Respublikalyq «Últ taghdyry» qozghalysynyng tóraghasy Dos Kóshimning bayandamasy. Bayandama «Qoghamnyng bilim beru salasyndaghy sayasatty qalyptastyru men iske asyrugha qatysuy» atty QR Bilim jәne ghylym ministrligining Bilim beru salysyndaghy qoghammen baylanys jónindegi Kenes otyrysynda jasalghan .

24 tamyz, Astana qalasy.

Shyghys jәne Ortalyq aimaqtardaghy qazaq tildi mektepterding problemalary

Qúrmetti Kenes otyrysyna qatysushylar! Qúrmetti ministr myrza!

Mening bayandamnyng taqyryby - qazaq jerining shyghys jәne ortalyq aimaqtaryndaghy qazaq tilindegi mektepterding jaghdayy jәne problemalary. «Últ taghdyry» qozghalysy biyl Shyghys Qazaqstan, Aqmola, Qaraghandy jәne Pavlodar oblystarynyng audan ortalyqtary men iri eldi mekenderinde kezdesuler ótkizip, qazaq mektepterining jay-kýiimen tanysty. Meninshe, búl mәseleni býgingi otyrysqa qatysyp otyrghan mamandar da bir kisidey biledi dep oilaymyn.

Respublikalyq «Últ taghdyry» qozghalysynyng tóraghasy Dos Kóshimning bayandamasy. Bayandama «Qoghamnyng bilim beru salasyndaghy sayasatty qalyptastyru men iske asyrugha qatysuy» atty QR Bilim jәne ghylym ministrligining Bilim beru salysyndaghy qoghammen baylanys jónindegi Kenes otyrysynda jasalghan .

24 tamyz, Astana qalasy.

Shyghys jәne Ortalyq aimaqtardaghy qazaq tildi mektepterding problemalary

Qúrmetti Kenes otyrysyna qatysushylar! Qúrmetti ministr myrza!

Mening bayandamnyng taqyryby - qazaq jerining shyghys jәne ortalyq aimaqtaryndaghy qazaq tilindegi mektepterding jaghdayy jәne problemalary. «Últ taghdyry» qozghalysy biyl Shyghys Qazaqstan, Aqmola, Qaraghandy jәne Pavlodar oblystarynyng audan ortalyqtary men iri eldi mekenderinde kezdesuler ótkizip, qazaq mektepterining jay-kýiimen tanysty. Meninshe, búl mәseleni býgingi otyrysqa qatysyp otyrghan mamandar da bir kisidey biledi dep oilaymyn.

Tәuelsizdik qayta oralghanan keyingi jyldary últtyq janghyru mәselesi sóz bolsa, bizding resmy organdar qansha qazaq mektebinin, qansha balabaqshanyng payda bolghanyn tilge tiyek etedi. IYә, osy jiyrma jyldyng ishinde qazaq tilinde bilim beretin 800 dey mektep ashylypty. Eger 50-60-jyldardaghy tyng iygeru kezinde 800-dey qazaq mektebining jabylghanyn esimizge alsaq, biz qazaq mektepterining sany jóninde 61-jyldyng dengeyine endi ghana jetippiz. Búl maqtanugha túrarlyq derek emes.

Osy jiyrma jyldyng ishinde Almatydaghy qazaq mektebining sany 54 ese ósipti (Búryn bir ghana mektep bolsa, qazir 54 qazaq mektebi bar). Al Shyghys, Soltýstik, Ortalyq aimaqtarda, bizding tilimizben aitqanda, orys tildi ónirlerdegi qazaq mektepterining sany da, sapasy da syn kótermeytin dengeyde. Alys auyldardan audan ortalyqtaryna, óndiristi eldi mekenderge qazaq azamattarynyng kóship keluining toqtaytyn týri joq, biraq olargha arnalghan qazaq mektepteri joqtyng qasy, sondaqtan olar amalsyzdan balalaryn orys tilindegi mektepterge berude.  Óitkeni keybir audandarda qazaq mektepterining sany 1991 jyldyng dengeyinde qalghan... Áriyne, búl jerdegi basty mәsele -  azamattardyng (onyng ishinde, qazaqtardyn) әli de bolsa, memlekettik tilding bolashaghyna degen senimderining joqtyghy... Búl psiholgiyalyq mәseleni sheshu tek qana memleketting júmysy emes, azamattyq qoghamnyn, birinshi orynda, ata-analardyng da mindeti ekeninde talas joq. Alayda azamattardyng balalaryn qazaq tilindegi mektepke bermeulerining basqa da sebepteri bar. Men osy mәselelerge qysqasha toqtalyp ketkim keledi:

• Tәuelsizdik kezeninde aralas mektepterding kóbeygeni eshkimge qúpiya emes. Ol jerde sabaqtan basqa is-sharalardyng barlyghynyng basqa memleketting memlekettik tilinde jýrgiziletinin bәrimiz bilemiz. Balalaryn qazaqsha ýiretkisi kelgen kóptegen ata-ana osynday jaghdaydy kórgennen son, «balalarymyz shala orys ne shala qazaq bolghansha oryssha oqyghandary dúrys» degen pikirge sayady. Búdan shyghatyn jol bireu-aq siyaqty. Ol aralas mektepterdegi oqu tәrbie júmystarynyn, birinshi kezekte, qazaq tilinde jýrgizilui. Tek qana bir tilde - orys tilinde jýrgiziluge tiym salynuy qajet. Kórneki qúraldar, sabaq kesteleri de osy talapqa kiredi. Ýiirmelerding barlyghyna da osy talap qoyyluy shart. Eng bastysy, mektepting diyrektory mindetti týrde qazaq tilin tolyq mengergen mamany boluy kerek. Eger búl mәseleler sheshilmese, aralas mektepterdi orys tilindegi mektepterding qataryna jatqyzugha tolyq bolady.
• Qazaq mektepterin saludy josparlaghanda, onyng ornalasatyn jerine erekshe kónil bóluinu qajet. Orys tildi eldi mekenderde, qazaq mektepterining (olar óte az, balalar jan-jaqtan jinalady) ortalyqta ornalasqany dúrys. Eldi mekenning jan-jaghynda bytyray ornalasqan oqushylardyng kelip ketui mәselesin osylay sheshuge bolady. Al bizder monitoring jýrgizgen eldi mekenderde, kerisinshe, qazaq mektepterining kópshiligi eldi mekenning shetinde ornalasqan. Qalanyng bir shetinen ekinshi shetine qatynaudyng qiynshylyghynan kóptegen ata-ana balalaryn orys mektepterine beruge mәjbýr bolady. Áriyne, búl mektepter Kenes ókimet kezinde, qazaq halqynyn, qazaq tilining «ekinshi sort» bolyp túrghan kezinde salynghan. Bir ghana mysal, Zerendidegi qazaq mektebi audan ortalyghyn eng shetinde, Zerendi kólining jaghasynda ornalsaqan...Mektepten kóri demalys ornyna úqsaydy. Qystyng kózi qyrauda qalanyng ekinshi shetinen búl jaqqa keluding ózi ýlken erlikti talap etedi.
• Eng basty problema - búrynghy orys tilindegi mektepterdegi bala sanynyng azayyp kele jatqanyn, al memlekettik tilde oqityn oqushylardyng kóbeyip kele jatqandyghyn eskere otyryp, búl aimaqtardaghy orys tildi mektepterde optimizasiya jýrgizu mәselesi dep oilaymyn. Qazirgi orys tilindegi mektepterdegi oqushylardyng sany men mektepterding siymdylyghyn salystyra úarasanyz, qazaq tilindegi mektepterdi saludy on jylgha shegeruge anyq bolady. Bir ghana mysal, Ridderdegi 16 orys tilindegi mektepting siymdylyghy 10048 oqushy. Al sol mektepterde oqyp jatqan oqushylar sany - 5522 bala. Osynday jaghdayda jalghyz qazaq mektebine («Shanyraq») bala simay, jergilikti biylikting taghy bir mektep ashudy josparlauy aqylgha simaydy. Eger optimizasiya jasalsa, kemdegende 600 oryndyq taghy 8 qazaq tildi mektepdi ashugha bolady. Mysaly, №17-mektepting siymdylyghy 960 oqushy bolsa, ondaghy qazirgi oqityn balalar sany - 342. Demek 618 oryn bos túr. Al №3 mektepte 1176 bala oquy kerek, biraq ondaghy bala sany - 586 ghana. 