Men zamanymda qanday edim? Men aqyn, sheshen, tilmar babalarynnyn búlbylday sayraghan tili edim. Móldir suday taza edim. Jargha soqqan tolqynday ekpindi edim. Men narkeskendey ótkir edim.

Endi qandaymyn?

Kirlenip baramyn, bylghanyp baramyn.

Men ne kórmedim?

Maghan әkelip arab pen parsyny qosty. Bertin kele shýldirletip noghaydy, byldyrlatyp orysty aralastyrdy. Bir kýnderde meni mýldem joq qylghysy kelgender de boldy.

Men zamanymda qanday edim? Men aqyn, sheshen, tilmar babalarynnyn búlbylday sayraghan tili edim. Móldir suday taza edim. Jargha soqqan tolqynday ekpindi edim. Men narkeskendey ótkir edim.

Endi qandaymyn?

Kirlenip baramyn, bylghanyp baramyn.

Men ne kórmedim?

Maghan әkelip arab pen parsyny qosty. Bertin kele shýldirletip noghaydy, byldyrlatyp orysty aralastyrdy. Bir kýnderde meni mýldem joq qylghysy kelgender de boldy.

Tónkeriske sheyin kórmegenim qalghan joq. Tónkeris bolmasa, menin hәm - beyshara qazaq menen ayyrylatyn da shyghar dep edim. Tónkeris boldy. Qazaqtyn kózi ashyldy. Qazaqtyn kózi ashylghan son, menin de kýnim tudy ghoy dep quanushy edim. Onyn ýstine qazaq tili memlekettik til bolsyn degen zan shyqty. Tóbem kókke tórt eli jetpedi. Biraq, ne keregi bar, bosqa quanghan ekenmin...

(Mirjaqyp Dulatúlynyng «Qazaq tilining múny» atty maqalasynan ýzindi)

Qazirgi tanda gýldengen elimiz etek-jenin jinap, tәuelsizdigimizding túghyryn berik  ústap, algha qaray nyq qadam basugha qúlash sermeude. Qazaq tili - qazaq memleketining tili. Til - aituly qazynamyz, til - airyqsha qúralymyz, qarym-qatynasymyz ben týsinistigimizding kepili degenimizben, osy tildi qoldanudaghy birizdilikting saqtalmauynan da keybir aghattyqtardyng tuylyp qaluy dausyz. Memleketimizding mәrtebesin biyiktetip túrghan - tughan tilimiz. Onsyz memleket - memleket bolmaydy, halyq - halyq bolyp qalyptasa almaydy. Týrki tilderining ishindegi eng bay әri taza til - qazaq tili. Bizding tilimizde kәusar búlaqtyng ýni de, shapshang sharualardyng syry da bar. Elimizding әuendete tarqatqan ghúmyr derekterge toly әsem әnderinde qazaqtyng tanymynan syr shertetin, býkil ómirlik qaghidalaryn qalypqa salatyn tyng derekter bar. Osyghan qaramastan, memlekettik tildi oqyp-ýirenu - býgingi