Basy: Qandy zamangha qarsy óleng jazghan Kódek aqyn

Jalghasy

«Múqaghaly men Berdibek Soqpaqbaevtyng naghashy júrty – Ayt ruynyng Sýiindik tarmaghy. Tútas iyisi Alban júrtynyng «Sýiindikting sýikemesinen saqta» deytin tәmsel sózi bar. Búl sóz Sýiindikterding shetinen tiline sóz asyly úiyghan sheshen ekenin bildiredi. Basqasyn aitpasaqta sol elding kórnekti ókilderining biri – Kódek Maralbaev».

– Núrlan Sәrsenbaev myrza, siz Kódek pen qosa Múqaghaly Maqataevtyng da shygharmalaryn zerttepsiz. Búl enbeginiz Beyjindegi Últtar baspasynan «Múqaghaly kerueni» degen atpen kólemdi kitap bolyp shyghypty. Múqaghalidy zertteuge ne týrtki boldy?

– Kódek te, Múqaghaly da qazaqqa aty anyzgha ainalghan túlghalar, eki alyptyng auyly aralas, qoyy qoralas otyrghan, әr ekeuinde jer janaty Jetisudyng Han-Tәniri eteginde dýniyege kelgen. Halyq ishinde jigitting ýsh júrty bar dep aitylady. Jigitting ýsh júrty – óz júrty, qayyn júrty, naghashy júrty bolyp, búl atau tuystyq, qiystyq qatynastan kelip shyqqan. Múqaghalidyng óz júrty – Alban elinen taraghan Aljan-Shaja degen etekti qasiyet daryghan eki ruly el. Aljan (Mәmbet) aghasy, Shaja (Ýmbet) inisi dep aitylady halyqtyq shejirelerde.

El ishinde taralghan ólenderding birinde:
«Bizding auyl – auyly Rayymbektin,
Ýisin, Tәnir, Alatau bauyrynda óstim.
Búlt býrkenip, buyldyr saghym keshtim,
Múz jastanyp Múzarttyng qaryn jeppin.
Qara su men qara óleng jolyn bergen,
Qagha almas basymdaghy baghymdy eshkim…» degen óleng shumaqtarynan Aljan-Shaja úrpaqtarynyng batyr babasynyng esimin pir tútyp, toy- tomalaqtarda eng aldymen jol alatyndyghy angharugha bolady.

Aljan men Shaja – ósip-órbigen, qyzyr daryp, baq qonghan berekeli, úiytqyly el, berisi úly jýz – ýisinge, arysy kýlli qazaq júrtyna esimderi mәshhýr el bastaghan kósemder, sóz bastaghan sheshender, el qorghaghan batyrlar, әlemge danqy ketken aqyn-jyraular kóp shyqqan.

Múqaghalidyng qayyn júrty – Qojbanbet degen irgeli el, búl elden de aty әigili túlghalar kóptep tabylady. Aspantau etegin jaylaghan júrt búl eldi «Qorghasynday úiyghan Qojbanbetter», – dep tekten-tek aitpaghan.

Al Múqaghaly men Berdibek Soqpaqbaevtyng naghashy júrty – Ayt ruynyng Sýiindik tarmaghy. Tútas iyisi Alban júrtynyng «Sýiindikting sýikemesinen saqta» deytin tәmsel sózi bar. Búl sóz Sýiindikterding shetinen tiline sóz asyly úiyghan sheshen ekenin bildiredi. Basqasyn aitpasaqta sol elding kórnekti ókilderining biri – Kódek Maralbaev.

Múqaghaly әne sonday Aspan tau eteginde jaylaghan elding úshan – teniz auyz  әdebiyetinen qanyp susyndaghan daryn iiyesi. Múqaghaliday úly aqyngha sol kiyeli elden óleng qonghan. Mine búl aqiyq aqyndy tanuda zerttelmegen, kózi ashylmaghan, qúpiyasy mol altyn búlaq sekildi.

Men 1980 jyldardyng orta sheninde Órtekesting Aqdala auylynda túratyn aqyn, marqúm Núrbaqyt  Múqametjanúlynyng (1962-1998 jj.) qoljazba dәpterinen jyr júldyzy Múqaghaly Maqataevtyng «Qara ólen», «Jyr – oshaq», «Men – taulyqpyn!», «Poeziya», «Keng dýniye, tósindi ash men kelemin», «Qazdar qaytyp barady mekenine», «Azayyp bara jatyr» t.b. óleng – tolghaularyn oqyp Qazaqtanda osynday keremet, әulie aqyn bar eken-au! –

dep qatty qayran qalghan edim. Osydan bastap mening Múqaghaly jyrlaryna degen ynta-yqylasym auyp, oghan degen mahabbatym kýsheye týsti.

«Aqiyq aqynnyng jyr jinaghynyng Qytayda alghash ret basyluy Múqaghalidy nasihattau men tanugha tyng jol ashty. Sodan bastap aqiyq aqyngha erekshe nazar audaryp, onyng ólenderin izdep jýrip oqityn boldym».

– Belgili baspager, jazushy Tәlipbay Qabaev qúrastyrghan Múqaghalidyng «Qazdar qaytyp barady» atty tandamaly ólender jinaghy Shynjang jastar-órender baspasynan shyqqannan keyin Qytay qazaq poeziyasynda ýlken dýmpu jasaghanyn da da bilemiz.

– IYә, dúrys aitasyz. Ásirese, 1988 jyly sәuir aiynda Shynjang jastar-órender baspasy jaghynan Tәlipbay Qabaevtyng qúrastyruymen Múqaghaly Maqataevtyng «Qazdar qaytyp barady» atty jyr jinaghy Qytayda túnghysh ret basylyp, qalyng jyrsýier oqyrmannyng ystyq yqylasyna bólendi. Búl kitapqa jazylghan «Kiris sózinde»: «Kól-kósir daryndy Múqaghaly Maqataev shygharmalarynyng altyn qazyghy adamdyq adal ar, tughan atameken, kýlli jer shary ispetti. Ol osynyng qamyn qamdap, múnyn múndap jyrlapty. Osy arqyly poeziya aspanyndaghy jyr sholpanyna ainalypty.

