Songhy kezde qoghamda zeynetkerlerding jasyn úlghaytugha baylanysty dau әbden sharyqtau shegine jetti. Halyq narazylyghyn tanytqan sayyn, Últtyq bankting tóraghasy Grigoriy Marchenko da әielderdi zeynetke 58 jasta emes, 63 jasta shygharu kerektigin aitudan tanar emes. Tipti bar qarjygerding aituynsha, eger qazaqstandyqtardyng zeynet jasyn úlghaytpasa, erte me, kesh pe, Qazaqstannyng zeynetaqy jýiesi qirap, bankrotqa úshyraytyn kórinedi.
Osynday týrli uәjder aityp, qarapayym halyqtyng mazasyn qashyrghan Marchenkogha qarsy narazylyq tanytushylardyng qatary artuda. Búghan deyin Almatyda eki ret ótken narazylyq sharasyna jinalghan zeynetkerler men qoghamdyq úiym ókilderi «Marchenkony toqtatayyq!» dep úrandasa da, ol «әielderding zeynetke shyghu jasyn birtindep basqa eldermen tenestiru kerek. Búl reforma Ýkimetting 400 mlrd. tengesin ýnemdemek» degen pikirdi indete týsti. Ol ol ma, Marchenkonyng aituynsha, onyng 63 jasta zeynetke shyghu kerek degen úsynysyn Últtyq bankte júmys isteytin nәzik jandylar quana qoldapty.

Songhy kezde qoghamda zeynetkerlerding jasyn úlghaytugha baylanysty dau әbden sharyqtau shegine jetti. Halyq narazylyghyn tanytqan sayyn, Últtyq bankting tóraghasy Grigoriy Marchenko da әielderdi zeynetke 58 jasta emes, 63 jasta shygharu kerektigin aitudan tanar emes. Tipti bar qarjygerding aituynsha, eger qazaqstandyqtardyng zeynet jasyn úlghaytpasa, erte me, kesh pe, Qazaqstannyng zeynetaqy jýiesi qirap, bankrotqa úshyraytyn kórinedi.
Osynday týrli uәjder aityp, qarapayym halyqtyng mazasyn qashyrghan Marchenkogha qarsy narazylyq tanytushylardyng qatary artuda. Búghan deyin Almatyda eki ret ótken narazylyq sharasyna jinalghan zeynetkerler men qoghamdyq úiym ókilderi «Marchenkony toqtatayyq!» dep úrandasa da, ol «әielderding zeynetke shyghu jasyn birtindep basqa eldermen tenestiru kerek. Búl reforma Ýkimetting 400 mlrd. tengesin ýnemdemek» degen pikirdi indete týsti. Ol ol ma, Marchenkonyng aituynsha, onyng 63 jasta zeynetke shyghu kerek degen úsynysyn Últtyq bankte júmys isteytin nәzik jandylar quana qoldapty.
Elbasy el halqynyng ómir sýru úzaqtyghyn 70 jasqa jetkizu kerektigin aitqan bolatyn. Búl túrghyda Grigoriy Marchenko: «Songhy 10 jylda túrghyndardyng ortasha ómir sýru merzimi 3 jylgha ósti. Eger auyl adamynyng jaghdayyn jaqsartsaq jәne әielder men balalardyng ólimin azaytsaq, onda adamdardyng ortasha ómir sýru merzimi 4 jylgha úzarady. Qazir erkekter zeynetke shyqqannan song taghy 12,5 jyl, al әielder 20,4 jyl ómir sýredi eken. Sondyqtan, osynshama jyl olargha zeynetaqy tólep túru budjetke auyrtpalyq salyp, zeynetaqy jýiesin bankrotqa úshyratady» dep saldy.
Sonymen, Ýkimetting atalmysh reformasy arqyly eng tómengi zeynetaqy alatyndardy odan әri júmys isteuge mәjbýrlemek kórinedi. Sonday-aq jekemenshik zeynetaqy qorlarynyng inflyasiya jep qoyghan jәne bank­ter men Qor jetekshilerining jeke mýddesi ýshin paydalanylghan qarjylardyng ornyn toltyrmaqshy eken. Múnday qadamgha barudy qúp kórmeytin qarapayym halyq ókilderi: «Bizding sheneunikter nege bәrin Batys elderinen kóshirip alghysy keledi? Damyghan elderding reformasy bizge sәikes kele me? Olardyng túrmys jaghdayy da kýnkórisi de bizden joghary emes pe?!» degen janayqayyn bildirip-aq keledi. Alayda, Últtyq bank tóraghasy G.Marchenko: «60 jyldan keyin múnay qory da sarqylady. Múnaydan týsetin tabys azaysa, halyqqa zeynetaqy tóley almau qaupi bar», - dep kónili kýpti júrtty tyghyryqqa bir tirep tastady.
Aytpaqshy, Esep komiytetining búrynghy basshysy, Mәjilis deputaty Omarhan Óksikbaev zeynetaqy qorynda iyesiz 1 mlrd. tengening bar ekendigin Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministri Serik Ábdenovting nazaryna saldy. Bәlkim, Óksikbaev múny Esep komiytetinde jýrgende-aq anyqtaghan shyghar. Endi mine, búl aqparatty jariyalaudyng útymdy sәti kelgen siyaqty. Ol: «Zeynetaqy qoryndaghy 1 mlrd.-tay tengening iyesi tabylghan joq. Diviydentter ósip jatyr, al qor múny óz maqsatyna paydalanuda. Búl aqshanyng bolashaghy qanday?», - degen saualdy ministrge tótesinen qoydy. Deputattar aldyna alghash shyghyp, abdyraghan ministr Serik Ábdenov: «Múnday mәselening bary ras. Búl aqshalar keybir azamattardyng qaytys boluyna jәne basqa elge kóshuine baylanysty qalyp qoyghan. Búny memleketting qoryna alugha mýmkindigimiz de joq. Óitkeni búl aqsha iyelerining tuystary, jaqyndary bar. Olar «Azamattyq kodeks» arqyly anyqtalady desek te, әzirge tabu mýmkin bolmay túr», - dep salqynqandy jauap berdi.
Biz zeynetaqy tónireginde qalyptasyp otyrghan jaghday turaly Qazaqstan zeynetaqy qorlary qauymdastyghynyng tóraghasy Aydar Álibaevqa az-kem saual tastaghan edik.