kýnning ózekti mәselesi bolyp otyr. Býgingi balalar - bizding ertengi bolashaghymyz. Sondyqtan, memlekettik tildi ýiretudi balabaqshadan bastaghan dúrys dep oilaymyn. Árbir qoghamda balanyng boyynda azamattylyqty, patriotizmdi tәrbiyeleuding manyzdy faktory sol memleketting tiline degen tereng syilastyq bolyp tabylady. Bala tildi tym erte ýirene bastasa, solay tez mengeredi. Negizgi maqsat - tildi ýirenushilerdin, yaghni, dostyq pen tuystyqta jaylaghan basqa últ ókilderinin, basqa últ balalarynyng oi-qabiletin birtindep qazaqylandyru, sóileuge ýiretu, til mәdeniyetin kóteru. Qazaq tilinin damuyna jetkilikti kónil bólmeuimizdin saldarynan ana tilimiz jetimsirep túr desek te bolady. Qoghamdyq kólikte ayaldamalardy orys tilinde habarlap jatqan qazaqtyn qara balasy, kóshede bir-birimen jón súrasqan eki qazaq ta bir-birine orys tilinde til qatady. Kóshenin kez kelgen búryshynan qazaq tilinde qate jazylghan anyqtamany qinalmay-aq tabugha bolady. Jarnamanyn bilbordynda ýsh auyz sóz eki tilde jazylsa, qazaq tilinde jazylghany mindetti týrde maghynasy týsiniksiz, sózderi sanagha sinimsiz bolyp keledi. Azyq-týlikting (balyq, et oramdary, kókónis pen jemis-jiydekter, konservilengen ónimder) syrtynda tútynushylar ýshin jazylghan mәlimetterding qazaqsha núsqasynan ketken qatelikterdi bayqaghan bolarsyzdar... Qazaq tili qúqynyn ayaqasty boluyna qoghamnyn eti ýirenip bara jatqan tәrizdi. Býgingi úrpaqqa til mәselesine kelgende «eger tilim erteng «óletin» bolsa, men býgin óluge barmyn» deytindey ruh jetispey-aq túr. Songhy ghasyrdyng barysynda bir tildi qazaq eki tildi halyqqa ainalghany bәrimizge mәlim. Taghdyr sonday boldy. Sovet Odaghyndaghy qazaqtar ana tiline qosa orys tilin ýirenuge mәjbýr bolsa, basqa memleketterdegi bauyrlarymyz tap osylay Kytayda -  qytay, Mongholda -monghol, Iranda - parsy, t. b. tilderdi ýirendi. Jalpy alghanda, teoriya jýzinde, qos tildilikti teris deuge bolmas, kóptildiktin esh jamanshylyghy joq.  Biraq, óz elimizde, ózimiz túryp jatqan Almatydan bastap, kóptegen qazaq - ana tilin jiyp qoyyp, alansyz orys tiline kóship ketkeni qúpiya emes. Búl qazaqtyng aza bastauynyng alghashqy belgileri edi. Biraq bizdi odan Alla saqtady: Tәuelsizdik aldyq.