Múqaghaly shygharmalary Qytaygha kesheuildep kirse de, ózine has kesek bitimdi oilarymen, ózgeshe ekpin, qúlpyrghan mәner-bederimen kirdi. Elimiz oqyrmandary Múqaghaly shygharmalaryn jatyrqamaydy. Ony ózimen birge tuyp, birge ósken syrlasynday, ózining qadirli qalamgerindey ystyq yqylasymen qarsy alyp, sýisinip oqidy», – dep jazypty.

Aqiyq aqynnyng jyr jinaghynyng Qytayda alghash ret basyluy Múqaghalidy nasihattau men tanugha tyng jol ashty. Sodan bastap aqiyq aqyngha erekshe nazar audaryp, onyng ólenderin izdep jýrip oqityn boldym.

2003 jyly Bektúrghan Uәiisbayúlynyng dәneker boluynda Qazaqstanda shyghatyn «Qazaq tili men әdebiyeti» jurnalynyng 8-nómirinde «Jyr tenizi» degen Múqaghaligha arnalghan ólenim berildi. Osydan 18 jyl búryn jariyalanghan osy ólenimdi oqyrman nazaryna úsyna keteyin.

Kiyeli jyrdyng piri – payghambary,

Ómirding baqshasynda sayrandady.

Adamdyq ardyng ruhyn qadir tútty,

Mәngilik jyr jolynda taymay baghy.

 

San joldargha, san taghdyrgha kezikken,

Qyzyl tilmen dýniyeni sezip ken.

Ólmes óleng jazu ýshin kýresken,

Týsterimde Múqanmenen kezikkem.

 

Netken dana, netken aqyn er edi,

Jýreginen jyrdyng otyn óredi.

Jyr múrasyn tastap ketken halqyna,

Múqang óldi degenge kim senedi?!

 

Úrpaghy en, qayran Múqa, Syrymbettin,

Dauylday qara ólendi dýrildettin.

Aruaghy әuliyelerding qoldady ma,

Kómbege darabozday búryn jettin.

 

Qúday jalghyz, sen jalghyz dara tudyn,

Jyr tenizin sapyryp qara tildin.

Bir ghasyrda bir dana tuar әren,

Qanday jannan, ei, Múqa, jaratyldyn?!

Kýn ghúmyrly mәngilik óleng jazyp,

Sary dalany barady әning basyp.

 

«Búl retki sapar mening esimnen kóterilmeytin baqytty kýnderding biri boldy. 2011 jyly shilde aiynda Qazaqstangha túnghysh keluim, yaghny tarihy Otandy, ata-babalarymnyng tughan atamekeni bolghan Aspantau etegin jaylaghan eldi birinshi ret kóruim».

 – Óleniniz  «Qazaq tili men әdebiyeti» jurnalyna 2003 jyly basylghangha qaraghanda siz Qazaq eline búdan búryn bir-eki ret kelip qaytqan boldynyz ghoy? 

– Men 2005 jyly tamyz aiynda ótken әigili qolbasy, esimi eline úran bolghan batyr baba Rayymbekting 300 jyldyq mereytoyyna shaqyrylsam da, qolymda shetelge shyghatyn qújattarym bolmaghandyqtan kele almaghan edim. 2008 jyly qyrkýiekte meni Semey jerinde ótken Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng 150 jyldyq mereytoyyna Shәkәrim atyndaghy Semey Memlekettik uniyversiytetining rektory Erlan Sydyqov myrza arnauly shaqyrtqan edi. Ókinishtisi búl mereytoygha da qatynasa almadym. Sodan mereytoygha arnap jazghan «Abay mektebinde somdalghan asyl túlgha» atty maqalamdy jiberdim. Búl maqala «Shәkәrim ghibaraty» atty kitapqa tandalyp Qazaqstanda basylym kórdi. Búlardy aitudaghy maqsatym Múqaghaly Maqataevtyng 80 jyldyq mereytoyyna qatynasudy úzaqtan beri armandap jýrgen edim.

«Toydyng bolghanynan boladysy  qyzyq» degendey kýlli әlem qazaqtaryna aty anyzgha ainalghan, úly aqyn «Múqaghaly Maqataevtyng 80 jyldyq  mereytoyy Narynqoldyng Qarasaz auylynda respublika dengeyinde ótkiziledi eken» degen habardy estigeli birneshe aidyng jýzi  boldy. Sodan men aqyn turaly «Bolashaqqa bet alghan – Múqaghaly kerueni» (QHR «Ile gazeti» (17 mausym, 2011 jyl) men Qazaqstanda shyghatyn, jerlesim Dәuletbek Baytúrsynúly bas redaktor bolghan «Da Qazaqstan» atty halyqaralyq jurnaldyng №21, 2011 jyl) atty kólemdi maqalam jariyalandy.

Men Múqaghaly Maqataevtyng 80 jyldyq mereytoyyna Qazaqstan Jazushylar odaghy basqaramasynyng tóraghasy, QR memlekettik syilyqtyng laureaty Núrlan Orazalin myrzanyng arnauly shaqyrtumen kelip qatynastym.

Búl retki sapar mening esimnen kóterilmeytin baqytty kýnderding biri boldy. 2011 jyly shilde aiynda Qazaqstangha túnghysh keluim, yaghny tarihy Otandy, ata-babalarymnyng tughan atamekeni bolghan Aspantau etegin jaylaghan eldi birinshi ret kóruim. Sol jyly shilde aiynyng 29 kýni Qazaqstan Jazushylar odaghy basqarmasynyng ornalastyruy boyynsha jer-jerden kelgen mereytoy qonaqtary Almaty uaqyty boyynsha tanertengi saghat bes jarymda Almaty qalasyndaghy respublika alanyna jinaldyq. Saghat 6-dan ótkende Qazaqstan Jazushylar basqarmasynyng qyzmetkerlerining jol serik boluymen jolaushylar avtobusyna otyryp, Qarasaz auylyna qaray jol aldyq. Jol bastaushylar qazaq halqynyng ataqty batyry Rayymbek Týkeúly Qangeldi nemeresining jonghargha qarsy joryq jolyndaghy eli ýshin eniregen erlikterin qysqasha tanystyrumen birge Narynqol men Kegen audandary birigip, qazir Rayymbek audany dep atalghandyghy turaly týsinik  jasady.