590 oryn taghy da bos. Mening oiymsha 1940 adamadyq №14 mekteptegi 500 balany (taghy 1140 oryn bos túr) 3-mektepke kóshirseniz, myng oryndyqty qazaq mektebi payda bolady. Áriyne, orys tildi mektepterding ata-analary óz balalarynyng eki kósheni kesip ótuine qarsy bolyp, jandary shyghyp otyr, biraq qazaq tildi mektepting oqushylarynyng 5 shaqyrym jerden kelip-ketuine eshkimning de bastary auyrmaydy. Búl jerde ata-analarmen týsindiru júmystarynyng jýrgizilmeytini (búl jergilikti әkimshiliktin, ishki sayasat basqarmasynyn, qoghamdyq úiymdardyng mindeti) kórinip túr. Demek búl jerde ministrlik tarapynan naqty bir búiryq ne ereje qajet. Bir jerde túryp, bir-birlerining jaghdaylaryn týsinbegen orys tildi oqushylardyng ata-analary zangha baghynulary kerek. Osy jerde zorlyqpen kóshirilgen basqa últ ókilderine songhy nandaryn balalarynyng auzyn jyryp bergen, ýiining tórin úsynghan ata-analarymyz týsedi. Qazir solardyng balalary qazaqtyng mektebine bos bólmelerin beruden bas tartyp otyr. Demek bizde memlekettik tildegi mektepting - memlekettik sayasat ekendigi úmytylghan. Ayta ektu kerek, Temirtaudaghy sottasu da osy mәseleden tuyndaghan.
• Qazaq mektepterin ashudy josparlauda, olargha mektep saluda kóp jyldy qamtityn, perspektivalyq kózqaras kerek. Mysaly Ridderde 600 oryndyq mektep salynady deydi.. (Áli de «deydi»...). Biraq qazaq oqushylarynyng sany qazirding ózinde 620 gha jetken. Demek ol mektep salynamyn degenshe, oqushylardyng sany 1000-nan asuy mýmkin. Ómir boyy jarymay jýrgizip qoyamyn demese jәne orystildi mektepterding ata-analary tarapynan shu shyghyp kete me demese, jergilikti biylik mekteptegi oryndy bolashaqty eskere otyryp josparlauy shart. Ayta ketu kerek, dәl osynday jaghdaylar basqa audandarda da kezdesedi.
• Taygh bir anyq kózge týsken kelensizdik - qazaq mektepterining ghimaratynyn, tehnikalyq bazasynyng tómendigi. Mysaly, Shyghys Qazaqstan oblysyndaghy Úlan audanyndaghy mektepting ghimaraty - jýzu basseyni bolsa, Aqmola oblysyndaghy Eltay eldi mekenindegi 320 bala oqityn qazaq mektebi auruhananyng ghimaratyna ornalasqan, al sol jerdegi 130 bala oqityn orys tildi mektep tiptik 3 qabatty ghimaratta. Jýzu basseyinindegi synyp bólmelerinde tereze joq! Bastauysh synyptyng balalary, týrmede «stakan» dep atalatyn, auzy-múrny joq otauda dәris aluda. Al metepke ainalghan auruhanada sport zalynyng bolmauy eshkimdi tang qaldyrmaytyn bolar. Búnday jaghdaylar Shyghys Qazaqstannyng Glubokoe audany ortalyghyndaghy mektepte de kezdesti. Búnday mektepterge qanday ata-ana balalaryn beredi jәne búl diskriminasiya әleumettik әdiletsizdikke, keyin әleumettik jarylysqa alyp keletinin úmytpalyq. Sózimiz dәleldi bolu ýshin bir ghana oblystaghy jaghdayda mysalgha alayyq. Qaraghandy oblysysyndaghy (basqa oblystagha qaraghanda jaghdaylary birshama jaqsy dep eseptelinetin oblys) jaghday mynaday:

260 qazaq tilinde oqytatyn mekteptin

• 48 mektep peshpen jylytylady;
• 95 mektepte su tasymaldanady;
• 170 mektepting dәrethanalary dalada ornalasqan;
• 53 mektepte tolyq jabdyqtalghan medisina kabiyneti joq;
• 98 mektepting sport zaly joq;
• 82 mektepte sport alany joq;
• 94 mektepte ashana joq...

Áriyne, búl derekterding barlyghyn orys tilinde oqytatyn mekteppen salystyryp

beruge bolady. Biraq bizding maqsatymyz eki tildik ortagha ot tastau emes.

• Eng bastysy, alys auyldardaghy audan ortalyqtaryna, shaghyn qalalargha kóship kelip jatqan qazaq otbasylaryn eseptey otyryp, qazaq mektepterimen qamtamasyz etuding naqty memlekettik jospary jasaluy kerek. Onday bolmaghan jaghdayda, orys mektepterinde oqityn qara kózder kóbeye týsedi.

Dos Kóshim

Respublikalyq «Últ taghdyry» qozghalysynyng tóraghasy

"Abay-aqparat"