Egemendigimizge 21 jyl boldy. Dәstýrli әdistermen til oqyp, biraq sóiley almay,  mektep bitirip shyqqandar qanshama... Demek, mektepte til ýiretuimizde mýkister bar. Sol balalar shet tildi ýiretu әdisimen eresekterdi de oqytamyz. Sonau egemendik alghan jyldardan bastap, kýni býginge deying qazaq tilin qazaqtargha oqytu ózge shet tilderdi oqytudan esh aiyrmashylyghy joqtay beriledi. Oqulyqtarda basqa shet tildi oqytqanda qoldanylatyn:  sәlemetsizbe, qalyng qalay?, úshaqqa biylet satyp alu, meyramhanada as mәzirimen tamaq aldyru, qonaqýige ornalasu taqyryptary úsynylghan.

Qazaqstannyng eresek qazaq azamattaryna býgingi tanda qazaq tilin bilu shet elge  sayahat jasau ýshin emes, Otan, patriotizm, últ degen siyaqty kóterinki sózderdi aitpay-aq, óz otbasynda, ya dәstýrli bas qosularda óz oiyn tolyq jetkizu, basqa bireudin aitqanyn tolyghymen týsinu, kópshilikte emin-erkin sóilep, bir sózben aitqanda, óz elinde tolyqqandy ómir sýrý ýshin kerek. Sondyqtan, bizding birinshi maqsatymyz - orystildi qazaqtardy túrmysta qazaqsha sóiletkizu dep týsinemin. Bәrimiz kýndelikti túrmysta, kýibeng tirshilikte qazaqsha sóilesek, qazaqsha teledidar qarasaq, qazaqsha kitap, qyzyq jazylghan, býgingi qalalyq taqyryptardy oqyp túrsaq, al orys nemese aghylshyn tilin tek júmysta qajet jaghdayda qoldansaq, odan keyin Qazaqstandy mekendeytin basqa últ ókilderinen de qazaq tilin biludi talap etuge moralidyq negiz payda bolady. Sóitip,  tilimizdi jetildirip, damytyp alghanan keyin, ómirding barlyq basqa salasynda qazaq tiline kóshemiz. Qazaq tili - memlekettik til retinde ertennen-aq is jýrgizudin, óndiris, ghylym, tehnologiyalar tili boluyna layyqty til. Alayda, ókinishke qaray, qazaq­tyng tehnikalyq tili әli qalyptasyp ýlgergen joq. Qazaq tili terminologiyasy әrtýrli jaghdaylargha baylanysty qazirgi kezde ýlken daghdarysqa úshyrap otyr. Termin tәjiriybesi ayaqasty bolyp, әrkimning óz betinshe termin jasauy barynsha oryn alyp jatyr. Býgingi tandaghy eng bir kýrdeli mәsele terminderdi birizdendiru ekeni aqiqat. Sebebi, audarmashylar bir sózdi әrkelki  audaryp jýrgeni de jasyryn emes. Tipti Memlekettik terminologiyalyq komissiya bekitken keybir terminderding týrli mәnde qoldanylyp jýrgenin bayqaymyz. Mysaly, «avariya» termiynin «apat» dep bekitken. Jalpy «avariya» sózining maghynasy týsindirme sózdikterde «júmys, qozghalys kezinde qanday da bir mehanizmnin, mashinanyng zaqymdanuy, isten shyghuy» dep tý­sindiriledi. Al, «katastrofa» só­zi­ning maghynasy qayghyly zardaptary bar oqigha dep keltirilgen. Biz ony da «apat» nemese «joyqyn apat» dep alyp jýrmiz. Al is jýzinde songhy kezde qabyldanghan barlyq zannamalarda, Ýkimetting normativtik qúqyqtyq akti­lerinde «avariya» - «avariya», «ka­tastrofa» - «apat» dep ja­zylghan. Keyde «bedstviye» sózi de «apat» delinedi. «Kataklizm» sózi de sol taqylettes. Múnyng ózi terminderding әli bir izge týspegendigin, uaqyttyng eleginen ótpegendigin kórsetedi. Sol sebepti, býgingi «aralas qos tildi­lik», «tilding ýsh túghyrlyghy» qúbylys­tary ayasynda kez kelgen alash úrandy azamat «Qazaqstan degen jer betindegi jalghyz eline bolashaqta qazaq tili tirek bola ala ma?» degen eng basty mәngilik saualdyng jauabyn birlese izdep, birigip qimyldauy asa manyzdy.

Taghy bir aitayyn degen ózekti mәselem - eresek qazaqtargha qazaqtyng  auyzeki sózin ýiretu mәselesi. Tildi ýiretu ýderisi sabaq bolsyn, teleqoyylym, oqu qúraldary bolsyn, tek auyzeki sóz ýirenuge arnaluy tiyis. Adamgha sózderdi jattatyp, erejelerdi ýiretip, sosyn sol jattap alghan sózderden, sol erejeler boyynsha әngimeni qúr dep, EShKIMGE EShQAShAN SÓILEUDI ÝIRETE ALMAYMYZ. Adam, bala kezinde estigen sózin qaytalap ýirenedi emes pe? Siz Ispaniyagha kóship bardynyz delik, balanyzdy ne nemerenizdi balabaqshagha berdiniz. Ol erteninde-aq bir sózderdi aita bastap, bir aptada sóiley bastaydy, jarty jyldan keyin ispandyq baladan kem sóilemeytin bolady. Bala sózderdi, erejelerdi jattap qara ter bolghan joq -  OL TEK ESTIGEN SÓZDERIN QAYTALAU ARQYLY SÓILEP ÝIRENDI.  Biz de solay: toygha barghanda, jay әngimeleskende, adamdardan estigenimizdi, teledidardan kórgenimizdi - únaghan, oiymyzgha sәikes sózderdi jadymyzda saqtap, keyin olardy sonday kelisimdi ahualdarda aitamyz, koldanamyz.

