Memlekettik budjetti kim qúraydy degen súraqqa kez kelgen adam kәsipkerler dep jauap beredi. Iya, kәsipkerler, olar budjetke salyq qúu arqyly memleketting budjetin qúraydy. Búl dúrys, biraq osy jauapty qoldanyp kóptegen adamdar júmys istemeytin, bireuding qolynda kýn kórip jatqan adamdardy kemsitkisi keledi, kerek desenizder «Oralmandardan memleketke payda bar ma?» degen súraqty da óte oryndy dep oilaydy.

Memleketting budjetin qúruyn әr adamnyng ýlesi arqyly kórsetip bereyin. Esepting ynghaylyghy ýshin memlekette 1 mln.adam túrady delik. Kishisi de, kәrisi de tamaq ishedi, túrmystyq jәne de basqa zattardy qajet etedi, olardy ózi óndirmeydi, satyp alady. Qazaqstanda  16/11/ 1999 jyly qabyldanghan  Kún kóristing eng tómengi dengeyi  474 - 1 atty zang bar. Soghan sýienip qúrylghan tútynushynyng kәrzinkesi atty kestedegi taghamdardy toptastyryp 1 adamnyng 1 jylda  qorektenuine  qajet shyghynyn anyqtap kóreyik. Sonda eng tómengi 2011 jylghy statistika derekteri boyynsha 1 aida 16072 tenge bolsa, bir jylda 192 864 tengeden shyghyn  aspauy qajet.  Shamamen keltirgen nәtiyjesin 1-shi kesteden kóruge bolady.
1-shi keste. 1 adamnyng eng tómengi dengeyinde kóriktenuine qajet taghamdar mólsheri men shyghyny.

Memlekettik budjetti kim qúraydy degen súraqqa kez kelgen adam kәsipkerler dep jauap beredi. Iya, kәsipkerler, olar budjetke salyq qúu arqyly memleketting budjetin qúraydy. Búl dúrys, biraq osy jauapty qoldanyp kóptegen adamdar júmys istemeytin, bireuding qolynda kýn kórip jatqan adamdardy kemsitkisi keledi, kerek desenizder «Oralmandardan memleketke payda bar ma?» degen súraqty da óte oryndy dep oilaydy.

Memleketting budjetin qúruyn әr adamnyng ýlesi arqyly kórsetip bereyin. Esepting ynghaylyghy ýshin memlekette 1 mln.adam túrady delik. Kishisi de, kәrisi de tamaq ishedi, túrmystyq jәne de basqa zattardy qajet etedi, olardy ózi óndirmeydi, satyp alady. Qazaqstanda  16/11/ 1999 jyly qabyldanghan  Kún kóristing eng tómengi dengeyi  474 - 1 atty zang bar. Soghan sýienip qúrylghan tútynushynyng kәrzinkesi atty kestedegi taghamdardy toptastyryp 1 adamnyng 1 jylda  qorektenuine  qajet shyghynyn anyqtap kóreyik. Sonda eng tómengi 2011 jylghy statistika derekteri boyynsha 1 aida 16072 tenge bolsa, bir jylda 192 864 tengeden shyghyn  aspauy qajet.  Shamamen keltirgen nәtiyjesin 1-shi kesteden kóruge bolady.
1-shi keste. 1 adamnyng eng tómengi dengeyinde kóriktenuine qajet taghamdar mólsheri men shyghyny.

Endi osy qajettilikke say 1 mln adamdargha layyqty óndiristi jobalap kóreyik. Mysaly, 45 kg etti әr adam jylyn jese,  1 mln. adam jylyna 45 mln. kg et ónimin tútynady. Sonsha etti  beretin óndiriste tek 200 kg tartatyn iri qara maldar ósiriletin bolsa, onda 225 myng mal basyn soghymgha jiberedi, yaghny 2250 otar (1 otarda 100 bas delik) maly boluy kerek. Kelesi jylgha sonsha etti taghyda ósirip shygharu ýshin, mal sany eki ese, 4500 otar boluy qajet. 1 otargha 4 qyzmetker júmys istesin, sonda 18 000 adam maldy baghugha júmylady.  1 otargha 1 gektar jer jetkilikti bolsa, onda 4500 gektar jerdi paydalandy. Endi tútynghan etting salyqtaryn eseptep kóreyik.

1 mln.adamgha 45 mln.kg et satyldy.

1. 12% qosylghan qún salyghy týsken tabystan tólenedi.

58500*0,12=7020 (mln.tenge) = 48 mln.$ .
Qalghany 58500-7020=51480 mln.tenge.

1. Jýmyskerlerding jalaqysynan salyq tóleymiz. Malshylargha әr aida 40000 tenge jalaqy tóleu qajet bolsyn.  Barlyghyny jylyna   40000*18000*12=8 640 mln.tenge tólenedi.

