Qolymyzgha ghúlama ghalym, Qazaq akademiyasynyng túnghysh preziydenti Qanysh Sәtbaevtyng «Algebra» oqulyghy týsti. Búl kitapty oqymysty sonau 1924 jyly 25 jasynda ana tilimizde arab grafikasymen jazyp shyqqan eken. Endi, mine, aragha tura 85 jyl salyp, kirillisagha kóshirilip basylghan oqulyq kózimizge ottay basylyp otyr. Kitap ghalymnyng 110 jyldyq mereytoyyna túspa-tús shyqty.
Kezinde Alash ziyalylary qazaq halqynyng tez arada órkeniyet legine qosyluy ýshin bar bilimin ayamay, ter tóge san salada oqulyq jazyp shygharghan. Mәselen, Álihan Bókeyhanov astronomiya men jaghrafiyany, Maghjan Júmabaev pedagogikany, Halel Dosmúhamedov anatomiya men zoologiyany, Jýsipbek Aymauytov psihologiyany, Ahmet Baytúrsynov, Eldes Omarov, Nәzir Tóreqúlov til bilimin, Múhtar Áuezov әdebiyetti jazsa, al Mirjaqyp Dulatov, Súltanbek Qojanov, Álimhan Ermekov matematikagha den qoyghan. Matematikanyng ishindegi kýrdeli pәn «Algebrany» Qanysh Imantayúly qolgha alyp, aldymen arab qarpinde 1924 jyly jazyp shyghyp (592 bettik qoljazba), sonynan latyn grafikasyna 1929 jyly (1400 bet) kóshiredi.

Qolymyzgha ghúlama ghalym, Qazaq akademiyasynyng túnghysh preziydenti Qanysh Sәtbaevtyng «Algebra» oqulyghy týsti. Búl kitapty oqymysty sonau 1924 jyly 25 jasynda ana tilimizde arab grafikasymen jazyp shyqqan eken. Endi, mine, aragha tura 85 jyl salyp, kirillisagha kóshirilip basylghan oqulyq kózimizge ottay basylyp otyr. Kitap ghalymnyng 110 jyldyq mereytoyyna túspa-tús shyqty.
Kezinde Alash ziyalylary qazaq halqynyng tez arada órkeniyet legine qosyluy ýshin bar bilimin ayamay, ter tóge san salada oqulyq jazyp shygharghan. Mәselen, Álihan Bókeyhanov astronomiya men jaghrafiyany, Maghjan Júmabaev pedagogikany, Halel Dosmúhamedov anatomiya men zoologiyany, Jýsipbek Aymauytov psihologiyany, Ahmet Baytúrsynov, Eldes Omarov, Nәzir Tóreqúlov til bilimin, Múhtar Áuezov әdebiyetti jazsa, al Mirjaqyp Dulatov, Súltanbek Qojanov, Álimhan Ermekov matematikagha den qoyghan. Matematikanyng ishindegi kýrdeli pәn «Algebrany» Qanysh Imantayúly qolgha alyp, aldymen arab qarpinde 1924 jyly jazyp shyghyp (592 bettik qoljazba), sonynan latyn grafikasyna 1929 jyly (1400 bet) kóshiredi.
«Altyn kezdik qap ishinde qalmas» degen osy da. Qayratker aqyn Kәkimbek agha Salyqov «Halyqaralyq Qanysh Sәtbaev atyndaghy qorgha» jetekshilik jasap, oqulyqtyng kirillisa qarpimen shyghuyna múryndyq boldy. Kәkenning búl abzal isine Euraziya últtyq uniyversiytetining búrynghy rektory S.Ábdimanapov ta, qazirgi rektory B. Ábdirayymov ta ýn qosyp, prorektory D. Qamzabekov te basylymnyng jýielenuine atsalysty.
Kitaptyng ereksheligi – onyng sapasynda. Qazirgi tanda neshe týrli qoyyrtpaq oqulyqtar shygharylyp, olar syn tezine týsse de, salalyq ministrlik óz tarapynan nemqúraydylyq tanytyp keledi. Bala úghymyna auyr sóz tirkesteri, mәsele esepter ata-anany da, múghalimderdi de qajytty. Mine, osy túrghydan alyp qaraghanda, Sәtbaev «Algebrasynyn» tili jatyq, esep beru logikasy berik, esep shygharu týzilimderi shiraq ta shymyr.
Osy kýngi terminkomnyng qaperine salatynday, atalmysh basylymdaghy atauly terminder halqymyzdyng tól sózderimen sipattalghan. Mәselen: formula – órnek, rasionalinaya velichina – ólshemdi shama, irrasionalinaya velichina – ólshemsiz shama, diametr – óre, kvadratnoe uravnenie – sharshylyq tendeu, bikvadratnoe uravnenie – qos sharshyly tendeu, sopryajennye chisla – týiindes sandar, progressiya – dәuirleu, proporsiya – teng ara, chisliyteli – jarnaq, nevozmojnosti – bolymsyzdyq, koeffisiyent – san ósirgish,, teorema – týiin, funksiya – berne, tojdestvo – birdeylik, ravnoznachnosti – mәnilestik, pribliyjennyy koreni – juyqtas týbir, koreni s nedostatkom – olqy týbir, koreni s izbytkom – qalqy týbir, vyrajenie – әlpet, kompleksnye chisla – shoghyrly sandar, simmetriya – ýilesim, mnimye chisla – kýmәndi sandar, kratnoe – bólinbe, predydushie chleny – ilgeri mýsheler, posleduishie chleny – keyingi mýsheler, binom Niutona – Niutonnyng qos mýsheligi, t.s.s.
Ana tilimizde ótken ghasyrda túnghysh jazylghan osynau matematika oqulyghy 11 bólimnen, onyng ishinde 40 baptan túrady, úzyn-yrghasy – 442 bet. Búl kitap әli de óz qúnyn joymaghan, qazirgi sapaly oqulyqqa qat zamanda oqushylargha da, múghalimderge de bagha jetpes asyl qazyna. Múny qosymsha hrestomatiyalyq kitap retinde әbden paydalanugha bolady. Bir әttegen-ayy, basylymnyng taralymy az, bar-joghy 500 dana. Eng aldymen, búl kitaptardyng mektep kitaphanalarynan oryn alghany lәzim.
Atalmysh basylymnyng túsaukeser dóngelek ýstel otyrysy Euraziya últtyq uniyversiytetinde ótkizildi. Otyrysty kirispe sózben uniyversiytet rektory Baqytjan Ábdirayymov ashty. Odan ary qaray kórnekti aqyn, memleket qayratkeri Kәkimbek Salyqov mazmúndy bayandama jasady. Basylym jobasynyng jetekshisi, akademik Múhtarbay Ótelbaevtyng pikiri kónilge qonymdy boldy. Ol osy kitaptyng basyluyna ólsheusiz enbek sinirgen matematik ghalymdar O. Qashqynbaevqa, Á.Ibatovqa, Q.Myrzataevagha, L. Japsarbaevagha, M.Aldaygha, A.Abylaevagha, Z.Ábdihalyqovqa sheksiz alghysyn aityp, rizashylyq sezimin bildirdi.
Qoryta kelgende, halqymyzdyng birtuar úly Qanysh aghamyzdyng san qyrly qyzmetining taghy bir parasy jarqyray kórinip, qazynaly mol múrasy ózi sheksiz sýigen tughan halqyna jol tartty.

Baqytjan TOBAYaQOV, QR Últtyq injenerlik akademiyasynyng mýshe-korrespondenti

«Ana tili» gazeti 14 mamyr 2009 jyl
http://anatili.kz/