V

Tóbesinde temir men torlap tastaghan kishkene bolsa da eki kózdi terezesi bar osy bazda dәl eki jylym ótti. Apreli taghy jetti. Qylmysqa toyymsyz tergeushimning qarnyna «el qondyramyn» dep barymdy tóktim. Tez jazyp bitirsem tez qoya berer degen ýmitpen tezdetip-aq kókidim. «Aytyp qoyayyn» dep qaytalap-qaytalap tapsyrghan mәselelerin bergen qaghazyna toltyryp bolysymmen aiqaylap edim, tergeushim shyqpady.

 

V

Tóbesinde temir men torlap tastaghan kishkene bolsa da eki kózdi terezesi bar osy bazda dәl eki jylym ótti. Apreli taghy jetti. Qylmysqa toyymsyz tergeushimning qarnyna «el qondyramyn» dep barymdy tóktim. Tez jazyp bitirsem tez qoya berer degen ýmitpen tezdetip-aq kókidim. «Aytyp qoyayyn» dep qaytalap-qaytalap tapsyrghan mәselelerin bergen qaghazyna toltyryp bolysymmen aiqaylap edim, tergeushim shyqpady.

Kapusta japyraghynan jasaghan keshki tamaqty әkelip berushige de jýgeri kebeginen jasalghan tanertengi umashty әkelip berushige de aityp, tergeushimdi keltire almadym. Ár kýni tanerteng kishkentay tesikten múrnyn tyjyra syghalap asyqtyryp ketetin qúdiretti kóringendi qoydy. Qoghamda «ýshke qarsy túryp, birge soqqy beru nauqany»[1] jýrgizilip jatyr eken. Malmanshylyq asqyndap, qylmys tasyp ketkendikten ony jazdyryp tergep anyqtap otyrugha tergeushilerding qaghazdary da ómirleri de jetpeytindigin bilgen kórinedi. «Kóp te tez» bitirip kommunizmge tez jetu ýshin barlyq mәseleni túp-tura kýres ýstinde sheshuge kirisipti. Mening isimdi de sonyng óshiretine tizip qoyghanyn shoshqa aspazy tamaghymdy әkelip túryp aityp ketip edi. Endi dodagha salyp qysyp moyyndatu amalymen júlmalap óltiretindigin sezip, qatty qysylyp otyrghanymda tauyq aspazy kelip, barlyq kóshege qúraldy qarauyl qoyylghanyn aitty. Beysauat jýris mýlde toqtapty. Týrmening enbek maydandarynan da saqshy kelip, qashyp ketken adamdaryn izdep jýr eken.

Bir últaraghymnyng astyndaghy aqshany týgel alyp berip, sony aitqan tauyq aspazyna jatyp kep jalyndym: Tarym maydanynan adam izdep kelgender bolsa, mening osynda qamalyp jatqanymdy aituyn ótindim. Týsten keyin su kirgizip beru syltauymen keldi әlgi lauhan[2]. Avtonom rayondyq enbekpen ózgertu mekemesine baryp habarlaghan eken. Tarym maydanynan kelgen bir úighyr kadr bes-alty saqshy erte ilesipti sonynan. Tauyqshy lauhan olardy osy qaqpanyng aldyna toqtatyp qoyyp kiripti.

- Men qaqpadan shyghyp ketken mólsherimde aiqayla!- dey sala, qúlypty esik aghashynyng syrtynan jabylghan jaman kórpeni júlyp tastay jóneldi. Dauysymdy saqshylargha estirtu ýshin istegeni ekendigin týsindim de birer minut ótisimen aiqayladym.

- Qútqaryndar, shygharyndar syrtqa, shygharyndar!.. Dәretke!...

Qaqpa jaqtan birneshe adamnyng sart-súrt jýrisi estildi de.  - Sen kim?- dedi bireui esik aldyna kelip.

- Shayar Tarym maydanynyng júmysshysymyn. Atym Bighabil, múnda kelip qamalghanyma eki jyl boldy!...

Saqshylardyng shtap kenesi jaqqa ótip ketkeni sezilip edi. Qaghazdarymdy sary shapangha orap dayyndalyp bolghanymda esik ashyldy. Kiyim-keshegimdi qoltyqtay shyqtym. Tarym laugay maydanynda meni alghash aryz aitqan orynbasar bólim bastyghy tanymay ýnile qarap súrady atymdy. Qaytalap aitqanymda mýsirkegendey basyn shayqap-shayqap jiberdi.

- Ne bop ketkensin, qashpasang búl azap joq edi ghoy!