10% pensiyalyq tólem =864  mln.tenge
3% sos.tolem:
(8 640- 864) *0.03 mln.tenge =233,280 mln.tenge
10% Jeke tabys salyghy:
(8640-864-233,280-180*16,072)*0.1 mln.tenge= 407,1168 mln.tenge
Jalaqydan shegerilgen tólemder:
(864+233,280+407,1168) mln.tenge=1 504 396 800 tenge.

1. Korporativti  salyq 20% taza tabystan tólenedi.

Ár maldyng ósimine 50 000 tenge shyghardyq deyik, onyng ishinde kýtim, jem, satu, jetkizu, taghy da basqa shyghyndar bar bolsyn. Sonda:
225 000* 50 000 = 11 250 mln.tenge
Júmysshylar jalaqysy 8 640 mln.tenge
Túsken aqshadan qalghany = 51 480-11 250 - 8 640= 31 590 mln.tenge
31 590*0,2=6 318 mln.tenge - korporativti salyq.
Qalghan tabys 25 272 mln.tenge.

1. Jer salyghyn tóleu qajet. 100 tenge  0,001 gektar ýshin.

4500 /0,001*100=  450 mln tenge
Qalghan tabys 25 272 - 450 =  24 822 mln.tenge.

1. Bolashaqqa investisiya - ol kelesi jylgha taghy da 225 000 mal basyna 50 000 tengeden shygharu qajet. Yaghny 11 250 mln.tengeni ósimge jiberedi.

Taza tabys 24 822  - 11 250 = 13 572 mln.tenge = 92 000$ bir jyldaghy payda.

1. Budjetke (pensiyamen birge)  payda:
2. 6 318 000 000  - korporativti salyq.
3. 1 504 396 800  - jalaqydan tólemder;
4. 7 020 000 000   - qosylghan qún salyghy;
5. 450 000 000  - jer salyghy;

13 942 396 800  tenge jalpy  budjetke tólemder  95 mln. $.
58 500 000 000 -  elding jegen etine tólegeninin.
24 % kem degende qúraydy!

Osy jerde júmysshy jalaqysyn kóterse, elding tútynghan etting mólsherin kóbeytse, qosymsha salyqtardy dúrys eskerse,  basqa taghamdardyng ýlesin osylay eseptep alsa, budjetke qaytatyn qarjy kólemi asa týsedi de, alghashqy elding tamaghyna shygharghan shyghynynyng 50%  asa budjetke qaytatynyn dәleldeuge bolady. Shaghyn amalmen eseptegenning ózinde 24% qaytatynyn kórsettik.

Tújyrym

Jәy ghana bir taghamdy 1 mln. adam tútynghannyng ózinde 100 mln. $ gha deyin budjetke payda keltirdi, 18 000 adamgha jalaqysyn, bolashaq pensiyagha salymyn, etting  taghy bir jyl óndirisine, qosymsha investisiya jasaytyn qarjy kózin tudyryp berdi. Elimizde adam sany 1 millionnan 17 ese kóp túratynyn eskersek, búl sandardy taghy da 17-ge kóbeytuge bolady, ýitkeni tamaqtanu nәresteden bastap, qartqa deyin qajet.  Sonda 1 mlrd 7 mln dollar qarjy budjetke aiyna 4 kg et jegen adamdar arqyly týsedi.  Óndiris ósede, el júmyspen qamtylady.

Salyqtardyng 18 týri bar. Biz tek 4 týrin ghana alyp elding tútynghan etinen 24 payyzyn budjet salymy bolyp qaytatynyn kórsettik. Osy jerde eseptelmegen salyqtar, mysaly,  kólik, mýlik, taghy da basqalary  salymdardy kóbeyte týsedi.  Mysaly, araq iship, temeki tartqan adamdar  óndiriske jәne budjetke asa paydasyn keltiredi, ýitkeni, búl ónimderge aksiz salyghy qosylady. Aksiz salyq kólemining ózi 50 % deyin boluy mýmkin. Biraq, den saulyghyna keltirgen ziyan arqyly budjetten medisinalyq qymbat emdi qajet etedi, keyin. Búl býgingi paydanyng bolashaq ziyan shyghyny dep atalady. Ekologiyany býldirgen óndirister de  bolashaq ziyan shyghynyn әkeledi. Sonymen qatar osy jerde әr adamnyng tútynugha shygharghan qarjysynyng memleketting bolashaq ósimine ainalghanyn kórdik.

