سوڭعى كەزدە قوعامدا زەينەتكەرلەردىڭ جاسىن ۇلعايتۋعا بايلانىستى داۋ ابدەن شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. حالىق نارازىلىعىن تانىتقان سايىن، ۇلتتىق بانكتىڭ توراعاسى گريگوري مارچەنكو دا ايەلدەردى زەينەتكە 58 جاستا ەمەس، 63 جاستا شىعارۋ كەرەكتىگىن ايتۋدان تانار ەمەس. ءتىپتى بار قارجىگەردىڭ ايتۋىنشا، ەگەر قازاقستاندىقتاردىڭ زەينەت جاسىن ۇلعايتپاسا، ەرتە مە، كەش پە، قازاقستاننىڭ زەينەتاقى جۇيەسى قيراپ، بانكروتقا ۇشىرايتىن كورىنەدى.
وسىنداي ءتۇرلى ۋاجدەر ايتىپ، قاراپايىم حالىقتىڭ مازاسىن قاشىرعان مارچەنكوعا قارسى نارازىلىق تانىتۋشىلاردىڭ قاتارى ارتۋدا. بۇعان دەيىن الماتىدا ەكى رەت وتكەن نارازىلىق شاراسىنا جينالعان زەينەتكەرلەر مەن قوعامدىق ۇيىم وكىلدەرى «مارچەنكونى توقتاتايىق!» دەپ ۇرانداسا دا، ول «ايەلدەردىڭ زەينەتكە شىعۋ جاسىن بىرتىندەپ باسقا ەلدەرمەن تەڭەستىرۋ كەرەك. بۇل رەفورما ۇكىمەتتىڭ 400 ملرد. تەڭگەسىن ۇنەمدەمەك» دەگەن پىكىردى ىندەتە ءتۇستى. ول ول ما، مارچەنكونىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ 63 جاستا زەينەتكە شىعۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىسىن ۇلتتىق بانكتە جۇمىس ىستەيتىن نازىك جاندىلار قۋانا قولداپتى.

سوڭعى كەزدە قوعامدا زەينەتكەرلەردىڭ جاسىن ۇلعايتۋعا بايلانىستى داۋ ابدەن شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. حالىق نارازىلىعىن تانىتقان سايىن، ۇلتتىق بانكتىڭ توراعاسى گريگوري مارچەنكو دا ايەلدەردى زەينەتكە 58 جاستا ەمەس، 63 جاستا شىعارۋ كەرەكتىگىن ايتۋدان تانار ەمەس. ءتىپتى بار قارجىگەردىڭ ايتۋىنشا، ەگەر قازاقستاندىقتاردىڭ زەينەت جاسىن ۇلعايتپاسا، ەرتە مە، كەش پە، قازاقستاننىڭ زەينەتاقى جۇيەسى قيراپ، بانكروتقا ۇشىرايتىن كورىنەدى.
وسىنداي ءتۇرلى ۋاجدەر ايتىپ، قاراپايىم حالىقتىڭ مازاسىن قاشىرعان مارچەنكوعا قارسى نارازىلىق تانىتۋشىلاردىڭ قاتارى ارتۋدا. بۇعان دەيىن الماتىدا ەكى رەت وتكەن نارازىلىق شاراسىنا جينالعان زەينەتكەرلەر مەن قوعامدىق ۇيىم وكىلدەرى «مارچەنكونى توقتاتايىق!» دەپ ۇرانداسا دا، ول «ايەلدەردىڭ زەينەتكە شىعۋ جاسىن بىرتىندەپ باسقا ەلدەرمەن تەڭەستىرۋ كەرەك. بۇل رەفورما ۇكىمەتتىڭ 400 ملرد. تەڭگەسىن ۇنەمدەمەك» دەگەن پىكىردى ىندەتە ءتۇستى. ول ول ما، مارچەنكونىڭ ايتۋىنشا، ونىڭ 63 جاستا زەينەتكە شىعۋ كەرەك دەگەن ۇسىنىسىن ۇلتتىق بانكتە جۇمىس ىستەيتىن نازىك جاندىلار قۋانا قولداپتى.
ەلباسى ەل حالقىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىن 70 جاسقا جەتكىزۋ كەرەكتىگىن ايتقان بولاتىن. بۇل تۇرعىدا گريگوري مارچەنكو: «سوڭعى 10 جىلدا تۇرعىنداردىڭ ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ مەرزىمى 3 جىلعا ءوستى. ەگەر اۋىل ادامىنىڭ جاعدايىن جاقسارتساق جانە ايەلدەر مەن بالالاردىڭ ءولىمىن ازايتساق، وندا ادامداردىڭ ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ مەرزىمى 4 جىلعا ۇزارادى. قازىر ەركەكتەر زەينەتكە شىققاننان سوڭ تاعى 12,5 جىل، ال ايەلدەر 20,4 جىل ءومىر سۇرەدى ەكەن. سوندىقتان، وسىنشاما جىل ولارعا زەينەتاقى تولەپ تۇرۋ بيۋدجەتكە اۋىرتپالىق سالىپ، زەينەتاقى جۇيەسىن بانكروتقا ۇشىراتادى» دەپ سالدى.