- Juyrda rúqsat ala almaytyn bolghan song bala-shaghamdy tauyp, alyp qaytayyn dep kelip edim. Myna taudan izdep taba almay jýrgenimde qyzyl 1-shi qosyn ústap әkelip osynda qamady!- dedim.

Dereu darbaza aldyndaghy jabyq avtomobilige otyrghyzyp, laugay mekemesine aparyp qamady. Ýsh kýnnen song taghy eki qashqynmen qosyp qúrsaulap, sol jabyq avtomobilimen maydangha qaytaryp әketti. Toqty Basit ústalmay qalypty. Ony bilmeyminge shyghara saldym. Jazghan sharpuly shaqpa tildi «qylmysymdy» da jasyra túrugha tura keldi. Mynaday mop-momyn syltauym túrghanda saqshy ornyna kóp sózding qajeti ne laugay mekemesining abaqtysynan әpergen sarala-sasyq kórpe maqtasynyng arasyna qattay salghanmyn. Tarym maydanyna jetkenimde tintushi kadrlar ay kórgendey ol maqtanyng arasyna qol súgha almady.

«Ýrimjige qashyp bara sala ústalyp qamalghan» meni «mәselesi joqqa» shygharyp, maydan tergeuine alyp qalmay, óz әtiretime jóneltti. Bayaghy qisyq kóz zydauyanym qasymyzdaghy laugay әtiretining kirpishten qalaghan abaqtysyna aparyp kisendep, qúrsaulap qamap, ózi tergedi.

Osy jyghylghan jerimnen túrghyzbay soghyp kestirip laugaygha qosa salmaq boldy ol. Kestirmeytin dәlelim kóbeygen sayyn kýsheydi. Kóz qarashyqtary múrnynyng býiirine taghy kirip ketti.

Tau ishimen Sovetke qashyp bara jatqanynda, túp-tura Sovet shekarasynda ústalghansyn. Búl faktty moyyndamay shygha almaysyn!- deydi.

- Men Ýrimjining dәl túsyndaghy Nәnsannan[3], bala-shaghamdy tabugha eki saghattyq jol ghana qalghanda ústaldym. Nanbasanyz meni ústap bergen ekinshi dadýidyng Azat esimdi qyzyl qorghaushysynyng ózinen súranyz!- dep Azattyng әdresi men atyn qyly kózine qystyra berdim. Múny negizgi fakt retinde ústaghan sebebim, bireui qylmys izdey baryp súrastyra qalsa, Azat mening Bighabil ekendigimdi bilgen song arashalap, aqtaugha kirisui sózsiz.

Qyly zydauyannyng aty Sauchynsau edi. Ózi qúraghan jalghan faktin qatege shygharghan adammen ýzdiksiz jaulasatyn, asqan tonmoyyn sychuandyq bolatyn. Toqyp әkelgen jasandy faktteri mening aldyma kelgende jyrtylyp kete bergen song tergeudi qoydy. Laugaydyng tamaghyn abaqtynyng oima tesiginen bergizip, dәretke de shyghartpay qamay berdi.

Búl abaqtynyng bir «jaqsylyghy», qúmayt borbas ýstine salynghan, jer edendi. Kez kelgen jerin keulep oiyp jiberip, dәretti jibere beruge qolayly abaqty eken.  Kómip tastaghan qiymnan talay júmyr qúryq ósip-órbip shyghyp, salqyn kýngirt daualgha jabysty da on shaqty kýnde qanatty qonyr bir jәndikke, odan sәl shiray kele naqtyly kókbas shybyngha ainaldy da, týnlikten úshyp shyghyp kete berdi. Alghashynda bóshke kóterip úshqanday bong ete týsip shoshytady da, qarsy daualgha baryp taq ete týsip, eriksiz óz basymdy sipalatady. Sóitip shybyn da ózining úshu armanyna bastan talay jep baryp, әreng jetedi eken.

Al, búl abaqtynyng «jamandyghy» qúraldy kýzet múnarasynyng dәl týbine salynghandyghy boldy. Ýstimizden kýndiz-týn avtomat tónip túrghandyqtan, janashyr laugaylardyng temeki men tamaq kirgizip beru mýmkindigi joq.

Alty kameraly abaqty da kýz týse bir hanzu, bir mәnju laugay men ýsh adam ghana qalghan ekenbiz. Esik oimasynan qarap túryp, qarsymdaghy kameranyng mandayshasy jarylyp ketkenin kórdim. Maghan irgeles kameranyng aralyq daualy sonyng ertenine jaryldy. Jaryp jatqan mәnju kórshim eken. Aralyq daualdy irgesinen kirpish suyryp jarypty. Sol jaryqqa túmsyghyn súghyp túryp menen temeki súrady. Ar jaghyndaghy kórshisinde de temeki joq eken. Menen de taba almay, mýshtegimdi súrap alyp, ishindegisin iyiskep-iyiskep jiberdi de aiqay saldy.