Biz dýniyede siyrek kezdesetin Sharyn shatqalynan endey kesip ótip búrynghy Narynqol audanynyng bastalar túsyndaghy biyik tóbening basyndaghy ataqty Rayymbek batyrdyng ýlken eskertkishining qasyna baryp toqtadyq. Eskertkish basyna jinalghan neshe jýzdegen júrt batyrdyng kiyeli búlaghynan su iship, babanyn  ýlken eskertkishining qasyna suretke týsip estelik qaldyrdyq. Batyr babamyzdyng kiyeli búlaghynyng zәm-zәm suynan shólimiz qanghansha iship bolyp, Múqaghaly Maqataevtyng ata-mekeni qasiyetti Qarasaz atty eldi-mekenge qaray jyljydyq.

Jol boyyndaghy taqtayshagha ilingen aqyn Múqaghalidyng neshe myndaghan ýlkeytilgen sureti kózding jauyn alady. Mine, búl qara ormanday tughan halqynyng ardager aqyngha jasalghan sheksiz syi-qúrmeti bolsa kerek. Biz Qarasazgha barghan sol kýni Múqaghaly ólenderine jazylghan әnderden «Jyrlaydy jýrek» atty respublikalyq bayqauda óleng oqu ónerin kórsetken balalardyng oqyghan jyryn tamashaladyq.

Týsten keyin aqyn tughan qasiyetti Qarasaz auylynyng mәdeniyet ýiinde aqynnyng 80 jyldyghyna oray ghylymiy-konferensiya bastaldy. Búl konferensiyany Qazaqstan Jazushylar odaghy basqarmasynyng tóraghasy Núrlan Orazalin basqardy. Ol kezdegi Almaty oblysy әkimning orynbasary Serik Múqanov, Almaty qalasy әkimining orynbasary Serik Seydumanov jeke-jeke sóz sóilep, mereytoy qonaqtaryna arnap jyly lebiz bildirdi. Osydan song Qazaqstannyng beldi qalamgerleri: Ábsattar qajy Derbisәli, Beksúltan Núrjeke, Saghatbet Medeubek, Amangeldi Kenshilikúly, Batyq Mәjiytúly, Múhtar Shahanov, Bauyrjan Jaqyp, Núrlytay Ýrkinbay syndy 28 adamgha Múqang turaly zertteu maqalalaryn oqydy. Men sóz sóileuden búryn «Ata tek jalghaghan – Altyn shynjyr» atty tariyh-shejirege qatysty kólemdi kitabymdy Múqaghaly múrajayyna tartu ettim. Sonynan «Múqaghaly mәrtebesi» atty maqalamdy oqydym.

Mereytoydyng jalghasy shilde aiynyng 30-kýni Shәlkóde jaylauynda ótti. Shәlkódenin  han jaylauynda at bәige, paluan jarys siyaqty týrli jarystar  ótkizilip, aldynghy bas jýldeni alghandar jenil mashinamen marapattalyp jatty, úlan-asyr toy bolyp, aq týiening qarny jarylghan Qarasaz ben Shәlkóde jaylauynda ótkizilgen aqynnyng mereytoyy eki kýndik mindetin óte saltanatpen ayaqtatty. Shynyn aitsam múnday mereytoydy әli kýnge deyin kórgenim joq.

 «Múqaghaly Maqataev HH ghasyrdaghy  qazaq poeziyasynyng tildik qoryn bayytty, qazaqtyng qara ólenine ózgeshe týs berip, kórkem poeziyany eng jogharghy dengeyge  kóterip janalyq engizip, ýlken beleske kóterip, qazaq poeziyasynyng dat shalmas altyn dingegine ainaldy».

– Demek, sizding aqiyq aqyn Múqaghaly shygharmalaryna den qoyyp, zertep, zerdeley týsuinizge jogharghydaghy birneshe sebep yqpal etken boldy ghoy. 

– Negizinen solay dese de bolghanday. Men úly aqyn Múqaghalidyng 80 jyldyq mereytoyyna qatynasyp  Qytaygha barghannan keyin «Qarasaz – qara shalghyn ólende óstim» atty maqala jazyp «Shynjang gazeti», «Ile gazeti» sekildi basylymda jariyaladym. Búl maqala oqyrmandar arasynda kýshti anys qozghady. Osydan bastap Múqaghaly tanugha shyndap kiristim. Ásirese, mening «Múqaghaly kerueni» atty kitabym 2016 jyly mausymda Beyjindegi Últtar baspasynan jaryq kórip oqyrmandardyng qyzu qarsy aluyna ie boldy.

Al, Qazaqstanda Núrlan Orazalin myrzanyng qoldauymen «Múqaghaly kerueni» atty kitabym 2017 jyly «An Arys» baspasynan basylym kórdi. Búl kitap turaly «Qazaq әdebiyetinin» 2017 jylghy 10-16 aqpan kýni sanynda «Shynjandaghy belgili qazaq qalamgeri Núrlan Sәrsenbaevtyng «Múqaghaly kerueni» dep atalatyn búl kitaby Múqaghalidyng shyqqan topyraghy, ata-tegi turaly arydan syr shertedi. Múqaghaliymen qatarlas ómir sýrgen Erkin Ibitanov, Fariza Ongharsynova syndy aqyndar arasyndaghy óner sabaqtastyghy jan-jaqty sóz bolady. Sonymen birge, Qytay qazaqtary arasyndaghy Múqaghalidy tanu barysyn tilge tiyek etse, avtor Múqaghaly poeziyasynyng qyr-syryn ashyp kórsetuge de ózinshe qúlshynys tanytty. Atalghan kitapty Múqaghalitanugha qosqan ýles dep baghalaugha bolady» degen baghasyn jazypty.

Múqaghaly Maqataev HH ghasyrdaghy  qazaq poeziyasynyng tildik qoryn bayytty, qazaqtyng qara ólenine ózgeshe týs berip, kórkem poeziyany eng jogharghy dengeyge  kóterip janalyq engizip, ýlken beleske kóterip, qazaq poeziyasynyng dat shalmas altyn dingegine ainaldy.

«Múqaghalidyng shynayy ómirdi jyrlaghan taza, móldir, súlu, últtyq ruhqa bay lirikalarynan, onyng suretkerlik úlylyghyn bayqaugha bolady. Múqaghaly – qazynasy mol, san qatparly, kýrdeli aqyn. Biz onyng altyn qazynaly poeziyasynyng kýrdeli kenin әli tolyq zerttey almay kelemiz».

