QASIYETTI ASTY QORLAU EMES PE?!.
Gazetimizding (6 qyrkýiek, 2012 jyl) №36 sanynda oily oqyrmanymyzdyng «Últtyq asymyzdy әjuagha ainaldyryp...» degen shaghyn maqalasy jaryq kórgen bolatyn. Elimizdegi telearnalardyng últtyq taghamymyz - etti «besbarmaq» nemese «beshbarmaq» dep әjuagha ainaldyrghany turaly ashyna jazghan avtor qazaqtyng túrmys-saltynan, әdet-ghúrpynan habary joq telearna tilshilerin týirep ótken. Osydan keyin telearna basshylary qateligin moyyndap, synnan nәtiyje shygharar dep ýmittendik. Salghyrttyq pa, әlde samarqaulyq pa, әiteuir telearna tilshileri astyng ýlkeni - et taghamyn birde «besbarmaq», birde «beshbarmaq» dep aitudan janylar emes.
Soraqysy sol, basqalardy aitpaghanda, qazaqtildi tilshilerding ózi ata-babanyng qasiyetti asyn «besbarmaq» dep keketip túrghanyn qalaysha bilmeydi? Qazaq qashan últtyq asyn - «beshbarmaq» dep ataghan? Búl bizding qazaq bolghaly túrmystyq ómirimizde mýldem úshyraspaghan atau ghoy. Endeshe, sózding parqyn týsinbeytinderding is-әreketin nege jatqyzamyz?
Gazetimizding (6 qyrkýiek, 2012 jyl) №36 sanynda oily oqyrmanymyzdyng «Últtyq asymyzdy әjuagha ainaldyryp...» degen shaghyn maqalasy jaryq kórgen bolatyn. Elimizdegi telearnalardyng últtyq taghamymyz - etti «besbarmaq» nemese «beshbarmaq» dep әjuagha ainaldyrghany turaly ashyna jazghan avtor qazaqtyng túrmys-saltynan, әdet-ghúrpynan habary joq telearna tilshilerin týirep ótken. Osydan keyin telearna basshylary qateligin moyyndap, synnan nәtiyje shygharar dep ýmittendik. Salghyrttyq pa, әlde samarqaulyq pa, әiteuir telearna tilshileri astyng ýlkeni - et taghamyn birde «besbarmaq», birde «beshbarmaq» dep aitudan janylar emes.
Soraqysy sol, basqalardy aitpaghanda, qazaqtildi tilshilerding ózi ata-babanyng qasiyetti asyn «besbarmaq» dep keketip túrghanyn qalaysha bilmeydi? Qazaq qashan últtyq asyn - «beshbarmaq» dep ataghan? Búl bizding qazaq bolghaly túrmystyq ómirimizde mýldem úshyraspaghan atau ghoy. Endeshe, sózding parqyn týsinbeytinderding is-әreketin nege jatqyzamyz?
Kýz - telearnalardyng janalyq engizetin shaghy. Qazir әrbir telearna jobalaryn jarnamalaugha kirisip ketti. Ádettegidey otandyq telearnalardyng jana mausymgha dayyndaghan ónimderining kópshiligi oiyn-sauyq hәm jenil-jelpi baghdarlamagha negizdelgen. Mәselen, «Jetinshi arnada» «Quyrdaq» sketch-shou, al «KTK»-da «Beshbarmaq-shou». Jaraydy, múnday jenil-jelpi baghdarlamany últtyq taghamymyzdyng atymen ataghandary ýshin kinәlaudyng reti joq shyghar. Áriyne, bizding kez kelgen telearnanyng sayasatyna, ishki ashanasyna bas súghugha onshalyqty qaqymyz joq. Biraq ta búl telearnalar milliondaghan kórermenge habar taratady ghoy. Dýiim júrt kók jәshikten ózine kerektisin azyq retinde alatynyn eskersek, kerisinshe olargha keri tәrbie berip, sanasyn ulap jatqan joqpyz ba? Ár eldin, әr telearnanyn, tipti әrbir adamnyng da óz últyna, tiline degen qúrmeti bolu kerektigi sózsiz. Sonda bizding últtyq asymyzdy «beshbarmaq» deuimiz qúrmetke layyq atau ma? Tipti, telearna qyzmetkerlerining sholaq tiline «Sybagha-shou» degen tirkes nege oralmady eken dep te oilaysyn. Árbirden son, biz auyzeki tilding ózinde «Qazanda «beshbarmaq» qaynap jatyr ma?» dep aitpaymyz ghoy. Kez kelgen qazaq «Et asyp jatyrsyz ba?» nemese «O-o, buy búrqyrap et qaynap jatyr eken ghoy...» deydi marqayyp. Al bireu-mireu ózbekting últtyq asy - palaudy búrmalap, basqasha malau-jalau dep aityp kórsinshi. Sol mezette hammasy onyng kәllasyn júlyp aludan tayynbas edi. Al bizding marghau, boykýiez qoghamgha bәribir.