- Baugau bәnjan, ýy qúlady, ýy qúlady!..

Ýsheuimiz qatar baqyrdyq sonson. Aqyrzamandy tóndirip eki saghat baqyrghanymyzda qúraldy kýzet bastyghy әreng kirdi. Jaryqtardy kóre sala laugay әtiret zydauyanyn shaqyrtyp kórsetip, eki kórshimdi shygharyp әketti de meni sol týnge eru qaldyrdy. Býtindeu bir búryshqa tyghyla otyryp tang atyrdym. Jarylghan aralyq daualdyng jarymy ertenine týs aua kýs ete týskende sonyng dauysyn estip keldi birneshe kadr. Áyteuir bir jaqsysy, laugay әtiret zydauyannyng Sauchynsaudy tildey kirui boldy: adamyndy alyp ket dep, abaqtynyng qúlap jatqanyn habarlasa da mәselemdi tolyq tapsyratyn bolghanymsha kelmeytindigin aitypty.

Abaqty týgel qúlaugha ainalghanyn kórip, meni laugay zydauyanynyng ózi aidap shyqty. Ózine qarasty әtirettegi eki gruppa arasynda artylyp qalghan bir iyen ýige aparyp qamady. Esigine abaqtynyng ýlken zamogyn saldy da, búl mangha eshqanday laugaydyng kelmeuin, aqyryp túryp tapsyrdy.

Sol kýni keshte kelip bir tergedi Sauchynsau. Taghy da «shekaradaghy taudan» ústalghandyghymdy moyyndatpaq bolyp shúqshidy.

Men, Shynjanyng dәl ortasynan, adam jaraludan búryn jaralghan» Ýrimji tauynan, «bala-shagham túrghan auyldyn» dәl qasynan ústalghandyghymdy taghy aittym. Laugay mekemesine habarlaugha aqy berip adam jibergen ózim ekendigim de aityldy.

Ýrimji tauynan osy maydangha deyingi tergeushilerding eshqaysysy tekserip taba almaghan qylmys, osy su qoymasynda jatqan sizding kózinizge ynghay shekaradan kórinetini qalay?- dedim sonson.

- Sóitip sende mәsele joq pa, mәsele joq pa?-Sauzydauyannyng eki qarashyghy múrnynyng astyna taghy kirip ketti.

- Mәsele bar, ol, tek, ýiime baryp keluime rúqsat bermegening ýshin qashyp shyghuym ghana! Sol ýshin ghana, myna әtiret zydauyany bolmasa, meni qúlaghan abaqtynyng astynda qaldyryp óltirmek boldyn!

Zydauyan eki júdyryghyn týie úmtylghanda kisen men qolymdaghy shynjyrly qyspaqty shanghyrlatyp men de týregeldim. Búl maydanda qalpaghy joq adamdy úrudyng shektelgendigin estigenmin. Qyly qaraqshy esik syrtynan birnesheuding tyndap túrghanyn bilip, shaq-shúq basyp shygha jóneldi.

- Túryp túr, moyyndamaghanyndy kórip alayyn senin!- dep zekire shyqty.

Ymyrt týsisimen jabyqtaghy jalghyz kózdi terezeden bir dorba mahorka men sirinke top ete týsti. «Aspannan syghalap túratyn» siqyr kýshting ózi tastaghanday quandyrdy meni. Múnaradaghy әskery kýzetten basqa, týnde qorghan ishin kýzetetin laugay kýzetshi de bar edi. Búl kýzetshining maghan tanystyghy joq siyaqty bolatyn. Temekining tórt ailyq kegin endi qaytaryp, kere qarys qyp orap tartyp otyrghanymda sol tesikten endi auyr bir dorba әreng ótip týsti. Shabdol eken!...

Jarylqaushylarymnyng kim ekenin bilmegenimmen sol týnde-aq jarylqanyp boldym. Qauyn da týsti, jýzim de týsti. Laugay bisharalardyng ózderine kommuna kentterine barmay tabylmaytyn qymbatty yryzdyq, abaqtydaghy maghan jaudy. Múnshalyq dәulet eki-ýsh, tipti on shaqty laulagaydan da tabylmaydy. Búl jәne olardyng ólim haline jetken bir tútqyndy tirshilikpen qamdauy ghana emes, jiger-ruhyndy aspangha qyransha baptap úshyratyn adamzat shapaghaty!...