– Múqaghaly qazaqtyng aqyndarynyng ishinde oqyrmany óte kóp aqyn. Kez kelgen ólenin oqysanyz ózinmen syrlas, múndas, ýndes bolyp jatady... 

– Ómirge kelgen barlyq jan iyesi eseyip-erjetedi, qartayady, óledi. Dýniyede myng jasaghan pende bolghan emes, naghyz myng jasaytyndar halyq jýreginde tereng tamyr tartyp, úrpaqtan-úrpaqqa esimi anyzgha ainalyp, ataq, danqy әlemge aspandap, bir auyl, bir aimaq, bir ólke, bir memleket emes, kýlli adamzatqa ortaq ruhany múra qaldyrghan sanauly óner әlemining jaryq júldyzdary ghana desek, tarih aldyndaghy shyndyqty búrmalamay-aq әdil sóilegen bolamyz. Uaqyt atty әdil tóreshining synynan ótken shyn tarih degen, mine, osy. Biz sóz etip otyrghan birtuar aqyn Múqaghaly Maqataev – qazaq halqynyng mandayyna jazylghan qaytalanbas úly túlgha.

Qazaq poeziyasynyng alyby Múqaghaly Maqataev ózining últtyq ruhqa bay jarqyraghan jaqúttay jyrlary arqyly hannyng da, qaranyng da kónilin tolqytyp, kýlli qazaq balasy jasaghan úlanghayyr ólkege, sheksiz de, sheksiz ketken saharagha, aibatty әsem qalalargha, tirshilik otyn mazdatyp jaghyp jatqan milliondaghan aq boz ýilerdegi qarashalargha deyin sapar shegipti...

Múqaghaly Maqataev tar jol, tayghaq keshu, búrang taghdyrdy basynan keshire jýrip elimen tileules, múndas, syrlas, taghdyrlas bolyp ótipti. Shyn mәnindegi baqyt – adamnyng óneri men talantynan keledi. Bolashaqqa keruen tartqan Múqaghaly jyrlary taza altynday jarqyrap, núrly sәulesimen oryrmandardyng kýn shalmaghan kónilin jylytyp, óz múrasynyng bagha jetpes qymbattylyghyn, asyldyghyn әigilep, qazaq poeziyasynyng súlu qasiyetin, parasatty qúdiretin qara ormanday halqyna moyyndatyp ketipti. Sol ýshin Maqataev әlem qazaqtaryna aty anyzgha ainalyp, bedeli men mәrtebesi asa joghary XX ghasyrdaghy qazaq poeziyasynyng altyn tizginin ústaghan, ghajayyp sәule shashqan últ ruhynyng tendessiz alyp jyr júldyzyna ainaldy.

Múqaghalidyng shynayy ómirdi jyrlaghan taza, móldir, súlu, últtyq ruhqa bay lirikalarynan, onyng suretkerlik úlylyghyn bayqaugha bolady. Múqaghaly – qazynasy mol kýrdeli aqyn. Biz onyng altyn qazynaly poeziyasynyng kýrdeli kenin әli tolyq zerttey almay kelemiz.

Ataqty әdebiyetshi A.S.Pushkin «Kóne astronomiyanyn, fizikanyn, medisinanyng úly ókilderining týsinikteri, enbekteri, ashqan janalyqtary eskirip, kýn sanap ózgerip, almasyp jatqanda naghyz aqyndardyng shygharmalary tap-taza, mәngi jas qalpynda qala beredi» degen úlaghatty sózin aitqan bolatyn.

«Múqaghaly Maqataev qazaq halqynyng tiline shynayy múragerlik etken әri halyq tilin bayytyp qazaq poeziyasyn tyng beleske kótergen úly aqyn. Onyng qay jyrlaryn oqysanyz da halyqtyng asyl jauhar sózderi óz ornyn tauyp qúlpyryp túrady».

– Jolshybay kezige ketken qazaqtan, tipti mektep oqushysynan súrasanyz Múqaghalidyng bir nemese eki ólenin jatqa aityp beredi. Aqyn ólenining el jadynda saqtalyp qaluynyng qúpiyasy osynda deysiz ghoy.

– Úly klassik aqynnyng jyrlary әlem qazaqtaryna keruen tartyp milliondaghan oqyrmandardyng jýreginde jattalyp, olardyng quanyshy men qayghysyna ortaq boluynyng syry nede, onyng suretkerlik ónerinde qanday keremet siqyrly kýsh bar? degen zandy súraq bәrimizding oiymyzgha orala beredi. Tughan halqynan zanghar baghalar alghan, qazaq poeziyasynyng órkendeui men gýldenuine erekshe ýles qosyp, ýlken beleske kótergen Múqaghalidy qalay tanu, zertteu jýrgizu, onyng qatpary qalyng poeziyasynyng qúpiyasyn ashu turaly óz oiymdy osy oraydan paydalanyp oqyrman qauymmen ortaqtastyra ketudi jón kórdim.

Múqaghaly Maqataev qazaq halqynyng tiline shynayy múragerlik etken әri halyq tilin bayytyp qazaq poeziyasyn tyng beleske kótergen úly aqyn. Onyng qay jyrlaryn oqysanyz da halyqtyng asyl jauhar sózderi óz ornyn tauyp qúlpyryp túrady. Aqynnyn:

«Ólmesin dep bergen ghoy taudy maghan,

Men kýnirensem, kýrsinip tau jylaghan», – degen óleng joldary kimdi bolsa da suretkerding til sheberligine eriksiz bas iyzetedi.

Múqaghaly halyq tiline bay aqyn. Ol halyq tilining asyl jauharyn óz jyrynda janasha qabyldap, óleng jazudyng óresin erekshe biyik beleske kótergen sóz zergeri.

Qazaq әdebiyetining jyr júldyzy Múqaghaly Maqataev poeziyasy últtyq ruhqa tamyr tartyp, adam sezimining qúpiya syrlaryn ashyp, syrshyldyghyn, shynshyldyghyn әigilep jatady.

Múqaghaly tili – naghyz halyq tili. Aqyn halyqtyng ana tilining kәusar búlaghynan qanyp ishti. Halyqtyng bay tiline múragerlik etti, úly túlgha Mahambetten jyraulyq ýlgi alsa, alyp Abaydan aqyndyq dәstýr qabyldady.