سونىمەن، ۇكىمەتتىڭ اتالمىش رەفورماسى ارقىلى ەڭ تومەنگى زەينەتاقى الاتىنداردى ودان ءارى جۇمىس ىستەۋگە ماجبۇرلەمەك كورىنەدى. سونداي-اق جەكەمەنشىك زەينەتاقى قورلارىنىڭ ينفلياتسيا جەپ قويعان جانە بانك­تەر مەن قور جەتەكشىلەرىنىڭ جەكە مۇددەسى ءۇشىن پايدالانىلعان قارجىلاردىڭ ورنىن تولتىرماقشى ەكەن. مۇنداي قادامعا بارۋدى قۇپ كورمەيتىن قاراپايىم حالىق وكىلدەرى: «ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر نەگە ءبارىن باتىس ەلدەرىنەن كوشىرىپ العىسى كەلەدى؟ دامىعان ەلدەردىڭ رەفورماسى بىزگە سايكەس كەلە مە؟ ولاردىڭ تۇرمىس جاعدايى دا كۇنكورىسى دە بىزدەن جوعارى ەمەس پە؟!» دەگەن جانايقايىن ءبىلدىرىپ-اق كەلەدى. الايدا، ۇلتتىق بانك توراعاسى گ.مارچەنكو: «60 جىلدان كەيىن مۇناي قورى دا سارقىلادى. مۇنايدان تۇسەتىن تابىس ازايسا، حالىققا زەينەتاقى تولەي الماۋ قاۋپى بار»، - دەپ كوڭىلى كۇپتى جۇرتتى تىعىرىققا ءبىر تىرەپ تاستادى.
ايتپاقشى، ەسەپ كوميتەتىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى، ءماجىلىس دەپۋتاتى ومارحان وكسىكباەۆ زەينەتاقى قورىندا يەسىز 1 ملرد. تەڭگەنىڭ بار ەكەندىگىن ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى سەرىك ابدەنوۆتىڭ نازارىنا سالدى. بالكىم، وكسىكباەۆ مۇنى ەسەپ كوميتەتىندە جۇرگەندە-اق انىقتاعان شىعار. ەندى مىنە، بۇل اقپاراتتى جاريالاۋدىڭ ۇتىمدى ءساتى كەلگەن سياقتى. ول: «زەينەتاقى قورىنداعى 1 ملرد.-تاي تەڭگەنىڭ يەسى تابىلعان جوق. ديۆيدەنتتەر ءوسىپ جاتىر، ال قور مۇنى ءوز ماقساتىنا پايدالانۋدا. بۇل اقشانىڭ بولاشاعى قانداي؟»، - دەگەن ساۋالدى مينيسترگە توتەسىنەن قويدى. دەپۋتاتتار الدىنا العاش شىعىپ، ابدىراعان مينيستر سەرىك ابدەنوۆ: «مۇنداي ماسەلەنىڭ بارى راس. بۇل اقشالار كەيبىر ازاماتتاردىڭ قايتىس بولۋىنا جانە باسقا ەلگە كوشۋىنە بايلانىستى قالىپ قويعان. بۇنى مەملەكەتتىڭ قورىنا الۋعا مۇمكىندىگىمىز دە جوق. ويتكەنى بۇل اقشا يەلەرىنىڭ تۋىستارى، جاقىندارى بار. ولار «ازاماتتىق كودەكس» ارقىلى انىقتالادى دەسەك تە، ازىرگە تابۋ مۇمكىن بولماي تۇر»، - دەپ سالقىنقاندى جاۋاپ بەردى.
ءبىز زەينەتاقى توڭىرەگىندە قالىپتاسىپ وتىرعان جاعداي تۋرالى قازاقستان زەينەتاقى قورلارى قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى ايدار الىباەۆقا از-كەم ساۋال تاستاعان ەدىك.