«Adamzat jasasyn!»- dep kýbirlep qaldym da, búlardyng qataryna oqysta taghy da adamzat mýsindes azghyndar kirip almasyn degen hauippen «Jaubasar, Sauchynsau syndylardan basqa adamzat jasasyn!» dep kýlip jiberdim. Múny qashangha deyin din sopylarynsha shúbyrtyp-sureletip otyramyn. -«Adamgershilik jasasyn!»- dep qorttym sonynda.

Ýrimjidegi laujyaular týrmesinde Gýlnisa arqyly Maqpalgha jazghan hatymda aitylghan shygharmagha endi erekshe shabytpen kiristim. Jazugha qolayly múnday abaqty tabyla berer me, tek múndaghy soqyrlardyng kózine týsirip almasam bolghany. Sondyqtan Mauzydúng shygharmalarynyng jol aralaryna óte úsaqtap, basqalar tanyghysyz etip jaza bastadym. Qazirgi kezde Mauzydúng shygharmalarynan basqa kitaptar shektelip-órtelip bolghan..

Kýz kýngirenip suy kele búl әtiretting su qoymasyndaghy mindeti bitken eken. Qorghan-qúrylystaryn kýz etip, shoshqa baghatyn bir gruppadan basqalary týgel kóship ketti. Ertenine tanerteng talpaq tanaulardyng qorsylynan oyandym. «Abaqtymnyn» esigi ashyq qalyp, eki shoshqa kirip alypty. Oishyldau minezdi bireui tabaldyryqtan maghan antaryla qarap túr. Sumaqy megejini iyiskelep-timtinip, mening dýniyeligimdi zertteuge kirisipti. Meni Sauchynsaudyng qaytarp әketpegenine eregesip, búl әtiretting zydauyany esiktegi qúlbyn da alyp ketken eken. Búl jaytty bir býiirdegi shoshqa baghushylardan qaynaqsu alugha baryp estidim. Men ketkenshe tamaq berip túrudy osy gruppagha tapsyryp ketipti.

Syrttyng tamaghy múnan song tipti erkin kele bastady maghan. Dәmelqan, Edilbaylar Lopnordan Shayar Tarymgha kelgennen beri qoy baghugha shyghyp ketip edi. Laugaydan keyin bosaghan Ysqaq shal men basqa qazaqtardan da birqanshasy malshyldyq әtiretine shyghyp, bәri de osy su qoymasynyng manynda mal baghyp jýr eken. Al, osy qorghannyng ishki, laugay kýzetshisi Ýrimjilik, búryn maghan syrt tanys aspaz dýngen bolyp tabyldy. Bәrine sol kýzetshi habarlap, osy әtirettegi úighyr, hanzu laugaylardy kómekke úiystyryp jýrgen de sol eken. Kóship keterinde әr toghaydyng arasynda jýrgen malshylargha jatqan jerimdi aityp ketipti. Olardyng qamdauy tipti kóbeydi.

Búl abaqtym baylyq ordasy bolyp alghan song esikti ishinen qos tireumen tirep qoyyp, jazatynymdy jaza berdim. Óshikken sauchynsaudyng qashqyn tútqynyn búlay erkine tastauynda súmdyq baryn da sezgendeymin. Tym bolmaghanda úry etip ústauy, tipti, «qaytalap qashqan jolynda oq tiydi» dep óltirip tastauy da mýmkin ghoy. Qalay da bir syltau tabudy oilastyryp jýrgeni sózsiz edi. Búrynghy jazylghan shygharmalarymdy sulyaumen orap, týnde qorghan syrtyna shygharyp kómdim de, et-may men jemis-azyqtarymdy basqa iyen ýilerge ornalastyrdym.

Keletin dostar bolsa kýndiz týski demalys uaqytynda saqtyqpen keluin habarlap qoydym da kesh bata abaqtymdy myqtap bekitip jatyp jýrdim. Týnde bireulerding kelip, syrttan toryp jýrgeni bayqalghan sayyn myqtap bekine týsuim qajet boldy. Tipti, iykemdi shoqpar da tauyp, dayyndap qoyyp jattym. Týnde kelip esik qaqqandargha bar ekendigimdi, biraq, kim bolsa da uaqytsyz kelgendikteri ýshin esik ashpaytyndyghymdy aita jattym.

- Nege ashpaysyn, ei, Sauzydauyan tergeuge keldi, ash!- dep zekirdi bir týni, ekeu-ýsheui kelipti.