Óz poeziyasy arqyly kýlli qazaq әdebiyetindegi shoqtyghy biyik úly túlghagha ainaldy. Múqaghaly qazaq bolyp әlemge til qatty, qazaq bolyp kýlli dýniyeni sharlady. Múqaghaly tili – halyqtyng bagha jetpes qymbat múrasyna ainaldy.

Múqaghaly tili – kózderi ashylyp zerttelmegen halyq baylyghyna ainalyp ketken asyl qazyna. Múqaghaly Maqataev poeziyasy әlem qazaqtaryna keruen tartyp qiyrdy sharlap ketti, ol kiyeli jyrdyng qúdyretti kýshi arqyly ózining san million oqyrmandarynyng jýreginen jol tauyp, moyyndatyp, artyna mәngilik ólmes jyryn qaldyryp ketti. Qamshynyng sabynday qysqa ghúmyr keship, artyna altynday múra tastap, eskertkish túrghyzyp ketken Maqataevtyng aramyzdan attanyp ketkenine de 45 jyl ótse de últ ruhynyng sәule shashqan jyrlary mәngi jasaydy!

Eshikim qaytalamas kiyeli jyr jazghan Múqaghaly Maqatevtyng ardaqty esimining el auyzynda anyzgha ainalyp, jyldardyng ótui men bedeli men mәrtebesining asqaqtap biyikke kóterilui, aqynnyng qazaq dalasynyng qúnarly topyraghynyng úshan-teniz auyz әdebiyetining altyn bastauynan susyndap jetilgen parasat iyesi ekenin dәleldeydi. Sol ýshin Múqaghalidy әdebiyet tanushylar «Qazaq poeziyasynyng Han-Tәniri», – dep tekten-tek aitpaghan.

Múqaghaly Maqataev – tughan halqynyng ataghy men danqyn aspandatqan, kóz jetpes zengir kókting biyiginen dara kóringen sanauly jaryq júldyzdyng biri. Onyng poeziyasynyng syry –  eshbir suretker qaytalay almaytyndyghynda. Ótken kýnge zer salyp qarasaq, taghdyr synynan sýrinbey ótken jyr patshasy atalghan Múqaghalidyng poeziyasy últtyq salt-dәstýr, әdet-ghúryp, tariyh-shejire, dindik senimmen bite qaynasyp ketken. Sondyqtan onyng aty әlem qazaqtarynyng jýreginen tereng oryn aldy.

«Jyr júldyzy Múqaghaly Maqataev syndy úly túlghanyng atyn tarih ózi altyn әrippen jazyp qaldyrdy. Múqaghalidyng mәrtebesi jalghyz qazaq halqynyng ghana mәrtebesi emes, kýlli týrki tildes halyqtardyng zanghar shynynyng eng biyik tórining altyn taghynan oryn alghan mәngilik mәrtebe».

– «Múqaghalidy Tәnirim әubasta aqyn, әulie qylyp jaratqan» dep aitatyndar bar. Siz búl pikirmen kelisesiz be?

– IYә, Múqaghaly Maqataev – әulie aqyn, onyng әuliyeligi últ ruhyna tereng tamyr tartqan qasiyetti poeziyasynyng qúdiretinde jatyr. Últ ruhynyng qaynar kózi – últtyng tili men salt-dәstýrimen sabaqtasyp jatqan altyn shynjyr ispetti. Ár halyqtyng ózine tәn últtyq ruhy bolady. Sol últtyq ruhy arqyly әrbir últ bir-birinen paryqtalyp túrady. Sheteldik aty әigili qayratkerlerding biri Nelison Mandela «Eger til men mәdeniyeting joghalsa shekarany asha sal. Bәri bir nendi qorghaysyn? Búl endi sening eling emes» degen taghdyrly sózi kimge bolsa da ýlken oy salady. Qazaqtyng tili men dәstýrin aman saqtap qalghan Abay Qúnanbayúly, Múhtar Áuezov, Ahmet Baytúrsynúly, Maghjan Júmabaev, Qasym Amanjolov, Múqaghaly Maqataev, Tólegen Aybergenov siyaqty túlghalar ekeninde talas joq.

Múqaghalidyng ataq-danqqa jetui, últtyng ruhqa bay jyrlarynyng terenge tamyr tartuy tughan halqynyng úshan-teniz auyz әdebiyetinen susyndauy bolsa, kindik qany tógilip, kir juyp ósken Aspantau elinde jasaghan aldynghy buyn óner júldyzdarynan ónege alghan, kiyeli óner sabaqtastyghymen jalghasyn tauyp jatyr. Múqaghaly Maqataev – qasiyetti Aspantau jaylaghan elding óner mektebinen oqyp, myqtap tәrbie alyp jetilgen, jyr tenizin sapyryp ótken, taghdyr qaytalay dýniyege әkelgen sol úly túlghalardyng jalghasy.

Aumaly-tókpeli taghdyrdyng synaghynan sýrinbey ótken taghdyrly jyrdyng iyesin tarih ózi qazaq halqynyng mandayyna syilady. Aqyngha ólenning kiyesi Aspantau elinen qonghan. Eshkim qaytalamas mәngilik jyry arqyly Aspantau elining Múzbalaghy kýlli әlem qazaqtarynyng arasyna keruen tarttyp ketti.

«Kýlli әlemge danqy ketken qasiyetti Han-Tәniri bar asyl qazynasyn qúshaghyna basyp sheksiz oigha batyp túr, sol tarihy úzaq qart Han-Tәnir shynynyng eng biyik zangharynyng altyn tórinde Múqaghaly Maqataev degen qazaq aqyny maldas qúryp otyr, Jaratushy dýniyege eki Han-Tәnirdi qatar syilapty. Múnyng bireui – úly tabighat tartu etken alyp Han-Tәniri, endi biri – qazaq halqy syilaghan adamzattyng Han-Tәniri atalghan, ór túlghaly últ  ruhynyng sәuleli jaryq júldyzy – Múqaghaly Maqataev» (Núrlan Sәrsenbaev. «Múqaghaly kerueni», Almaty, «AqArys» baspasy, 2017 jyl, 36- bet).