ايدار الىباەۆ، قازاقستان زەينەتاقى قورلارى قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى:

مارچەنكو يەسى جوق اقشالاردى رەتتەسىن

- ايدار مىرزا، ۇلتتىق بانك توراعاسى گ.مارچەنكو زەينەت جاسىن ۇلعايتۋ كەرەكتىگىن كوپتەن بەرى ايتىپ ءجۇر. ءسىز بۇعان قالاي قارايسىز؟
- زەينەت جاسىن ۇلعايتۋعا قارسى ەمەسپىن. بىراق ەكونوميكالىق داعدارىس قىسىپ، ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى تومەندەگەن تۇستا، سونداي-اق جۇمىسسىزدىق كوبەيىپ، باعا شارىقتاپ بارا جاتقان ۋاقىتتا زەينەت جاسىن ۇلعايتۋ دۇرىس ەمەس. ونىڭ ۇستىنە بۇگىندە ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك جاعداي اسا ءماز ەمەس ۋاقىتتا ايەلدەردىڭ زەينەت جاسىن كوتەرسەك، جاعداي قالاي بولادى؟ «سارىارقا» كينوتەاترىنىڭ جانىنا جينالىپ، نارازىلىعىن تانىتىپ جۇرگەن زەينەتكەرلەردى، قوعام مۇشەلەرىن جاقسى تۇسىنەمىن. سەبەبى، بۇل ارەكەتتەر زەينەتاقى قورى جۇيەسىنە اسەر ەتە قويمايدى. كەز كەلگەن رەفورما ماسەلەنىڭ، جۇيەنىڭ جاقسارۋىنا، وڭ باعىتقا كوشۋىنە اسەر ەتۋى كەرەك. الايدا، ايەلدەردىڭ جاسىن ۇلعايتۋدى قالايشا جاعدايدىڭ جاقسارعانى دەپ تۇسىنەمىز؟ مەنىڭشە، زەينەت جاسىن كوتەرۋدىڭ قاجەتى جوق. ونسىز دا قازاقستان بۇرىنعى كەڭەس وداعى ەلدەرى ىشىندە العاش بولىپ 1998 جىلى ايەلدەر مەن ەركەكتەردىڭ جاسىن ءۇش جاسقا كوتەرگەن بولاتىن. ءبىز اۋىزعا كوپ الاتىن رەسەي دە ءالى كۇنگە دەيىن بۇرىنعى زەينەت جاسىن ۇستاپ تۇر. ياعني، ايەلدەر 55, ەركەكتەر 60 جاستا زەينەتكە شىعادى. ءبىز ونسىز دا ءبىر مارتە كوتەردىك. ەندى تاعى دا كوتەرسەك، بۇل مۇلدەم اقىلعا سىيمايدى.
- قازىر قوعامدا جۇمىس ىستەيتىن جە­كە­مەن­شىك زەينەتاقى قورلارىن بىرىكتىرىپ، ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك قور قۇرىپ، ونى شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ باسقارۋىنا بەرىلەدى ەكەن دەگەن اڭگىمە بار. بۇل قانشالىقتى راس؟
- ءوز باسىم شەتەلدىك كومپانيالار باسقارۋىندا قانداي دا ءبىر ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك قور قۇرۋعا قارسىمىن. ءتىپتى، دامۋى ارتتا قالعان مەملەكەتتىڭ ءوزى زەينەتاقى جۇيەسىن ەشقاشان شەتەلدىكتەرگە باسقارتقان ەمەس. بۇل اقىلعا سىيىمسىز. شىن مانىندە، بۇل - قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە قايشى كەلەتىن شارۋا. جاعداي وسىلاي وربىسە، بۇل قوعام اراسىندا كەلەڭسىز جاعدايلاردىڭ بەلەڭ الۋىنا ىقپال ەتەدى. وسىعان بايلانىستى، اتالعان ماسەلە جونىندە ۇلتتىق بانك باسشىسى ءوزىنىڭ كوزقاراسىن ەش بۇلتالاقسىز تۋرا ورتاعا سالۋى ءتيىس. قازاقستاننىڭ زەينەتاقى اكتيۆتەرى بىرىگىپ، ونى شەتەلدىك كومپانيانىڭ باسقارۋىنا بەرۋ دەگەن يدەيا دۇرىس ەمەس. بۇل تەك زەينەتاقى قورىنا دەگەن قىزىعۋشىلىقتى عانا ەمەس، ءتىپتى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ مۇددەسىنە قايشى كەلەدى. بىزدە اقشانىڭ قاينار كوزى ونسىز دا كوپ ەمەس. تەك قانا ۇلتتىق قور مەن زەينەتاقى جيناقتاۋ قورىندا عانا. ۇلتتىق قوردا جاتقان اقشا باتىستىق اقشا تۇرىندە از كىرىس اكەلۋدە. ەگەر قازىر باسقارماعا زەينەتاقى اكتيۆتەرىن، بارلىق رەسۋرستارىمىزدى بەرسەك، ءبىز