- «Bir Sauzydauyan keshe týnde de kelip kire almay ketken!- dedim әdeyi, jener sóz ýshin ótirik aittym. - Ras Sauzydauyan tergeuge týn ortasynda kelmeydi sender basqa adam, esik ashpaymyn!

- Ash, Sauzydauyan - men!- dedi ózi úighyrsha tilde zekirip.

- Keshe týnde kelgen de sen bolatynsyn, dәl osy dauyspen, osy sózben aqyrghansyng ghoy, endi tipti de senbeymin!... Ei, sender abaqtyda jatqan adamnan ne tappaqsyndar!- osy sózden men de zekidim. -Múnday uaqytta keletindey Sauzydauyan úry emes, bilip otyrmyn. Shyraq joq, qaranghy ýide qanday tergeu bolatyndyghyn bilmeytin kishkene bala emespin! Eger, abaqty búzyp kirmek bolsandar, kem bolghanda bireuing ólesin!... Qaranghyda bastaryna nening tiygenin de bilmey ólesinder! Keshe týnde Sauzydauyan bolyp kelip, kire almay ketken taghy da sender. Aldynghy týnderde meni qútqarmaq bolyp, Sovetke ketseng de shygharyp salamyz dep uaghda berip tekelegensinder! Sovetinning de, Amerikannyng da, gomendanynnyng da keregi joq maghan, ketinder!

Esikti ýsheulep ýnsiz iyterip qymyrlata almay ketuge bet alghandarynda taghy sóiledim.

- Ei, sen ras Sauzydauyan bolsan, búzudyng ornyna abaqtyndy myqtap qúlyptap ketpespe edin! Abaqty esigin syrtynan iyterip qúlatpaq bolghanyng kimning isi? Búl jýrisinnen qaraqshy ekendiging tipti anyqtalmady ma!...

Sauzydauyan tisining arasynan óz tilinde kýbirlep tildep, jauapsyz ketti. Ertenine tanerteng әtiretting eki kadry kelip, abaqtyma tintu jýrgizdi. Jer edendi tekserip te eshtene taba almady. Týnde «qaraqshylar» kelip, qater tóndirip túrghanyn mәlimdedim olargha.

- Ayaq-qoly kisendelip abaqtyda jatqan adamnan qaraqshynyng ne izdeytindigin týsinbeymin. Qashyp shyghuyma kómektesetin adam bolyp ta, Sauzydauyan bolyp ta keldi. Ózim ishinen tireu tirep qorghanyp jatyrmyn. Qúlypsyz, kýzetsiz abaqty bola ma? IYen qorshauda jatqan, qaranghy ýidegi qylmystygha týn ortasynda tergeushi kele me?... Eger syrttay bayqap qaytu ýshin kelse, abaqty esigin ýsheulep iyterip qúlatpaq bolghany qalay?... Demek, ziyankestik isteu maqsatymen jýrgendikteri anyq. Qol-ayaghymdaghy myna kisender meni qashudan qorghaghanymen jaudan qorghay almaydy! Mәsele anyqtau ýshin qamap otyrghan bolsandar, meni qaterden de qorghap, myqty qúlyppen, kýzetpen qamanyzdar!

Átiretting kishi kadrlary bir-birine antaryla qarasyp alyp, bireui jauap qatty:

- Búl talabyng dúrys, basshylyqqa jetkizeyik! Biraq, ózing de bar mәselendi tapsyryp, tezdetip shyghyp ketuge tyrys!

- Tergeushining qay uaqytta kelse de shektelmeytindigin týsinemisin?- dep bireui suyqtau qarap jýrip ketti. Men jelkelerine jauap berip qaldym.

- Men týnde qaranghyda esik qúlatyp kirmek bolatyn «tergeushilerden» qauiptenetin sebepterimdi mәlimdedim, esterinizde bolsyn!

Abaqtym osydan songhy eki tәulikte de qúlyptalmady. Biraq, týnde shabuylshylar tiyldy. Mening qylmys tudyruymdy, iyә, qashuymdy kýtip, syrttan kýzet qoyghandyghyn sezip jattym. Ýshinshi kýni kýndiz kelip tergedi Sauchynsau. Osynday jaqsy abaqtyda jata túrghym kelip, qyrsyqtana qaradym jýzine. Jauap berip bolghanymdy, endi kuәgha tartqan adamdarymnan anyqtaudan basqa is qalmaghanyn aittym.

- Sen óz mәselendi oilamay, bizden mәsele izdep jatypsyn, mәsele tapsyrmay shyqqanyndy kórip alayyn!- dey sala әkelgen shoyyn zamogyn esik syrtynan saq etkizip jauyp ketti. Abaqty esigining ishinen men tirep tastap, jazuyma otyrdym. Azyq, týs uaqytynda jasyrynyp keletin malshylar arqyly terezeden týsip túrdy.