Mening oiymsha, orystildi nemese ózge últ azamattaryna qazaq tilin oqytuda mulitiymedialyq baghdarlamany qoldanu olardyng tildik jәne sóilesimdik daghdylary men bilikterin dúrys qalyptastyryp, damytugha, kommunikativtik qúzyrlylyqtaryn jetildiruge septigin tiygizedi. Mulitiymedialyq oqytu ózining iykemdiligimen tiyimdi: oqytudy әr týrli formada (óz betinshe, múghalimning basshylyghymen) úiymdastyrudyn, til ýirenushining tildi mengeru dengeyi men jeke qyzyghushylyqtaryn, erekshelikterin eskere oqytu  mýmkindigi zor. Til ýirenushi ýshin eng jaqsy jazylghan dәstýrli oqulyqtan góri mulitiymedialyq oqu baghdarlamalary men elektrondyq oqu qúraldary arqyly tildi mengeru әri qyzyqty, әri ynghayly. Áriyne, mulitiymedialyq oqu baghdarlamalarynyn, elektrondy oqu qúraldarynyng sapasy turaly mәselenin  manyzy óte zor, sonymen birge, mulitiymedialyq oqytu jaghdayyndaghy oqytushynyng rólin de joqqa shygharugha bolmaydy. Tildi mulitiymedialyq oqytuda  mulitiymedialyq oqu baghdarlamalarynyng sapasy, olardyng oqu maqsattaryna sәikestigi, oqu ýderisinde (auditoriyada, auditoriyadan tys), sabaqta mulitiymedialyq baghdarlamany  qoldanudyng kezenderin, oqytushynyng rólin anyqtau mәseleleri óte manyzdy. Sabaqta til ýirenushilerding kommunikativtik daghdylary men bilikterin qalyptastyru men damytudy kompiuterge birjolata senip tapsyrugha bolmaydy, sondyqtan mulitiymedialyq oqytu jaghdayynda oqytu ýderisin basqaru men tehnologiyalandyrudaghy oqytushynyn  janasha róli men qyzmetin anyqtaudyng manyzy zor. Jazu, baspasóz, elektrondy poshta, radio, teledidar men kompiuter kýndelikti ómirde qarym qatynasty jaqsartugha jәne tildik qarym qatynastyng tórt psihologiyalyq әreketterin (tyndau, oqu, sóilesu, jazu) damytuda kómekshi bolyp tabylatyny da ayan. Qazaq tilin oqytu әdistemesindegi negizgi baghyt, ol - interaktivtilik. Búl bizding qarym-qatynastar ornatu men olardy qoldau ýshin qoldanatyn tilimiz. Ózara qarym-qatynasty qamtamasyz etu ýshin sóz sóileushi interaktivti strategiyalardy qoldanady. Sonymen, qazaq tilin ózge últ ókilderine mulitiymedia materialdar arqyly alatyn bilim asa tiyimdi әri nәtiyjeli. Mulitiymedia formatyndaghy qúraldar (audio jәne beynemәtinder) erekshe metodologiyalyq ýlgilerden jәne lingvistika men әdisteme teoriyalaryna say tildi oqytu maqsattaryna baylanysty súryptalyp alynady. Qazaq tilin oqytu әdistemesin alatyn bolsaq, osy tilde kórkem filimderdi qarap,tildi lingafon kabiynetinde qúlaqshynmen (naushnikter) estip, sol tildik ortagha enip, tildi siniru júmysy asa tiyimdi. Taghy bir manyzdy qúral ol: Interaktivti taqta. Interaktivti taqta - búl kompiuter men proektorgha qosylghan ýlken interaktivti keshen bolyp tabylady. Taqtanyng mýmkindigi óte zor. Birinshiden til ýirenushining qazaq tilge degen qyzyghushylyghyn molaytugha ýlken әser etedi. Resurstar kitaphanasy arqyly suretpen júmys jasap ýirenushi túlghanyng sózdik qoryn molaytugha yqpal etedi. Oqytushy men til ýirenushi oqushy materialdy kórsetu kompiuter arqyly basqarylady. Mysaly, belgili bir sózding fonemalyq simvolynyng aityluyn tekseredi, audarmasyz suret arqyly leksikalyq qordy bayytu júmysyn iske asyrugha bolady. Test júmystaryn nәtiyjeli ótkizuge kómegi mol jәne taghy sol siyaqty tolyp jatqan ong maqsattargha qol jetkizuge bolady. Qazaq tili sabaqtarynda interaktivti taqtany qoldanudyng artyqshylyqtary: sabaqtaghy uaqyttyng ýnemdelui, sabaq materialynyng meylinshe tyghyz úsynyluy, az uaqytta kóp aqparat kózine qol jetkize bilu. Qazaq tilin oqytu әdistemesinde óte manyzdy baghyt: mulitiymedialyq prezentasiyalar. Mulitiymedia aluan týrli aqparattyq obektilerding birliginen, mysaly, mәtin, grafika, beyne (video) animasiya jәne dybystan túrady. Qazaq tilinde prezentasiyalar dayyndaghanda oqushylar josparlau, jobalau jasau ýderisinde jana bilim men bilikke ie bolady. Osy júmystyng nәtiyjesinde