بولاشاقتا باتىستىڭ قارجىلىق ينستيتۋتتارىنا تاۋەلدى بولامىز. بۇنى تەك ەكونوميكالىق عانا ەمەس، سايا­سي تاۋەلسىزدىگىمىزدەن بىرتىندەپ ايرىلۋعا اكەلەتىن جول دەپ تۇسىنەمىن. سوندىقتان دا شەتەلدىك كومپانيانىڭ باسقارۋىنا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىمىن. سوڭعى كەزدەرى زەينەتاقى اكتيۆ­تە­رىنە دەگەن قىزىعۋشىلىق كۇشەيىپ تۇر. سولاردىڭ ءبىرى دۇنيەجۇزىلىك بان­ك ارقىلى ءوربىپ جاتۋى دا مۇم­كىن. باسقارۋشى شەتەلدىك كومپانيا قا­زاقستاندىقتاردىڭ جيناعىن تابى­سى ماردىمسىز باتىستىڭ قۇندى قا­عازدارىن ساتىپ الۋعا جۇمساپ، اقى­­رى تاقىرعا وتىرعىزىپ كەتۋى ىقتيمال. مۇنداي جاعدايدا ينفلياتسيانى جاباتىن تابىستى دا ارمانداپ قا­لا­­مىز. ءارى حالىقارالىق تاجى­ري­بە­دەن وسىنداي رەفورمانىڭ ءتيىم­دى بولعانىن كەزدەس­تىرمەي­سىز. ۇيىمداستىرۋشىلىق، قۇقىق­تىق جاعىنان الىپ قاراستىرساق، ءبىز­دىڭ قور­لاردىڭ قىزمەتى قا­لىپ­تى. تەك بارلىق تاياق تابىس­تى­لىق جاعىنان كەلىپ تيەدى. ال قوردىڭ تابىستى بول­ماۋى­نا وبەكتيۆتى سەبەپتەر بار. 2011 جىلى كوپتەگەن زەي­­نەتاقى قورى تەرىس تا­بىس­تى تىركەدى، ويتكەنى نا­رىق­تا سەنىمدى، وتەم­پاز­دىعى جوعارى قۇندى قاعازدار جوق. قور نا­رىعىنا قاتىسۋشى مىق­­تى كومپانيالار دا بول­ماي تۇر. ەكونوميكامىز وسال بول­عاننان كەيىن قوردىڭ «نا­تي­جەسى» دە سونداي. ارينە، مۇنىڭ با­رىنە جزق قىزمەتكەرلەرىنىڭ كاسىبي بىلىكسىزدىگىنە سىلتەي سالۋ، ەڭ وڭاي جول.
- جاقىندا عانا ەسەپ كوميتەتىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى، ءماجىلىس دەپۋتاتى ومارحان وكسىكباەۆ زەينەتاقى قورلارىندا 1 ملرد. تەڭگەنىڭ يەسى جوق دەدى. بۇل تۋرالى نە دەيسىز؟
- مۇنداي اقشا بۇرىن دا بولعان، قازىر دە بار. مارچەنكو ايەلدەردىڭ زەينەت جاسىن كوتەرۋدى ايتا بەرگەنشە، وسى ماسەلەمەن اينالىسپاي ما؟! بۇل دا وزەكتى ماسەلە. كەز كەلگەن قوردا مۇنداي اقشا بار. بىراق زەينەتاقى قورلارى مۇنى جاسىرىپ، ايتقىسى كەلمەيدى. ولارعا بۇل ءتيىمدى دە. ودان دا بۇل اقشا كىرىس اكەلسىن. ۇلتتىق بانك بۇل اقشامەن قالاي جۇمىس ىستەۋ كەرەك ەكەندىگى تۋرالى ەرەجەنى شەشۋ كەرەك.
قاراپايىم حالىق زەينەتاقى قورىندا جيناقتالعان قارجىنىڭ كەلەشەگىنە ۇلكەن ۇمىتپەن قاراۋدا. 11 جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنداعى 17 ميلليارد دوللاردان استام قارجىدان ايرىلىپ قالۋ قاۋپى 8 ميلليوننان استام سالىمشىنىڭ كەۋىلىن كۇپتى ەتتى. شىنىندا دا، تىرنەكتەپ جيناعان ەڭبەكتىڭ ەرتەڭىن كىمگە سەنىپ تاپسىرامىز؟ ازىرگە باسى اشىق ساۋالدارعا ناقتى جاۋاپ جوق سياقتى.
ال، باسقا ەلدەرمەن سالىستىرا ايتساق، زەينەت جاسى 65 جاس بولىپ سانالاتىن اقش-تا ادامنىڭ ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى - 78 جاس، كانادادا - 81 جاس، يسپانيادا - 80 جاس ءومىر سۇرسە، بىزدە ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعى - 67 جاس. ول ول ما، زەينەتاقى مولشەرى دە جەر مەن كوكتەي. اقش-تا 1200 دوللار (جالاقىنىڭ 50 پايىزى), جاپونيادا - 60 پايىز، گەرمانيادا - 70 پايىز، فرانتسيادا - 50 پايىز، ۇلىبريتانيادا - 50 پايىز، ال بىزدە - 210 اقش دوللارى عانا.

"تۇركىستان" گازەتى