Biraq búl jaqsy otyrysym úzaqqa barmady. On shaqty kýn ótpey-aq juastau kadrlarynyng biri temirshi ertip әkelip qol-ayaghymdy kisenmen qúrsaudy aldyrdy. «Hosh!» dedi jalghyz-aq. «Kósh» degeni shyghar dep týsinip, nәrselerimdi jiystyra bastaghanymda qúiryghymnan teuip kep qaldy. Tosyn yzanyng kózimnen ot shashyp jibergenin kórgen temirshi basyn shayqap qaldy da qolymnan tarta jóneldi. «Jauas» kadrdyng «hosh» degeni - jýr degeni eken. «Qazir tәrtip óte qatal, ýndemeseng ghana qútylasyn» degenin temirshi hanzusha kýbirlep úqtyrdy.

Sauchynsaudyng «su basqaru әtiretinde» ynghay hanzu shynsyndar ghana qalypty. Jerlik últtyqtardy týgelimen «su qúrylysy әtiretine» bólip, toghan qazu júmysyna jóneltken eken. Meni qoymadaghy su qaqpasynyng kýnbatys jaghyna qoralap salynghan kirpish ýngli «su basqaru punktine» aidap apardy. Sauchynsau týnektey týnerip óte shyqty aldymnan. Basyn qara jylansha qaqshityp yzgharmen qarasa da ysqyrmay ótti. «Punkt bastyghynyng bólimi» delingen jazuly esik aldynan adam beyneli bireu qarap túr edi. Jana kelgen әtiret bastyghy eken. Bólimine shaqyrdy meni.

- Sen osynda qaldyn,- dedi, tabaldyryghynan attasymmen, túra qaldym. - Saghan qoyylatyn eng negizgi shart, kórshi әtiretterdegi úighyr men qazaqtyng eshqaysysyna sóilemeysin, sóilegenine jauap bermeysin. Bireuining manayyna barmaysyn, manayyna keltirmeysin. Olargha jaqyndasa qalsan, kýreske tartylasyn!... Úqtyng ba?

- Úqpadym dýijan,- dedim anyra qarap. Hanzusha biletin sózderimdi de әdeyi búza sóilep, úighyrsha, qazaqsha aralas qoyyrtpaqtata sóiledim. - Men hanzusha til bilmeymin, búl әtirette túrugha shartym tolmaydy eken! Ekinshi, mening úighyr-qazaqtarmen birge bolghanymnan eshqanday mәsele tuylghan emes. Ýshinshiden mening múnshalyq shekteletindey qalpaghym joq. Sondyqtan meni últtyq әtiretke shygharyp berinizder! Ýirenuge de, syn-pikirge, kýreske qatynasuyma da, qyzmet kórsetip, enbek siniruime de tilim jetetin әtirette boluym shart!

- Seni biz osynda joghary jaqtyng búiryghymen qaldyryp otyrmyz. Jergilikti últ halyqtaryna sening reaksiondyq yqpalyng kýshti eken. Sondyqtan olarmen baylanyspaysyn!

- Basqalargha reaksiondyq әreket jýrgizu týgil óz isimde de reaksiondyq istegen emespin. Men nahaq jazalanyp, 64-shi jyly tolyq aqtalghan adammyn. Delommenen eshqanday tanystyqtarynyz joq eken!...

- Burjuaziya atauly bәring de maghan әriyne tanyssyndar! Azattyqtan búryn zavot iyesi, kapitalistin, qansha myng júmysshyny ezip-qanaghansyn. Delondy bilmeyme ekenmin, qane?- dep әtiret bastyghy ýstemsy qarady maghan. Qaljyndap otyrma degendey anyra qalyppyn. Shynymen-aq jazghyra qaraydy. Juan qasqa basty, qyzghylt qonyr mol deneli, orta jasqa kelgen, mandayyndaghy әjiminen talay ómir kórgendigi, minezdiligi bayqalyp túratyn adam, osynshalyq aqymaq pa edi degendey men de jazghyra qaradym. Múnysyna ne aituym kerek?

- Siz mýlde bilmeydi ekensiz dýijan, myna shashym ótirik jaladan agharghan!.. Mening biletin, delo-materialdarym túrghan jerge joldap beriniz! Nervim endi ýzilu shegine jetkende, maghan obal bolmasyn!- dep ótindim sonson.

