گازەتىمىزدىڭ (6 قىركۇيەك، 2012 جىل) №36 سانىندا ويلى وقىرمانىمىزدىڭ «ۇلتتىق اسىمىزدى اجۋاعا اينالدىرىپ...» دەگەن شاعىن ماقالاسى جارىق كورگەن بولاتىن. ەلىمىزدەگى تەلەارنالاردىڭ ۇلتتىق تاعامىمىز - ەتتى «بەسبارماق» نەمەسە «بەشبارماق» دەپ اجۋاعا اينالدىرعانى تۋرالى اشىنا جازعان اۆتور قازاقتىڭ تۇرمىس-سالتىنان، ادەت-عۇرپىنان حابارى جوق تەلەارنا تىلشىلەرىن تۇيرەپ وتكەن. وسىدان كەيىن تەلەارنا باسشىلارى قاتەلىگىن مويىنداپ، سىننان ناتيجە شىعارار دەپ ۇمىتتەندىك. سالعىرتتىق پا، الدە سامارقاۋلىق پا، ايتەۋىر تەلەارنا تىلشىلەرى استىڭ ۇلكەنى - ەت تاعامىن بىردە «بەسبارماق»، بىردە «بەشبارماق» دەپ ايتۋدان جاڭىلار ەمەس.

سوراقىسى سول، باسقالاردى ايتپاعاندا، قازاقتىلدى تىلشىلەردىڭ ءوزى اتا-بابانىڭ قاسيەتتى اسىن «بەسبارماق» دەپ كەكەتىپ تۇرعانىن قالايشا بىلمەيدى؟ قازاق قاشان ۇلتتىق اسىن - «بەشبارماق» دەپ اتاعان؟ بۇل ءبىزدىڭ قازاق بولعالى تۇرمىستىق ومىرىمىزدە مۇلدەم ۇشىراسپاعان اتاۋ عوي. ەندەشە، ءسوزدىڭ پارقىن تۇسىنبەيتىندەردىڭ ءىس-ارەكەتىن نەگە جاتقىزامىز؟

گازەتىمىزدىڭ (6 قىركۇيەك، 2012 جىل) №36 سانىندا ويلى وقىرمانىمىزدىڭ «ۇلتتىق اسىمىزدى اجۋاعا اينالدىرىپ...» دەگەن شاعىن ماقالاسى جارىق كورگەن بولاتىن. ەلىمىزدەگى تەلەارنالاردىڭ ۇلتتىق تاعامىمىز - ەتتى «بەسبارماق» نەمەسە «بەشبارماق» دەپ اجۋاعا اينالدىرعانى تۋرالى اشىنا جازعان اۆتور قازاقتىڭ تۇرمىس-سالتىنان، ادەت-عۇرپىنان حابارى جوق تەلەارنا تىلشىلەرىن تۇيرەپ وتكەن. وسىدان كەيىن تەلەارنا باسشىلارى قاتەلىگىن مويىنداپ، سىننان ناتيجە شىعارار دەپ ۇمىتتەندىك. سالعىرتتىق پا، الدە سامارقاۋلىق پا، ايتەۋىر تەلەارنا تىلشىلەرى استىڭ ۇلكەنى - ەت تاعامىن بىردە «بەسبارماق»، بىردە «بەشبارماق» دەپ ايتۋدان جاڭىلار ەمەس.

