رەسپۋبليكالىق «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ توراعاسى دوس كوشىمنىڭ بايانداماسى. بايانداما «قوعامنىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ساياساتتى قالىپتاستىرۋ مەن ىسكە اسىرۋعا قاتىسۋى» اتتى قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ءبىلىم بەرۋ سالىسىنداعى قوعاممەن بايلانىس جونىندەگى كەڭەس وتىرىسىندا جاسالعان .

24 تامىز، استانا قالاسى.

شىعىس جانە ورتالىق ايماقتارداعى قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ پروبلەمالارى

قۇرمەتتى كەڭەس وتىرىسىنا قاتىسۋشىلار! قۇرمەتتى مينيستر مىرزا!

مەنىڭ باياندامنىڭ تاقىرىبى - قازاق جەرىنىڭ شىعىس جانە ورتالىق ايماقتارىنداعى قازاق تىلىندەگى مەكتەپتەردىڭ جاعدايى جانە پروبلەمالارى. «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسى بيىل شىعىس قازاقستان، اقمولا، قاراعاندى جانە پاۆلودار وبلىستارىنىڭ اۋدان ورتالىقتارى مەن ءىرى ەلدى مەكەندەرىندە كەزدەسۋلەر وتكىزىپ، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جاي-كۇيىمەن تانىستى. مەنىڭشە، بۇل ماسەلەنى بۇگىنگى وتىرىسقا قاتىسىپ وتىرعان ماماندار دا ءبىر كىسىدەي بىلەدى دەپ ويلايمىن.

رەسپۋبليكالىق «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ توراعاسى دوس كوشىمنىڭ بايانداماسى. بايانداما «قوعامنىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى ساياساتتى قالىپتاستىرۋ مەن ىسكە اسىرۋعا قاتىسۋى» اتتى قر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ ءبىلىم بەرۋ سالىسىنداعى قوعاممەن بايلانىس جونىندەگى كەڭەس وتىرىسىندا جاسالعان .

24 تامىز، استانا قالاسى.

شىعىس جانە ورتالىق ايماقتارداعى قازاق ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ پروبلەمالارى

قۇرمەتتى كەڭەس وتىرىسىنا قاتىسۋشىلار! قۇرمەتتى مينيستر مىرزا!

مەنىڭ باياندامنىڭ تاقىرىبى - قازاق جەرىنىڭ شىعىس جانە ورتالىق ايماقتارىنداعى قازاق تىلىندەگى مەكتەپتەردىڭ جاعدايى جانە پروبلەمالارى. «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسى بيىل شىعىس قازاقستان، اقمولا، قاراعاندى جانە پاۆلودار وبلىستارىنىڭ اۋدان ورتالىقتارى مەن ءىرى ەلدى مەكەندەرىندە كەزدەسۋلەر وتكىزىپ، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جاي-كۇيىمەن تانىستى. مەنىڭشە، بۇل ماسەلەنى بۇگىنگى وتىرىسقا قاتىسىپ وتىرعان ماماندار دا ءبىر كىسىدەي بىلەدى دەپ ويلايمىن.

تاۋەلسىزدىك قايتا ورالعانان كەيىنگى جىلدارى ۇلتتىق جاڭعىرۋ ماسەلەسى ءسوز بولسا، ءبىزدىڭ رەسمي ورگاندار قانشا قازاق مەكتەبىنىڭ، قانشا بالاباقشانىڭ پايدا بولعانىن تىلگە تيەك ەتەدى. ءيا، وسى جيىرما جىلدىڭ ىشىندە قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن 800 دەي مەكتەپ اشىلىپتى. ەگەر 50-60-جىلدارداعى تىڭ يگەرۋ كەزىندە 800-دەي قازاق مەكتەبىنىڭ جابىلعانىن ەسىمىزگە الساق، ءبىز قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى جونىندە 61-جىلدىڭ دەڭگەيىنە ەندى عانا جەتىپپىز. بۇل ماقتانۋعا تۇرارلىق دەرەك ەمەس.