Jyr patshasy Múqaghaly aramyzda erte attanyp ketse de, halyqtyng mәngilik maqtanyshyna, mәngilik mereyine ainaldy. Tughan halqynyng ayauly aqyny turaly Ábdilda Tәjibaev: «Múqaghaly syndy biyik shynnyng eteginde túrghanymyz anyq, úzaq, órleu joly әli alda» degen óte әdil baghasyn aitypty.

Jyr júldyzy Múqaghaly Maqataev syndy úly túlghanyng atyn tarih ózi altyn әrippen jazyp qaldyrdy. Múqaghalidyng mәrtebesi jalghyz qazaq halqynyng ghana mәrtebesi emes, kýlli týrki tildes halyqtardyng zanghar shynynyng eng biyik tórining altyn taghynan oryn alghan mәngilik mәrtebe.

«Men bala kezimnen bastap halyqtyq salt-dәstýr men әdet-ghúryptarynan myqtap ónege alyp óstim. Shynyn aitsam tarihy Otangha qúr alaqan kelmedik, qayta qaymaghy búzylmaghan ana tilimizben salt-dәstýrimizdi ózimizben birge ala keldik».

– Qazaqtyng salt-dәstýr mәdeniyeti turaly zerteu enbeginizding Qytayda baspadan shyqqanyn bilemin. Búghan bet búruynyzgha ne týrtki boldy. Osy turaly aita ketseniz?

– Mening balalyq shaghym – tili men dәstýrining qaymaghy búzylmaghan, últtyq mәdeniyettke tereng tamyr tartqan Órtekesting Aqdala auylynda ótti. Bala kýnde atam aldyna otyrghyzyp alyp anyz, әngime, shejire, batyrlyq jyrlaryn aitsa, әjem besik jyryn jyrlap, әdeptilik әlippesin ýiretti. Sodan mening sanama bala kezden bastap últtyq qúndylyqtar úyalady.

Qazaq halqy salt-dәstýrge bay halyq. Ata-babalarymyz «Besigindi satpa, saltyndy saqta», «Auylynnyng atyn úmytsang da, saltyn úmytpa», – dep úrpaqtaryna úlaghatty tәrbie jýrgizip otyrghan. Kemenger, úly oishyl aqyn Abay atamyz:

«Tughanda dýnie esigin ashady ólen,

Ólenmen jer qoynyna kirer denen», – dep aitqany, halqymyzdyng tal besikten jer besikke deyin óleng quyp ósken últ ekenin anghartady.

Qazaq halqynyng bay salt-dәstýrine erekshe nazar audarghan orys ghalymy Grigoriy Potaniyn: «Qazaqtar – eti tiri, deni salauatty, ómirge inkәr halyq. Olar sauyq-sayrandy jany sýiedi, ashyq týsti kiyim-keshekti, ómirinde mereke, toy-dumandardy únatady. Akterlik óner men sәndi jasanu jaqtary qazaqtardyng boyyna ataqqúmarlyq nyshanyn dәripteui yqtimal. Múnyng ózi olardy Fransuzdargha úqsatatyn sekildi. Afindyqtar tәrizdi qazaqtar janalyqty әdetten tys únatady. Meyli dala qúnarynyng qanqasy keuip qalsa da, meyli tabighat shýleytke tóngen qaterge qarsy kýreste dәrmensiz bolsa da, qazaq ómiri ýshin halyqtyng ruhany qantamyrynda kýsh-jigerding kól-kósir qaynar kózi bar, tek qazaqtardyng ózderi osy qaynardan teris ainalmasa bolghany», – dep tebirene jazypty.

Ásirese, 2004 jyldyng basynda Ile qazaq avtonomiyaly oblystyq Sayasiy-mәslihat kenesine qyzmet almastyryp kelgennen keyin qazaqtyng dәstýrli etnografiya mәdeniyetin zertteuge qaray atbasyn búrdym. Sodan úzaq jyl qazaqtyng tili, salt-dәstýri, mәdeniyeti, tarihy men shejiresi turaly izdenis jasadym. 2015 jyldyng basynda Ile qazaq avtonomiyaly oblystyq partkomnyng ornalastyruy boyynsha «Qazaq últynyng salt-dәstýr mәdeniyeti» atty kitap jazdym. Búl kitapqa úzaq jyldan beri zerttegen «Qytaydaghy qazaq halqy», «Balalargha baylanysty salt-dәstýrler», «Últymyzdyng qasiyetti sandaryna zer salghanda», «Últymyzdyng bala tәrbiyeleudegi dәstýrli kózqarastary», «Shejire – halyqtyng amanaty», «Qazaqtyng jeti ata jәne jeti úrpaq tanymy», «Qazaqtyng tóre qong dәstýri jәne Tezek tóre» t.b. maqalalarymdy engizdim. Búl kitap sol jyly tamyz aiynda Shynjang halyq baspasy jaghynan jaryq kórip, audan, auyl túrghyndaryna qazaqtyng salt-dәstýrin ýirenetin oqulyq retinde tegin taratyldy. 2016 jyly 40 neshe últtyng shygharmalaryn baghalauda atalghan kitap ekinshi kezekti «Ile әdebiyet-kórkemóner» syilyghynyng laureanty boldy.

Halqymyz tandauly salt-dәstýrleri arqyly óz úrpaqtaryna ónegeli әdet-ghúryp, ýlgili jol-josyndar ýiretip tolymdy adam bolugha baulyp otyrghan. Óz dәuirining shoqtyghy biyik ghúlama ghalymy P. P. Semyonov-Tyani-Shanskiy (1828-1914 jj.) «Qazaqty oqytudyng qajeti joq. Salt -dәstýri men әdet-ghúryptary týgeldey túnyp túrghan bilim» degen kemenger sózin tekten-tekke aitpasa kerek. Men bala kezimnen bastap halyqtyq salt-dәstýr men әdet-ghúryptarynan myqtap ónege alyp óstim. Shynyn aitsam tarihy Otangha qúr alaqan kelmedik, qayta qaymaghy búzylmaghan ana tilimizben salt-dәstýrimizdi ózimizben birge ala keldik.

– Mamandardyng aituynsha qazaqtyng dәstýrli etnografiya mәdeniyeti turaly ghylymnyng sharpityn kólemi keng eken, osy turaly óz oiynyzdy aita ketseniz?