«Beshbarmaq-shoudyn» alghashqy kórsetilimin qaradyq. Búghan qatysugha niyet bildirgen adam et taghamyn әzirleuden sayysqa týsetin kórinedi. Yaghni, últtyq asymyzdy dәmdi dayyndaudyng qúpiyasyn ashatyn qonaq et qaynatyp, jayma jayy kerek. Al taghamdy baghalau ýshin meyramhanalardan arnayy aspazshylar men shou-biznesting ókilderi men qogham qayratkerleri shaqyrylady eken. Sol qazylardyng ishinde qasqayyp otyrghan M.Áuezov atyndaghy akademiyalyq drama teatrynyng diyrektory Esmúhan Obaev myrzany kórdik. Ol aldyndaghy etting dәmin tatqan kezde «Shirkin, qazaqtyng «beshbarmaghyna» jetetin as joq qoy», - dep salghanda kóptegen kórermen óz qúlaghyna ózi senbedi. Basqa-basqa, últtyq asymyzdy «beshbarmaq» deu Esmúhan aghaday belgili azamatqa jarasa ma? Shyny kerek, biz Esmúhan aghadan basqany kýtken edik. «Búl kisi kópti kórgen, oqyghan-toqyghan ziyaly azamat. Ne de bolsa, últtyq asymyzdy әjuagha ainaldyryp jýrgenderding meselin qaytaratyn osy kisi bolar» dedik ózimsinip. Ókinishtisi sol, Esmúhan agha kýlli kórermenning aldynda «beshbarmaq» dep auzyn toltyryp, birneshe mәrte qaytalaghanda ýkili ýmitimiz su sepkendey basyldy. Qazaqtyng bildey ziyalysy osylay dep otyrsa, basqadan ne ýmit, ne qayyr?!
Esmúhan Obaev aghamyz sonau zúlmat jyldary Qazaqstandy basqarugha kelgen F.Goloshekinning Ortalyq Komiytetke: «Qazaqtar etti kóp paydalanady eken jәne qolymen jeydi. Sondyqtan da ony «besbarmaq» dep ataydy eken», - dep esep bergenin bizden jaqsy biledi. Milliondaghan qazaqtyng qynaday qyryluyna mýddeli bolghan imperiyalyq kýsh bizdi jabayy halyqqa tenegisi keldi. Qazaqtyng últtyq taghamyn mazaq etu oiymen «Beshbarmaq» degen ataudy mәngige qaldyryp ketken de sol Resey otarshylary. Ár qazaq kirpiyaz, kóbisi bes uaqyt namazyn qaza etpeytin, dәret alyp, aldygha dәm kelerde qoly-basyn yjdaghatpen shayatynyna qaramay, «Qazaqtar eshqashan juynbay, taghamdaryna qol salyp, qoghamaylana jey beredi» degen kórgensiz әngimeler de sol zamanda aitylghan. Mine, otarshyldyqtan qalghan sarqynshaq atau ómirimizge dendep bara jatqany sonshalyq, búryn elimizding meyramhanalary men dәmhanalary as mәzirine «Qazaqsha et» dep jazsa, qazir jappay «besbarmaq» dep ataugha kóship ketipti. Osy túrghyda eske týsedi, 2000 jyly aitysker aqyn Qonysbay Ábil Astanadan meyramhana ashyp, oghan «Beshbarmaq» degen at bergen kәsipkerdi sotqa deyin sýiregen edi. Oghan marqúm Aqseleu Seydimbek, professor Qoyshyghara Salghara aghalarymyz aralasyp, meyramhanany «Beshbarmaq» dep ataugha jol bermegen-túghyn. Sondaghy Aqseleu Seydimbektin: «Beshbarmaq» degen qazaqty kemsitip, qorlap aitylghan sóz. Búl «kalbiyt» degen sózding ekinshi balamasy. Orys otarshylary bizdi mәdeniyetsiz, qalay tamaq jeudi bilmeydi, kórsoqyr, nadan dep, etti qolmen jegenimiz ýshin osylay kelekelep ataghan. Búnday otarshylar engizgen itarshy sóz Astananyng tórinde túrghany qúldyqtyng aiqyn belgisi» degen pikiri biraz jangha oy salghany jadymyzda. Osyny bile túra, Tәuelsizdikting 20 jyldyghy qarsanynda 200 keli et asyp, әlemdik Ginnes kitabyna «qazaqsha et» emes, «beshbarmaq» atymen kirgenimizdi qalay týsinemiz?
Oghan eng aldymen, telearnanyng sauatsyz, tilbúzar tilshileri kinәli. Al olardyng jibergen óreskel kemshiligin betine basyp, kýlli qazaq halqyn kelemejden qútqarugha tiyis әlgindey ziyaly qauym ókilderining de oilanbaytyndyghyna opynudan basqa amal bar ma?
Dinara MYNJASARQYZY
"Týrkistan" gazeti