Sonda, elimizding әr adamy tek tútynushy bolghandyqtan óndiristing órkendeuine qatty yqpal etedi. Sonda oralmandardyng paydasyn osydan kóruge bolady. Olar emes, tipti elimizge qydyryp kelgen әr bir turistten payda bar. Olar qarjyny syrttan alyp kelip, bizding óndirgen zattarymyzdy qoldanady.  Sol arqyly ekonomikagha paydasyn keltiredi. Sonymen birge, bizde basqa elge barghanda olardyng budjetterine ýles qosymyz.

Budjetke ýlken ýlesimin qosatyn elimizding kenin iygeru salasy. Jer men ken elge ortaq  ekenin eskersek, búl týsimderde de әr adamnyng menshigi bar. Sondyqtan, budjetti dúrys qadaghalau әr adamnyng qaltasynan shygharyp bergen qarjyny biylik qalay júmsap jatqany degen mәsele ekenin týsingen jón. Ony jәy ysyryp qoygha bolmaydy. Ýitkeni, elding basymdy bóligi tamaghyna shygharatyn qarjysyn ózderi auyrlyghyna qaramay, manday terin tógip, enbektenip tauyp jatyr. Sol tapqanymyzdyng jartysyna deyin memlekettik budjetke әr qaysymyz qúiyp jatyrmyz. Elden jinalghan aqsha - kól. Sol kól kim ýshin júmsalyp jatyr? Oghan bizding balalargha bolashaghyn qamtamas etip jatyr ma? Sol qarjygha әsker, tәrtip saqshylary, den saulyq, bilim, biylik salasyndaghy mamandar kýn kórip otyr. Al solar bizding aqshamyzgha kýn kórip otyryp, qyzmetterin dúrys istep jatyr ma? Ákim, deputat, sot,  Preziydentting ózi bizding arqamyzda otyr, olargha aldymyzda shirenuge bola ma?

Joq! Elimizding kýshi men baylyghyn qúraytyn halqy! Sondyqtan barlyq azamattar el bolyp biylikten budjetti dúrys júmsauyn qadaghalaumyz qajet. El óz qúqysyn bilmesin dep osynday aqparatty elge týsindiru biylik ýshin tiyimsiz. Olar eldi qúl, ózderin bastyq etip kórsetkisi keledi. Sondyqtan olar salyq esebin elge týsiniksiz qylyp kórsetedi, mysaly, әr adamnyng tútynudyng qosalqylaryn qarastyrghanda әr adamnyng tóleytin salyghy 0,2 payyz dep qana kórsetedi. Al búl tek jeke basynyng mýligi, nemese kóligi ghana boluy mýmkin.

Kelesi maqalada budjetke qansha qarjy týsti, qaydan, qalay esepteldi, qalay bólisti degen saualdargha jauap beremin. Búl jerde de kóp jasyrylghan aqparattar bar. El múny tolyq bilmese, memleketine tolyq ie bola almaydy. Bir ghana aityp ketetin jәi, 2011 jyly elden týsken salyq kólemi boyynsha әr adam, jana tughan sәbiyden erten qaytatyn qartqa deyin kem degende 70 000 tenge zattaryn tútynyppyz!

QR Qarjy ministiri Bolat Jamiyshevting aituynsha 2012 jylghy budjetting qúramynda 97,3 % salyqtan týsken qarjylar. http://allbanks.kz/news/view/V-dohodah-byudzheta-Kazahstana-na-2012-god-97-zanimayut-nalogovie-postupleniya

2012 jylynynda jinalatyn salyq ishinde 37,5% korporativti tabys salyghy, 30,3 % - qosylghan qún salyghy (birden satyp alynghanda tólenetin salyq), 977 mlrd tenge boldy, onyng ýlesi 2013 jyly - 1 061 mlrd tenge, 2014 jyly - 1 198 mlrd tenge bolady dep jobalap otyr.

Al tabighy jәne basqa resurstardan budjetke týsetin qarjy 2012, 2013, 2014 jyldarda 210 mlrd tenge bolady dep jobalaydy qarjy mekeme.

2012 jyly halqaralyq sauda jәne shet eldegi operasiyalardan týsetin salyq kólemi 781 mlrd tenge (al 2013 jyly - 820 mlrd tenge, 2014 jyly - 878 mlrd tenge) bolady dep jobalaydy qarjy ministiri.

Salyqtan tys budjetke týsetin qarjy kózi ol jalgha bergen «Baykonur» tolemderi jәne jalgha bergen әskery poligondardyng tólemderi.

Sonyng arqasynda budjetke 2011 jyly 4 971 700 000 000 tenge týsken! / http://www.minfin.kz/index.php?uin=1296016981 / Qazaq eli ony sezindi me? Sezinbese, nege sezinbedi? Osyghan jauapty kelesi maqalalardan tabasyzdar!

1. http://mojazarplata.kz/main/dohody-minimum/Prozhitochnyj_minimum/minimalnaja-potrebitelskaja-korzina

«Abay-aqparat»