– Mamandar qazaqtyng dәstýrli mәdeniyetin zertteytin etnografiya ghylymyn mynanday bes ýlken salagha bólip jikteydi: halyqtyq tanym, halyqtyq salt-dәstýr, halyqtyq óner, halyqtyq úghym, halyqtyq әdebiyet-kórkemóner. Múnyng ishinde halyqtyq salt-dәstýr mәdeniyeti – Qazaq etnografiya ghylymynda arnasy ken, sharpityn kólemi ýlken, kesek salalardyng biri.

Qazaq etnografiyasy dәuirding ótuimen tarihy barysty bastan keshirip, úrpaqtan-úrpaqqa jalghasyp, janalanyp, damyp, salt-dәstýrlerimizding jasyghyn tastap, asylyn ekshep qabyldap otyrdy.

Biz endigi әngimemizdi qazaq etnografiyasynyng ishindegi kólemi keng salalardyng biri bolghan halqymyzdyng salt-dәstýr mәdeniyeti turaly sóz óristeteyik:

Halqymyzdyng bala tәrbiyeleudegi salt-dәstýrlerding manyzy

Qazaq halqy bala tәrbiyeleuge erekshe mәn bergen últ. Ata-babalarymyz «Bala – baqyt», «Bala – barshagha ortaq múra», «Bala – adamnyng bauyr eti», «Bala – adam ómirining jalghasy», «Bala – adam ómirining órkeni», «Bala – bolashaq», «Balaly ýy – bazar, balasyz ýy – mazar», «Adam myng jasamaydy, úrpaghymen myng jasaydy», «Balany jastan, әieldi bastan», «Ákege qaray úl, sheshege qaray qyz óser», «Oqyghan bala – oqtauly myltyq» siyaqty qyruar maqal-mәtelder shygharyp balany baqyttyng nyshany dep bilgen.

Halqymyzdyng bala tәrbiyeleu tanymy úzaq uaqyttyq ómir tәjiriybesinen qalyptasyp, san ghasyrghy túrmys synaghynan ótken. Halqymyzda «Mandayy ken, kóz janary otty, qúlaghy ýlken balany bilikti, parasatty adam bolady», «Balany mandayynan qaqpaydy, bir adamnyng baq pen sory onyng mandayyna jazuly bolady, mandaygha úrsa baq qashady», «Bala emizip otyrghan әielge qaramaydy», «Beyuaqta balanyng kiyimin dalagha jaymaydy», «Bala oinap jer qazsa jaman bolady», «Bala sheshen bolsyn dep tanday jegizedi» qatarly qyruar yrymdar men tyiymdar bolghan.

Qazaqtyng salt-dәstýrine zer salar bolsaq kóp sandysy bala tәrbiyeleuge qatysty bolyp keledi. Sol ýshin qazaq halqy balany ana qúrsaghy kezinen bastap kýtimge alyp qasterleydi, balanyng dýniyege aman-esen keluin armandaydy. Nәreste dýniyege kelgende «Bauy berik bolsyn», «Ómir jasy úzaq bolsyn» dep tilek aitady. Búryn sәbiyge kóz tiymesin degen maqsatpen әjesi nemese anasy sәbiyding betine kýie jaghyp, ýstine eski kiyim kiygizip qoyatyn yrymdar jasaydy eken.

Halqymyzda nәreste dýniyege kelgennen keyin ótkiziletin kindik kesu, shildehana, sýiinshi, balagha at qoi, besikke salu, besik jyryn ýiretu qatarly tolyp jatqan yrymdar men salt-dәstýr jyrlary bar. Bala qaz-qaz basyp jýrgennen bastap erjetkenge deyin túsau kesu, sýndetke otyrghyzu, atqa mingizu, toqym qaghu, atategin ýiretu, amandasu, tәn tazalyghy, ar tazalyghy sekildi tәrbiyelik manyzy zor salt-dәstýrlerdi ýiretu arqyly әdeptilikke, adamgershilikke baulidy. Sol ýshin ghúlama jazushy Múqtar Áuezov «Ýlken aldynda jas qaryzy, ata-aldynda bala qaryzy – әdep pen syi» degen eken.

                                    Túrmystyq salt-dәstýrler

Túrmystyq salt-dәstýrler qazaq etnografiya ghylymynyng eng ýdken salalarynyng biri. Túrmystyq salt-dәstýrler sonau eski zamannan bastalyp últymyzdyng eginshilik, mal sharuashylyq, ormanshylyq, anshylyq, temirshilik, sushylyq, shipagerlik qatarly aluan salalarman tamyrlasyp jatady.

Qazaqtyng tórt týlik mal, anshylyq, eginshilik, balyqshylyq, aghashshylyq, zergershilik, kesteshilik sekildi últtyq ónerleri, kiyiz ýy mәdeniyeti, ýy jihazdary, ydys-ayaq, últtyq taghamdardyng týrleri men erekshelikteri, as-su jәne dastarqan әzirleu, últtyq kiyim-keshek qatarly qyruar túrmystyq salt-dәstýrlerimizdi terennen tanu, mәn-maghynasyn týsinu, zertteuding manyzy óte zor.

Ata-babalarymyz atam zamannan beri jylqy, siyr, týie qatarly tórt týlik mal ósiruge erekshe mәn berip kelgen. Halqymyzdyng tórt týlik malgha qatysty anyz, ertegi, ólen-jyrlardy óte kóp shygharghan. Sonymen birge tórt týlik maldyng iyesi bar dep qarap «Jylqy piri-Qambar ata, qoy piri-Shopan ata, týie piri-Oysyl qara, siyr piri-Zengi baba, eshki piri-Shekshek ata» degen tanym-senim qalyptastyryp, tórt týlik maldy qorlasa onyng iyesi shamdanady dep yrymdap otyrghan.

Qazaqta qonaq kýtu ýlken mәdeniyettilik esepteledi. Kelgen qonaqtyng mәrtebesine, jasynyng ýlken-kishiligine qaray syi-qúrmet kórsetiledi. Qonaqtargha tartylatyn tabaqtyng týri kóp. Qonaqqa tartylatyn tabaq týrleri – bas tabaq, qos tabaq, syy tabaq, kýieu tabaq, kelin tabaghy, jastar tabaghy, jay tabaq bolyp bólinedi. Syily qonaqtargha bas tabaq tartylady. Bas tabaqqa bas, jambas, ortan jilik, beldeme, qazy, qarta, jal, jaya salynady. Eger jay tabaqqa tartylatyn jauyryn, toqpaq jilik, qabyrgha, omyrtqa bas tabaqqa tartylsa, ýlken bilimsizdik, kórgensizdik, tәrbie kórmegendik esepteledi.