سوراقىسى سول، باسقالاردى ايتپاعاندا، قازاقتىلدى تىلشىلەردىڭ ءوزى اتا-بابانىڭ قاسيەتتى اسىن «بەسبارماق» دەپ كەكەتىپ تۇرعانىن قالايشا بىلمەيدى؟ قازاق قاشان ۇلتتىق اسىن - «بەشبارماق» دەپ اتاعان؟ بۇل ءبىزدىڭ قازاق بولعالى تۇرمىستىق ومىرىمىزدە مۇلدەم ۇشىراسپاعان اتاۋ عوي. ەندەشە، ءسوزدىڭ پارقىن تۇسىنبەيتىندەردىڭ ءىس-ارەكەتىن نەگە جاتقىزامىز؟
كۇز - تەلەارنالاردىڭ جاڭالىق ەنگىزەتىن شاعى. قازىر ءاربىر تەلەارنا جوبالارىن جارنامالاۋعا كىرىسىپ كەتتى. ادەتتەگىدەي وتاندىق تەلەارنالاردىڭ جاڭا ماۋسىمعا دايىنداعان ونىمدەرىنىڭ كوپشىلىگى ويىن-ساۋىق ءھام جەڭىل-جەلپى باعدارلاماعا نەگىزدەلگەن. ماسەلەن، «جەتىنشى ارنادا» «قۋىرداق» سكەتچ-شوۋ، ال «كتك»-دا «بەشبارماق-شوۋ». جارايدى، مۇنداي جەڭىل-جەلپى باعدارلامانى ۇلتتىق تاعامىمىزدىڭ اتىمەن اتاعاندارى ءۇشىن كىنالاۋدىڭ رەتى جوق شىعار. ارينە، ءبىزدىڭ كەز كەلگەن تەلەارنانىڭ ساياساتىنا، ىشكى اسحاناسىنا باس سۇعۋعا ونشالىقتى قاقىمىز جوق. بىراق تا بۇل تەلەارنالار ميلليونداعان كورەرمەنگە حابار تاراتادى عوي. ءدۇيىم جۇرت كوك جاشىكتەن وزىنە كەرەكتىسىن ازىق رەتىندە الاتىنىن ەسكەرسەك، كەرىسىنشە ولارعا كەرى تاربيە بەرىپ، ساناسىن ۋلاپ جاتقان جوقپىز با؟ ءار ەلدىڭ، ءار تەلەارنانىڭ، ءتىپتى ءاربىر ادامنىڭ دا ءوز ۇلتىنا، تىلىنە دەگەن قۇرمەتى بولۋ كەرەكتىگى ءسوزسىز. سوندا ءبىزدىڭ ۇلتتىق اسىمىزدى «بەشبارماق» دەۋىمىز قۇرمەتكە لايىق اتاۋ ما؟ ءتىپتى، تەلەارنا قىزمەتكەرلەرىنىڭ شولاق تىلىنە «سىباعا-شوۋ» دەگەن تىركەس نەگە ورالمادى ەكەن دەپ تە ويلايسىڭ. اربىردەن سوڭ، ءبىز اۋىزەكى ءتىلدىڭ وزىندە «قازاندا «بەشبارماق» قايناپ جاتىر ما؟» دەپ ايتپايمىز عوي. كەز كەلگەن قازاق «ەت اسىپ جاتىرسىز با؟» نەمەسە «و-و، بۋى بۇرقىراپ ەت قايناپ جاتىر ەكەن عوي...» دەيدى مارقايىپ. ال بىرەۋ-مىرەۋ وزبەكتىڭ ۇلتتىق اسى - پالاۋدى بۇرمالاپ، باسقاشا مالاۋ-جالاۋ دەپ ايتىپ كورسىنشى. سول مەزەتتە حامماسى ونىڭ كاللاسىن جۇلىپ الۋدان تايىنباس ەدى. ال ءبىزدىڭ مارعاۋ، بويكۇيەز قوعامعا ءبارىبىر.
«بەشبارماق-شوۋدىڭ» العاشقى كورسەتىلىمىن قارادىق. بۇعان قاتىسۋعا نيەت بىلدىرگەن ادام ەت تاعامىن ازىرلەۋدەن سايىسقا تۇسەتىن كورىنەدى. ياعني، ۇلتتىق اسىمىزدى ءدامدى دايىنداۋدىڭ قۇپياسىن اشاتىن قوناق ەت قايناتىپ، جايما جايۋى كەرەك. ال تاعامدى باعالاۋ ءۇشىن مەيرامحانالاردان ارنايى اسپازشىلار مەن شوۋ-بيزنەستىڭ وكىلدەرى مەن قوعام قايراتكەرلەرى شاقىرىلادى ەكەن. سول قازىلاردىڭ ىشىندە قاسقايىپ وتىرعان م.اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق دراما تەاترىنىڭ ديرەكتورى ەسمۇحان وباەۆ مىرزانى كوردىك. ول الدىنداعى ەتتىڭ ءدامىن تاتقان كەزدە «شىركىن، قازاقتىڭ «بەشبارماعىنا» جەتەتىن اس جوق قوي»، - دەپ سالعاندا كوپتەگەن كورەرمەن ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەدى. باسقا-باسقا، ۇلتتىق اسىمىزدى «بەشبارماق» دەۋ ەسمۇحان اعاداي بەلگىلى ازاماتقا جاراسا ما؟ شىنى كەرەك، ءبىز ەسمۇحان اعادان باسقانى كۇتكەن ەدىك. «بۇل كىسى كوپتى كورگەن، وقىعان-توقىعان زيالى ازامات. نە دە بولسا، ۇلتتىق اسىمىزدى اجۋاعا اينالدىرىپ جۇرگەندەردىڭ مەسەلىن قايتاراتىن وسى كىسى بولار» دەدىك ءوزىمسىنىپ. وكىنىشتىسى سول، ەسمۇحان اعا كۇللى كورەرمەننىڭ الدىندا «بەشبارماق» دەپ اۋزىن تولتىرىپ، بىرنەشە مارتە قايتالاعاندا ۇكىلى ءۇمىتىمىز سۋ سەپكەندەي باسىلدى. قازاقتىڭ بىلدەي زيالىسى وسىلاي دەپ وتىرسا، باسقادان نە ءۇمىت، نە قايىر؟!
