»:             OO bastyghy ýshin - Volohov».

Osy qaulynyng ýstin bastyra: «Osy qauly maghan oqyldy, biraq ta qaulyda negizdelgen materialdar maghan tolyq kórsetilgen joq. J.Dosmúhamedov. 25/H - 31»,- dep qol qoyghan.

Bir týsiniksizdigi, tergeushi kәsiby zangermen betpe-bet kele otyryp, J.Dosmúhamedovke mýldem qatysy joq D.Ádilevting qylmysty isin qalay «qiystyra» qosaqtaghan? Jerge ornalastyrugha, telim bóluge, «Alqa» ýiirmesine qatysty ózge kórsetindilerde de J.Dosmúhamedovting aty atalmaydy. Qalayda «sauatty» aiyp taghyp, týrmege qamaudy maqsat etse kerek. Al «qylmysker» adam aiyptau qorytyndysymen kelise me, joq pa, olargha bәribir edi.

(Jalghasy bar)

«Abay-aqparat»