Qazaq «Qonaq-qyzyr», «Qonaq-qút» dep tanyghan. Qonaqty «Qútty qonaq», «Qútsyz qonaq» dep ekige bólgen. Búlay aitudaghy sebep ýiinde birer kónildi jaghday bolsa, ony «Qútty qonaq», kónilsiz jaghday bolsa, ony «Qútsyz qonaq» dep yrymdaghan. Joly jaqsy qútty qonaqty «Aq joltay qonaq» boldy dep jora-josyn jasap qúrmettegen.

Áleumettik salt-dәstýrler

Últymyzdyng әleumettik salt-dәstýr mәdeniyeti ýy bolugha baylanysty kәdeler (qúda týsu, qúdalardy qarsy alu, qyz jasauy, kelin týsiru taghy basqalar), ólim jóneltu (estirtu, kónil aitu, ólgen alamly jerleu, dauys aitu, qyryq nәzirin, asyn beru), nauryz merekesi, oraza ait, qúrban ait ótkizu, aqyndyq-sheshendik ónerler, bata-tilek, aqyndar aitysy, halyqtyq muzika aspaptary, sal-seriler, tuystyq qarym-qatynas qatarly aluan mazmúndardy óz ishine alady.

Toy jasau – bir otbasynyn, bir rudyng quanyshy bolyp qalmastan býkil bir auyldyng quanyshy esepteledi. Qazaqta qyz úzatu toyy men sýndet toy erekshe dabyraly ótkiziledi. Toygha tuys-tughandar, alys-jaqyndaghy aghayyn, dos-jarandar, tipti basqa últ ókilderi de shaqyrylady. Qazaqta «Toy – qúdaydyng qazynasy», «Toy dese qubas domalaydy» degen qanatty sózder aitylady.

Toygha soyylatyn maldyng týsi de tandalyp alynady. Mysaly, týie bolsa aq, jylqy bolsa kók qasqa, qoy bolsa aq sarbas nemese qyzyl qasqa boludy shart etedi. Toygha malgha bata jasatqanda, bereke-birlikti úiytqy etip basqa rudyng әigili adamdaryna, kópti kórgen bedeli joghary qarttargha bata jasatady. Toygha alystan qymyz әkelgenderding sabalarynyng týbine bir-bir jilikten «Salym» salyp qaytaratyn jora bolghan.

Dabyraly ótkiziletin toy men astarda at bәige, qyzquar, jorgha, at sekirtu, baluan, tenge ilu, jamby atu, audaryspaq, jayau jarys, aqyndar aitysy qatarly halyqtyq oiyndar men ónerler kórsetiledi. Jýldeli bolghandargha jol beriledi.

Qazaq halqy ólimdi airyqsha qasterlep jóneltken. Qazaqta jan ýzgen adamgha qarata «óldi», «ólip qaldy» degen sózderdi qoldanbaghan. Qayta «qaytys boldy», «dýnie saldy», «qaza boldy», «dýniyeden ótti», «baqilyq boldy» dep aitqan. Qayghyly, qazaly habardy estirtkende atpen shauyp kelip shetki ýige ghana habarlaydy. Ol ýy qasyndaghy kórshi otyrghan ýilerge habarlaydy. Qaytys bolghan adamnyng sýiegi ýiinde bir kýn ne ýsh kýn týneydi. Qaytys bolghan adamnyng kiyimin tósegining túsynan jip tartyp ilip qoyady. Qaza bolghan adamnyng tiri kezinde minip jýrgen atynyng qúiryq-jaly kýzeledi. Múny «Túldanghan at» dep ataydy. Kóshi-qon kezde túldanghan atqa qaytys bolghan adamnyng er-toqymy erttelip, oghan shapan jauyp, erding qasyna tymaghyn kiygizip jetelep jýredi. Marhúmnyng jyl uaghy tolghanda túldanghan at soyylady. At soyylarda joqtau aityp otyrghan qyz-kelinshekter atqa talasyp, atpen qoshtasady. Sonynda at soyylyp, qaytys bolghan adamnyng jyldyghy berilip, asyn ótkizedi.

Qazaqta ólim jóneltude ýlken syn kózben qaraytyn bolghan. Sondyqtan halyq: «Ólim baydyng malyn shashady, kedeyding artyn ashyp ketedi», - dep týsingen. Qaytys bolghan adamgha qaraly ýiding әielderi men qyzdary jyldyq asyn bergenge deyin joqtau, dauys aitqan. Eger qaytys bolghan bedeldi adamgha qaraly ýiding adamdary dúrystap joqtau aitpasa, auyldyng qazynaly qariyalary jaghynan syn aitylghan.

Ólim jóneltu dәstýrinde kónil aitu, janaza shygharu, jerleu, jetisin, qyrqyn, jýzin, jyldyghyn (asyn) beru, joqtau, dauys aitu, at túldau, tu tigu, iyne-jip ýlestiru, jýk týzeu, qazan kýidiru taghy basqa josyndar týgel oryndaluy shart. Sonda ghana el-júrty ólimdi jaqsy jónelitti, marhúmnyng aruaghy razy boldy dep qaraghan. Qazaqta «Óli razy bolmay, tiri bayymaydy» degen sóz osyghan qaratylsa kerek.

Qazaqtyng dәstýrli etnografiya mәdeniyetining tarihy óte terenge tamyr tartyp, halqymyzdyng túrmys-tirshiligimen bite qaynasyp ketken. Bir últtyng mәdeniyeti sol últtyng qalyptastyrghan asa bay halyqtyq etnografiya órkeniyetining dengeyimen ólshenedi. Ár qanday últ órkeniyet biyiginen kórinemin dese, onyng qúnarly, baghaly, kemeldi halyqtyq etnografiya mәdeniyeti bolu kerek. Halyqtyq etnografiya – últymyzdyng tilin, әdebiyetin, salt-dәstýrin, yrym-tyiymdaryn, shejiresin, mәdeniyetin taghy basqasyn tarihtan-tariyhqa ýzbey jalghap jatqan altyn kópir sekildi.

– Ángimenizge raqmet!

Súhbatty jýrgizgen Álimjan Áshimúly

Abai.kz