وسى جيىرما جىلدىڭ ىشىندە الماتىداعى قازاق مەكتەبىنىڭ سانى 54 ەسە ءوسىپتى (بۇرىن ءبىر عانا مەكتەپ بولسا، قازىر 54 قازاق مەكتەبى بار). ال شىعىس، سولتۇستىك، ورتالىق ايماقتاردا، ءبىزدىڭ تىلىمىزبەن ايتقاندا، ورىس ءتىلدى وڭىرلەردەگى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى دا، ساپاسى دا سىن كوتەرمەيتىن دەڭگەيدە. الىس اۋىلداردان اۋدان ورتالىقتارىنا، ءوندىرىستى ەلدى مەكەندەرگە قازاق ازاماتتارىنىڭ كوشىپ كەلۋىنىڭ توقتايتىن ءتۇرى جوق، بىراق ولارعا ارنالعان قازاق مەكتەپتەرى جوقتىڭ قاسى، سونداقتان ولار امالسىزدان بالالارىن ورىس تىلىندەگى مەكتەپتەرگە بەرۋدە.  ويتكەنى كەيبىر اۋدانداردا قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى 1991 جىلدىڭ دەڭگەيىندە قالعان... ارينە، بۇل جەردەگى باستى ماسەلە -  ازاماتتاردىڭ (ونىڭ ىشىندە، قازاقتاردىڭ) ءالى دە بولسا، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بولاشاعىنا دەگەن سەنىمدەرىنىڭ جوقتىعى... بۇل پسيحولگيالىق ماسەلەنى شەشۋ تەك قانا مەملەكەتتىڭ جۇمىسى ەمەس، ازاماتتىق قوعامنىڭ، ءبىرىنشى ورىندا، اتا-انالاردىڭ دا مىندەتى ەكەنىندە تالاس جوق. الايدا ازاماتتاردىڭ بالالارىن قازاق تىلىندەگى مەكتەپكە بەرمەۋلەرىنىڭ باسقا دا سەبەپتەرى بار. مەن وسى ماسەلەلەرگە قىسقاشا توقتالىپ كەتكىم كەلەدى:

• تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە ارالاس مەكتەپتەردىڭ كوبەيگەنى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. ول جەردە ساباقتان باسقا ءىس-شارالاردىڭ بارلىعىنىڭ باسقا مەملەكەتتىڭ مەملەكەتتىك تىلىندە جۇرگىزىلەتىنىن ءبارىمىز بىلەمىز. بالالارىن قازاقشا ۇيرەتكىسى كەلگەن كوپتەگەن اتا-انا وسىنداي جاعدايدى كورگەننەن سوڭ، «بالالارىمىز شالا ورىس نە شالا قازاق بولعانشا ورىسشا وقىعاندارى دۇرىس» دەگەن پىكىرگە سايادى. بۇدان شىعاتىن جول بىرەۋ-اق سياقتى. ول ارالاس مەكتەپتەردەگى وقۋ تاربيە جۇمىستارىنىڭ، ءبىرىنشى كەزەكتە، قازاق تىلىندە جۇرگىزىلۋى. تەك قانا ءبىر تىلدە - ورىس تىلىندە جۇرگىزىلۋگە تيىم سالىنۋى قاجەت. كورنەكى قۇرالدار، ساباق كەستەلەرى دە وسى تالاپقا كىرەدى. ۇيىرمەلەردىڭ بارلىعىنا دا وسى تالاپ قويىلۋى شارت. ەڭ باستىسى، مەكتەپتىڭ ديرەكتورى مىندەتتى تۇردە قازاق ءتىلىن تولىق مەڭگەرگەن مامانى بولۋى كەرەك. ەگەر بۇل ماسەلەلەر شەشىلمەسە، ارالاس مەكتەپتەردى ورىس تىلىندەگى مەكتەپتەردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋعا تولىق بولادى.
• قازاق مەكتەپتەرىن سالۋدى جوسپارلاعاندا، ونىڭ ورنالاساتىن جەرىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولۋىنۋ قاجەت. ورىس ءتىلدى ەلدى مەكەندەردە، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ (ولار وتە از، بالالار جان-جاقتان جينالادى) ورتالىقتا ورنالاسقانى دۇرىس. ەلدى مەكەننىڭ جان-جاعىندا بىتىراي ورنالاسقان وقۋشىلاردىڭ كەلىپ كەتۋى ماسەلەسىن وسىلاي شەشۋگە بولادى. ال بىزدەر مونيتورينگ جۇرگىزگەن ەلدى مەكەندەردە، كەرىسىنشە، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ كوپشىلىگى ەلدى مەكەننىڭ شەتىندە ورنالاسقان. قالانىڭ ءبىر شەتىنەن ەكىنشى شەتىنە قاتىناۋدىڭ قيىنشىلىعىنان كوپتەگەن اتا-انا بالالارىن ورىس مەكتەپتەرىنە بەرۋگە ءماجبۇر بولادى. ارينە، بۇل مەكتەپتەر كەڭەس وكىمەت كەزىندە، قازاق حالقىنىڭ، قازاق ءتىلىنىڭ «ەكىنشى سورت» بولىپ تۇرعان كەزىندە سالىنعان. ءبىر عانا مىسال، زەرەندىدەگى قازاق مەكتەبى اۋدان ورتالىعىن ەڭ شەتىندە، زەرەندى كولىنىڭ جاعاسىندا ورنالساقان...مەكتەپتەن كورى دەمالىس ورنىنا ۇقسايدى. قىستىڭ كوزى قىراۋدا قالانىڭ ەكىنشى شەتىنەن بۇل جاققا كەلۋدىڭ ءوزى ۇلكەن ەرلىكتى تالاپ ەتەدى.
• ەڭ باستى پروبلەما - بۇرىنعى ورىس تىلىندەگى مەكتەپتەردەگى بالا سانىنىڭ ازايىپ كەلە جاتقانىن، ال مەملەكەتتىك تىلدە وقيتىن وقۋشىلاردىڭ كوبەيىپ كەلە جاتقاندىعىن ەسكەرە وتىرىپ، بۇل ايماقتارداعى ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردە وپتيميزاتسيا جۇرگىزۋ ماسەلەسى دەپ ويلايمىن. قازىرگى ورىس تىلىندەگى مەكتەپتەردەگى وقۋشىلاردىڭ سانى مەن مەكتەپتەردىڭ سيىمدىلىعىن سالىستىرا ۇاراساڭىز، قازاق تىلىندەگى مەكتەپتەردى سالۋدى ون جىلعا شەگەرۋگە انىق بولادى. ءبىر عانا مىسال، ريددەردەگى 16 ورىس تىلىندەگى مەكتەپتىڭ سيىمدىلىعى 10048 وقۋشى. ال سول مەكتەپتەردە وقىپ جاتقان وقۋشىلار سانى - 5522 بالا. وسىنداي جاعدايدا جالعىز قازاق مەكتەبىنە («شاڭىراق») بالا سيماي، جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ تاعى ءبىر مەكتەپ اشۋدى جوسپارلاۋى اقىلعا سيمايدى. ەگەر وپتيميزاتسيا جاسالسا، كەمدەگەندە 600 ورىندىق تاعى 8 قازاق ءتىلدى مەكتەپدى اشۋعا بولادى. مىسالى، №17-مەكتەپتىڭ سيىمدىلىعى 960 وقۋشى بولسا، ونداعى قازىرگى وقيتىن بالالار سانى - 342. دەمەك 618 ورىن بوس تۇر. ال №3 مەكتەپتە 1176 بالا وقۋى كەرەك، بىراق ونداعى بالا سانى - 586 عانا. 590 ورىن تاعى دا بوس. مەنىڭ ويىمشا 1940 ادامادىق №14 مەكتەپتەگى 500 بالانى (تاعى 1140 ورىن بوس تۇر) 3-مەكتەپكە كوشىرسەڭىز، مىڭ ورىندىقتى قازاق مەكتەبى پايدا بولادى. ارينە، ورىس ءتىلدى مەكتەپتەردىڭ اتا-انالارى ءوز بالالارىنىڭ ەكى كوشەنى كەسىپ وتۋىنە قارسى بولىپ، جاندارى شىعىپ وتىر، بىراق قازاق ءتىلدى مەكتەپتىڭ وقۋشىلارىنىڭ 5 شاقىرىم جەردەن كەلىپ-كەتۋىنە ەشكىمنىڭ دە باستارى اۋىرمايدى. بۇل جەردە اتا-انالارمەن ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىنىڭ جۇرگىزىلمەيتىنى (بۇل جەرگىلىكتى اكىمشىلىكتىڭ، ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ، قوعامدىق ۇيىمداردىڭ مىندەتى) كورىنىپ تۇر. دەمەك بۇل جەردە مينيسترلىك تاراپىنان ناقتى ءبىر بۇيرىق نە ەرەجە قاجەت. ءبىر جەردە تۇرىپ، ءبىر-بىرلەرىنىڭ جاعدايلارىن تۇسىنبەگەن ورىس ءتىلدى وقۋشىلاردىڭ اتا-انالارى زاڭعا باعىنۋلارى كەرەك. وسى جەردە زورلىقپەن كوشىرىلگەن باسقا ۇلت وكىلدەرىنە سوڭعى ناندارىن بالالارىنىڭ اۋزىن جىرىپ بەرگەن، ءۇيىنىڭ ءتورىن ۇسىنعان اتا-انالارىمىز تۇسەدى. قازىر سولاردىڭ بالالارى قازاقتىڭ مەكتەبىنە بوس بولمەلەرىن بەرۋدەن باس تارتىپ وتىر. دەمەك بىزدە مەملەكەتتىك تىلدەگى مەكتەپتىڭ - مەملەكەتتىك ساياسات ەكەندىگى ۇمىتىلعان. ايتا ەكتۋ كەرەك، تەمىرتاۋداعى سوتتاسۋ دا وسى ماسەلەدەن تۋىنداعان.
• قازاق مەكتەپتەرىن اشۋدى جوسپارلاۋدا، ولارعا مەكتەپ سالۋدا كوپ جىلدى قامتيتىن، پەرسپەكتيۆالىق كوزقاراس كەرەك. مىسالى ريددەردە 600 ورىندىق مەكتەپ سالىنادى دەيدى.. ء(الى دە «دەيدى»...). بىراق قازاق وقۋشىلارىنىڭ سانى قازىردىڭ وزىندە 620 عا جەتكەن. دەمەك ول مەكتەپ سالىنامىن دەگەنشە، وقۋشىلاردىڭ سانى 1000-نان اسۋى مۇمكىن. ءومىر بويى جارىماي جۇرگىزىپ قويامىن دەمەسە جانە ءورىستىلدى مەكتەپتەردىڭ اتا-انالارى تاراپىنان شۋ شىعىپ كەتە مە دەمەسە، جەرگىلىكتى بيلىك مەكتەپتەگى ورىندى بولاشاقتى ەسكەرە وتىرىپ جوسپارلاۋى شارت. ايتا كەتۋ كەرەك، ءدال وسىنداي جاعدايلار باسقا اۋدانداردا دا كەزدەسەدى.
• تاىع ءبىر انىق كوزگە تۇسكەن كەلەڭسىزدىك - قازاق مەكتەپتەرىنىڭ عيماراتىنىڭ، تەحنيكالىق بازاسىنىڭ تومەندىگى. مىسالى، شىعىس قازاقستان وبلىسىنداعى ۇلان اۋدانىنداعى مەكتەپتىڭ عيماراتى - ءجۇزۋ باسسەينى بولسا، اقمولا وبلىسىنداعى ەلتاي ەلدى مەكەنىندەگى 320 بالا وقيتىن قازاق مەكتەبى اۋرۋحانانىڭ عيماراتىنا ورنالاسقان، ال سول جەردەگى 130 بالا وقيتىن ورىس ءتىلدى مەكتەپ تيپتىك 3 قاباتتى عيماراتتا. ءجۇزۋ باسسەيىنىندەگى سىنىپ بولمەلەرىندە تەرەزە جوق! باستاۋىش سىنىپتىڭ بالالارى، تۇرمەدە «ستاكان» دەپ اتالاتىن، اۋزى-مۇرنى جوق وتاۋدا ءدارىس الۋدا. ال مەتەپكە اينالعان اۋرۋحانادا سپورت زالىنىڭ بولماۋى ەشكىمدى تاڭ قالدىرمايتىن بولار. بۇنداي جاعدايلار شىعىس قازاقستاننىڭ گلۋبوكوە اۋدانى ورتالىعىنداعى مەكتەپتە دە كەزدەستى. بۇنداي مەكتەپتەرگە قانداي اتا-انا بالالارىن بەرەدى جانە بۇل ديسكريميناتسيا الەۋمەتتىك ادىلەتسىزدىككە، كەيىن الەۋمەتتىك جارىلىسقا الىپ كەلەتىنىن ۇمىتپالىق. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن ءبىر عانا وبلىستاعى جاعدايدا مىسالعا الايىق. قاراعاندى وبلىسىسىنداعى (باسقا وبلىستاعا قاراعاندا جاعدايلارى ءبىرشاما جاقسى دەپ ەسەپتەلىنەتىن وبلىس) جاعداي مىناداي:

260 قازاق تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتىڭ

• 48 مەكتەپ پەشپەن جىلىتىلادى;
• 95 مەكتەپتە سۋ تاسىمالدانادى;
• 170 مەكتەپتىڭ دارەتحانالارى دالادا ورنالاسقان;
• 53 مەكتەپتە تولىق جابدىقتالعان مەديتسينا كابينەتى جوق;
• 98 مەكتەپتىڭ سپورت زالى جوق;
• 82 مەكتەپتە سپورت الاڭى جوق;
• 94 مەكتەپتە اسحانا جوق...

ارينە، بۇل دەرەكتەردىڭ بارلىعىن ورىس تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپپەن سالىستىرىپ

بەرۋگە بولادى. بىراق ءبىزدىڭ ماقساتىمىز ەكى تىلدىك ورتاعا وت تاستاۋ ەمەس.

• ەڭ باستىسى، الىس اۋىلدارداعى اۋدان ورتالىقتارىنا، شاعىن قالالارعا كوشىپ كەلىپ جاتقان قازاق وتباسىلارىن ەسەپتەي وتىرىپ، قازاق مەكتەپتەرىمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ناقتى مەملەكەتتىك جوسپارى جاسالۋى كەرەك. ونداي بولماعان جاعدايدا، ورىس مەكتەپتەرىندە وقيتىن قارا كوزدەر كوبەيە تۇسەدى.

دوس كوشىم

رەسپۋبليكالىق «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنىڭ توراعاسى

"اباي-اقپارات"