ەسمۇحان وباەۆ اعامىز سوناۋ زۇلمات جىلدارى قازاقستاندى باسقارۋعا كەلگەن ف.گولوششەكيننىڭ ورتالىق كوميتەتكە: «قازاقتار ەتتى كوپ پايدالانادى ەكەن جانە قولىمەن جەيدى. سوندىقتان دا ونى «بەسبارماق» دەپ اتايدى ەكەن»، - دەپ ەسەپ بەرگەنىن بىزدەن جاقسى بىلەدى. ميلليونداعان قازاقتىڭ قىناداي قىرىلۋىنا مۇددەلى بولعان يمپەريالىق كۇش ءبىزدى جابايى حالىققا تەڭەگىسى كەلدى. قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامىن مازاق ەتۋ ويىمەن «بەشبارماق» دەگەن اتاۋ­دى ماڭگىگە قالدىرىپ كەتكەن دە سول رەسەي وتارشىلارى. ءار قازاق كىرپياز، كوبىسى بەس ۋاقىت نامازىن قازا ەتپەيتىن، دارەت الىپ، الدىعا ءدام كەلەردە قولى-باسىن ىجداعاتپەن شاياتىنىنا قاراماي، «قازاقتار ەشقاشان جۋىنباي، تاعامدارىنا قول سالىپ، قوعامايلانا جەي بەرەدى» دەگەن كورگەنسىز اڭگىمەلەر دە سول زاماندا ايتىلعان. مىنە، وتارشىلدىقتان قالعان سارقىنشاق اتاۋ ومىرىمىزگە دەندەپ بارا جاتقانى سونشالىق، بۇرىن ەلىمىزدىڭ مەيرامحانالارى مەن ءدامحانالارى اس مازىرىنە «قازاقشا ەت» دەپ جازسا، قازىر جاپپاي «بەسبارماق» دەپ اتاۋعا كوشىپ كەتىپتى. وسى تۇرعىدا ەسكە تۇسەدى، 2000 جىلى ايتىسكەر اقىن قونىسباي ءابىل استانادان مەيرامحانا اشىپ، وعان «بەشبارماق» دەگەن ات بەرگەن كاسىپكەردى سوتقا دەيىن سۇيرەگەن ەدى. وعان مارقۇم اقسەلەۋ سەيدىمبەك، پروفەسسور قويشىعارا سالعارا اعالارىمىز ارالاسىپ، مەيرامحانانى «بەشبارماق» دەپ اتاۋعا جول بەرمەگەن-تۇعىن. سونداعى اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ: «بەشبارماق» دەگەن قازاقتى كەمسىتىپ، قورلاپ ايتىلعان ءسوز. بۇل «كالبيت» دەگەن ءسوزدىڭ ەكىنشى بالاماسى. ورىس وتارشىلارى ءبىزدى مادەنيەتسىز، قالاي تاماق جەۋدى بىلمەيدى، كورسوقىر، نادان دەپ، ەتتى قولمەن جەگەنىمىز ءۇشىن وسىلاي كەلەكەلەپ اتاعان. بۇنداي وتارشىلار ەنگىزگەن يتارشى ءسوز استانانىڭ تورىندە تۇرعانى قۇلدىقتىڭ ايقىن بەلگىسى» دەگەن پىكىرى ءبىراز جانعا وي سالعانى جادىمىزدا. وسىنى بىلە تۇرا، تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا 200 كەلى ەت اسىپ، الەمدىك گيننەس كىتابىنا «قازاقشا ەت» ەمەس، «بەشبارماق» اتىمەن كىرگەنىمىزدى قالاي تۇسىنەمىز؟
وعان ەڭ الدىمەن، تەلەارنانىڭ ساۋاتسىز، ءتىلبۇزار تىلشىلەرى كىنالى. ال ولاردىڭ جىبەرگەن ورەسكەل كەمشىلىگىن بەتىنە باسىپ، كۇللى قازاق حالقىن كەلەمەجدەن قۇتقارۋعا ءتيىس الگىندەي زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ دە ويلانبايتىندىعىنا وپىنۋدان باسقا امال بار ما؟

دينارا مىڭجاسارقىزى

"تۇركىستان" گازەتى