- Auystyru isin Sauzydauyan biledi!- dedi bastyq. Keksiz-dyqsyz ýnmen sóiledi endi. - Men osy jerdegi tizim boyynsha basqarudy ghana bilemin. Hanzu tilin jaqsy bilmeytindiging ýshin ýirenudi óz tilinde ýirene beresin, saghan basqa talap qoymaymyn. Kóp qamalghandyghyng - densaulyghyng ýshin de kónil bólip túrmyn. Men júmysshymyn, júmysty jaqsy bilemin. Tamaqtaryndy birtindep jaqsarta alamyn! Áyteuir syrttaghy adamdarmen sóilespeseng bolghany!... Al, sening aldynghy jyly qashqanda qalghan mýlking kilette túr eken. Zaphozgha aityp sonyndy jiystyryp alyp, osy qarsydaghy anau ýige jatyp túr, qalghanyn keyin úghysyp alarmyz, býgin jaylasyp al!- dep shyghardy.

Qashqanymda Qapasqa tapsyryp ketken mýlkim sonyng óz qolymen dәrilenip, myqtap tanylghan eken. Qalyng syrmaq, kórpe-jastyq, kiyim-keshegim, tipti chemodan, sumkalarym da týp-týgel túryypty. Tórt-bes adam ghana jatqan keng ýige aghash kereuet qúryp jaylastyryp bolysymmen kómuli qaghazdarymnan basqa abaqtyda qalghan kerek-jaraq, azyq-týlikterimdi qol arba aparyp, týgel jetkizip aldym.

Mening endigi әtirettes, gruppalastarym júmystan kýn bata qaytty. Ár gruppa әr týrli mindette eken. Birneshe gruppa baqsha kógerip, tarbiyp, sudan shyghypty. Laydan, saban-topan arasynan shyghyp kelgender de ózdi-óz kәsipterining las júghyndy batpaq qoqsyghyn ala keldi de, juynbay-aq jiyn zalyna jýgirdi. Semizsheleu qaratory hanzu jigit taza qazaq tilimen kýbirlep, meni erte ketti jiyngha.

- Siz zaldaghy namazgha kýlip qoymanyz!- dep tomsaryp qana kýbirledi.

Jiyn zalynyng tórine Mauzydúnnyng ýlkeytilgen sureti Lushaushiysiz jalghyz asylypty. Astynghy jaghynda onyng qyzyl kineshke bolyp shyqqan «ýzindisin» basynan asyra kótergen Liynbyaudyng sureti túr. Ýstingisi aspangha adyraya qarap túr da astynghysy meker kýlkimen tómen qarap túr. «Aspanynyzda býiimtayym joq. Bәsekelesinizding basyn kesip bergen enbegim ýshin menshigime osy jersharyn ghana bere kóriniz» dep túrghanday. Osy eki suret keskininen men tauda ústalyp qamalghannan beri talay qandy oqigha tuylyp, qara qúiynnyng talay abzal bastardy jútyp bolghanyn úqtym. Lushaushidy jarkemdep, ornyna әskery bastyghy Byaudy orynbasar etip alghany, Júngodaghy adal kommunizm teoriyashylarynyng qasaptalyp bolghany siyaqty kórindi maghan.

Átiret mýsheleri sol eki suretke qarap namazgha túrghanday izetpen tizile qalypty. Eshki bas jinishke qara jigit (dazujanymyz eken) zalgha kóldeneng tizilgen әtiretting aldynda dara túr. Átiret mýsheleri týgel jiylyp bolghanyn artyna qayrylyp sanap kóre sala kәdimgi imamdyq beynemen sarnay jóneldi suretke qarap:

«Úly ústaz, úly kósem, úly qolbasshy, úly reoshy Maujushi, biz býgingi mindetimizdi negizgi jaghynan jaqsy oryndadyq. Eki shynsyng auyryp, tanerteng rúqsatpen qalghan. Ýsh shynsyng aurumyz dep júmys maydanynda jatyp aldy. Aurularynyng ras-ótirigin, ózinizge, tekserip anyqtap mәlimdeymiz. Shynsyng Uankay su jýze bilmeytindikten kólge shógip ketip, qalpaqty Janliynsan qútqardy. Basqaday mәsele ótilgen joq».

Dazujang kýndelikti júmys ahualdaryn osylay mәlimdey sala, janqaltasynan qyzyl kneshkeni suyryp aldy. Resmy dauyspen «eng joghary núsqau» dedi de Mauzydúng sózderinen birneshe ýzindi oqydy. Ol bir sóilem oqyghanda ony qaytalap «úyshylar» oqidy eken. Sonynda «Maujushy sheksiz úzaq jasasyn!» degen úrandy ýsh ret qaytalap aiqaylatyp taratyp edi. Sauzydauyan esik kózine kelip túra qalyp toqtatty kópshilikti.