s tәjiriybe almasu;

s aqparat almasu;

s mәseleler sheshu әdisterimen almasu;

s jeke jәne birlesken jobalar nәtiyjelerimen almasu jәne taghy sol siyaqty san aluan amal-tәsilderdi jýzege asyrugha mýmkindik bere alady.

Oqushy (túlgha) ýirenshikti sózderdi iygerip alghasyn, alghashqyday emes, ózine jana sóz ben jana túraqty sóz tirkesterin onay qosyp, qoldana bastaydy. Sondyqtan da, bilim beru mekemelerinde memlekettik tildi terendetip engizu jәne halyqtyng yqpaldy bóligi jastargha basa nazar audaru, qazaq tilin mulitiymedialyq baghdarlama arqyly

Oqytu әdisteri arqyly til sayasatyn jýrgizu mol jemisin beredi dep oilaymyn.

Elimizde qazaq tilin jaqsy biletin 60-qa juyq birneshe ózge últ ókilderi bar  eken. Olardyng ishinde orys qyzy - qazaq aqyny Nadejda Lushnikova, nemis úly - qazaq jazushysy Gerolid Beliger, qazaq tilinen dissertasiya qorghaghan әzirbayjan qyzy - qazaq ghalymy Asyly Osman bar. Búl kisiler erekshe baghalaugha, erekshe qúrmetke iye. Bә­rine shyn jýrekten riza bolasyn. Óitkeni, búl ýsheui tilimiz óz jerinde ógeysigen keshegi kenes zamanynda-aq qazaq aqyny, qazaq jazushysy, qazaq ghalymy atandy. Qazir bizde qazaqsha jaqsy mengergendikteri sonsha, tipti teleekranda qazaqsha habar jýrgizip jatqan da ózge últ ókilderi bar, olar bolashaqta Qazaqstanda jaqsy ómir, keng jer baryn týsinip, osynda úrpaghymyz túrsa tili men saltyn bilui kerek dep is qylyp jatqandar der edim. Biz tilimizdi ýirenip jatyr dep mәz bolamyz, biraq olar qazaq ýshin emes, óz bolashaqtary ýshin, ózderi ýshin ýirenip jatyr ghoy. Solay bolugha tiyis. Biraq biz tipti osylay «nany» ýshin bolsa da ýirengenine tәuba deymiz. Bylay qarasaq, qansha jyl barlyq rahatyndy kórip otyrghan últ tym qúrysa on sózindi ýirenuge tiyis qoy. Ol degen - últqa qúrmet, ol - adamgershilik. Biz osy shetelge baru ýshin aghylshyn sózin ýirenbesek, ashtan óletinimizdi bilemiz ghoy. Ózgelerge ókpe joq shyghar, biraq óz ana tilin bilmeytin qazaqtardy nege joghary qyzmetke qoyamyz?

Aqparattyq kenistigimizde orys tili ýstemdik qúrsa, sot, bank, últtyq kompaniyalar, kommersiyalyq qúrylymdar, biznes, internet tili retinde orys tilin qoldanyp jatsa, qalay Qazaq tilining memlekettik til mәrtebesinde ekenin aita alamyz. Týsiniksiz...

Óz últymnyng azamaty shet tilderdi sóilep jatsa quanamyn. Biraq basqa tildi bilip, óz tilin bilmeytin «mәngýrtterge» ishing nege auyrmasyn... Qazaq últy bola túra ana tilinde sóiley almauy - dosqa kýlki, dúshpangha taba qylarlyq úyat tirlik emes pe, aghayyn !

Sәrsenghaly Botagóz Jasúlanqyzy

Jeke tilshi, әl-Faraby atyndaghy QazÚU mamany

"Abai.kz"