Aydar Álibaev, Qazaqstan zeynetaqy qorlary qauymdastyghynyng tóraghasy:

MARChENKO IYESI JOQ AQShALARDY RETTESIN

- Aydar myrza, Últtyq bank tóraghasy G.Marchenko zeynet jasyn úlghaytu kerektigin kópten beri aityp jýr. Siz búghan qalay qaraysyz?
- Zeynet jasyn úlghaytugha qarsy emespin. Biraq ekonomikalyq daghdarys qysyp, ómir sýru dengeyi tómendegen tústa, sonday-aq júmyssyzdyq kóbeyip, bagha sharyqtap bara jatqan uaqytta zeynet jasyn úlghaytu dúrys emes. Onyng ýstine býginde ekonomikalyq, әleumettik jaghday asa mәz emes uaqytta әielderding zeynet jasyn kótersek, jaghday qalay bolady? «Saryarqa» kinoteatrynyng janyna jinalyp, narazylyghyn tanytyp jýrgen zeynetkerlerdi, qogham mýshelerin jaqsy týsinemin. Sebebi, búl әreketter zeynetaqy qory jýiesine әser ete qoymaydy. Kez kelgen reforma mәselenin, jýiening jaqsaruyna, ong baghytqa kóshuine әser etui kerek. Alayda, әielderding jasyn úlghaytudy qalaysha jaghdaydyng jaqsarghany dep týsinemiz? Meninshe, zeynet jasyn kóteruding qajeti joq. Onsyz da Qazaqstan búrynghy Kenes odaghy elderi ishinde alghash bolyp 1998 jyly әielder men erkekterding jasyn ýsh jasqa kótergen bolatyn. Biz auyzgha kóp alatyn Resey de әli kýnge deyin búrynghy zeynet jasyn ústap túr. Yaghni, әielder 55, erkekter 60 jasta zeynetke shyghady. Biz onsyz da bir mәrte kóterdik. Endi taghy da kótersek, búl mýldem aqylgha syimaydy.
- Qazir qoghamda júmys isteytin je­ke­men­shik zeynetaqy qorlaryn biriktirip, birtútas memlekettik qor qúryp, ony sheteldik kompaniyalardyng basqaruyna beriledi eken degen әngime bar. Búl qanshalyqty ras?
- Óz basym sheteldik kompaniyalar basqaruynda qanday da bir birtútas memlekettik qor qúrugha qarsymyn. Tipti, damuy artta qalghan memleketting ózi zeynetaqy jýiesin eshqashan sheteldikterge basqartqan emes. Búl aqylgha syiymsyz. Shyn mәninde, búl - Qazaqstannyng últtyq mýddesine qayshy keletin sharua. Jaghday osylay órbise, búl qogham arasynda kelensiz jaghdaylardyng beleng aluyna yqpal etedi. Osyghan baylanysty, atalghan mәsele jóninde Últtyq bank basshysy ózining kózqarasyn esh búltalaqsyz tura ortagha saluy tiyis. Qazaqstannyng zeynetaqy aktivteri birigip, ony sheteldik kompaniyanyng basqaruyna beru degen iydeya dúrys emes. Búl tek zeynetaqy qoryna degen qyzyghushylyqty ghana emes, tipti tәuelsiz elimizding mýddesine qayshy keledi. Bizde aqshanyng qaynar kózi onsyz da kóp emes. Tek qana Últtyq qor men zeynetaqy jinaqtau qorynda ghana. Últtyq qorda jatqan aqsha batystyq aqsha týrinde az kiris әkelude. Eger qazir basqarmagha zeynetaqy aktivterin, barlyq resurstarymyzdy bersek, biz bolashaqta Batystyng qarjylyq instituttaryna tәueldi bolamyz. Búny tek ekonomikalyq ghana emes, saya­sy tәuelsizdigimizden birtindep airylugha әkeletin jol dep týsinemin. Sondyqtan da sheteldik kompaniyanyng basqaruyna ýzildi-kesildi qarsymyn. Songhy kezderi zeynetaqy aktiyv­te­rine degen qyzyghushylyq kýsheyip túr. Solardyng biri Dýniyejýzilik ban­k arqyly órbip jatuy da mým­kin. Basqarushy sheteldik kompaniya qa­zaqstandyqtardyng jinaghyn taby­sy mardymsyz batystyng qúndy qa­ghazdaryn satyp alugha júmsap, aqy­­ry taqyrgha otyrghyzyp ketui yqtimal. Múnday jaghdayda inflyasiyany jabatyn tabysty da armandap qa­la­­myz. Ári halyqaralyq tәji­riy­be­den osynday reformanyng tiyim­di bolghanyn kezdes­tirmey­siz. Úiymdastyrushylyq, qúqyq­tyq jaghynan alyp qarastyrsaq, biz­ding qor­lardyng qyzmeti qa­lyp­ty. Tek barlyq tayaq tabys­ty­lyq jaghynan kelip tiyedi. Al qordyng tabysty bol­mauy­na obektivti sebepter bar. 2011 jyly kóptegen zey­­netaqy qory teris ta­bys­ty tirkedi, óitkeni na­ryq­ta senimdi, ótem­paz­dyghy joghary qúndy qaghazdar joq. Qor na­ryghyna qatysushy myq­­ty kompaniyalar da bol­may túr. Ekonomikamyz osal bol­ghannan keyin qordyng «nә­tiy­jesi» de sonday. Áriyne, múnyng bә­rine JZQ qyzmetkerlerining kәsiby biliksizdigine siltey salu, eng onay jol.
- Jaqynda ghana Esep komiytetining búrynghy tóraghasy, Mәjilis deputaty Omarhan Óksikbaev zeynetaqy qorlarynda 1 mlrd. tengening iyesi joq dedi. Búl turaly ne deysiz?
- Múnday aqsha búryn da bolghan, qazir de bar. Marchenko әielderding zeynet jasyn kóterudi aita bergenshe, osy mәselemen ainalyspay ma?! Búl da ózekti mәsele. Kez kelgen qorda múnday aqsha bar. Biraq zeynetaqy qorlary múny jasyryp, aitqysy kelmeydi. Olargha búl tiyimdi de. Odan da búl aqsha kiris әkelsin. Últtyq bank búl aqshamen qalay júmys isteu kerek ekendigi turaly erejeni sheshu kerek.
Qarapayym halyq zeynetaqy qorynda jinaqtalghan qarjynyng keleshegine ýlken ýmitpen qarauda. 11 jinaqtaushy zeynetaqy qoryndaghy 17 milliard dollardan astam qarjydan airylyp qalu qaupi 8 millionnan astam salymshynyng keuilin kýpti etti. Shynynda da, tirnektep jinaghan enbekting ertenin kimge senip tapsyramyz? Ázirge basy ashyq saualdargha naqty jauap joq siyaqty.
Al, basqa eldermen salystyra aitsaq, zeynet jasy 65 jas bolyp sanalatyn AQSh-ta adamnyng ortasha ómir sýru úzaqtyghy - 78 jas, Kanadada - 81 jas, Ispaniyada - 80 jas ómir sýrse, bizde ortasha ómir sýru úzaqtyghy - 67 jas. Ol ol ma, zeynetaqy mólsheri de jer men kóktey. AQSh-ta 1200 dollar (jalaqynyng 50 payyzy), Japoniyada - 60 payyz, Germaniyada - 70 payyz, Fransiyada - 50 payyz, Úlybritaniyada - 50 payyz, al bizde - 210 AQSh dollary ghana.

"Týrkistan" gazeti