- Nege asyghasyndar? ...Maujushigha doklat etu jiyny sonshalyq oiynshyq boldy ma senderge! -dep zekirip búqtyryp aldy da tiziluge qayta búiyryp, eki-ýsh tapsyrmasyn úzaq sóilep týsindirdi. - Múnan song men ýiretken tәrtipti mýltiksiz oryndaysyndar! Jәne aityp qoyayyn, Maujushidyng óz sózin óz aldynda óz kitabynan oqyp beruden úyalmaysyndar ma?... Týgel jattap alyp, bәring birge oqityn bolyndar! Bos uaqyttaryn, júmysqa baru-qaytu, tamaq jeu, dәretke baru uaqyttaryng týgelimen jattaugha berilsin, aldymen «lausәnpiyandi»[4] jatqa oqyndar! Maujushiyden bir sikonttaryng da airylmasyn, onsyz tirshilik joq ekendigin Lyang fujushiy[5] úqtyrmadyma! «Tenizde parahot rolshimen ghana jýzedi. Tirshilik kýn núrymen ghana jasaydy» demedi me! Maujushigha arnalghan әrqanday qúrmet jiynynda «shyghys qyzardy» men Lyanfujushiyding osy úly óleni aldymen aitylsyn!...

Sauzydauyanning suret aldynda qayta tizilip alyp sóilegen sózi ymyrt ýirilgende әreng toqtap edi. «Shynsyndar» tamaq asyghysynan juynularyna taghy da múrsa taba almay, bir-bir momylaryn kapusta japyraqtaryna orap júta-júta sala taghy jýgirdi zalgha. Endi bir-bir qúiryqtyq alasa oryndyqtaryn ala jýgirdi. Jiynnyng keremeti inirde eken. Álgi qyldyryqtay dazujang saqylday jóneldi.

«Eng joghary núsqaudan»[6] eki-ýsheuin oqydy da naqtyly keri tónkerisshi qalpaghyn qosyp bir shynsynnyng atyn atady. «Keri tónkeristik qylmysynyng bir shetin әli de ashqan joq» dep qalghanynda-aq aqyrysty. Ón-týsi qashyp, búryshta otyrghan otyz jastar shamasyndaghy jigit ornynan týregelip baryp, kópshilik aldyna toqtady. Shaqyldap-shapshuyrlay kóterilgen «joghalsyn» úrandary jiyn basqarushy qylqaranyng kótergen qolymen toqtay qaldy da sóz jauapkerding mәsele tapsyruyna berildi.

Sanalylyghy qas-qabaghy men jazyq mandayynan bilinip túratyn búl jigitke eng qyrsyqty qylmys Lushaushiyding sureti Maujushiyding qatarynan alynghan shaqta jabysqan eken: bir jiyn ýstinde Sauzydauyanning kýbirimen qylqara týregelip baryp, Lushaushiyding suretin jyrta júlyp laqtyrghanda yshqynyp qalypty bighabar jauapker. «Ýy endi Maujushiyding qasynda kim qaldy?» dep jibergenin ózi de sezbey qalypty.  Sauchynsaudyng qisyq kózi oghan jylt ete týskendey ghana bir kórinipti de qydyrystap kópshilikti aralay jónelipti. Onymen birge yshqynghandar kóp eken. Bәrine birden qarap ýlgere almay adasyp qalghan kýikentay ailana úshyp baryp, sóiley qalghan jauapkerding tóbesinen qayta týsipti.

- Taghy qanday pikirlering bar, qane sóilender!- dep súrapty da eshkimnen ýn shyqpaghan song stoldy shart etkizip úra týregelipti ornynan. - Maujushiyding qasynda segiz jýz million halyq bar! Proletariyattyng qyran ókili marshal Liynbyau bar!... Búlargha qarsy pikirlering bolsa, sóilender qane! Uang jýnshinning janaghy sózi - osynda otyrghan, ózgeruge qarsy keri tónkerisshi - onshyldardyng ortaq pikiri. Onymen birge janaghy yshqynghandar - opportonizmning joqtaushylary! Revizionizmning mýritteri jýrekteri qojalarynyng jýregimen birge soghatyndyghyn jana kórdinder!... Búlardyng mәselelerin ashyp, jýrekterin júlyp alatyn qúdiret bizde bar ma, joq pa?

- Bar, bar, bar! - Zaldaghylar shulay kóteripti júdyryqtaryn. Lushaushiyding sureti júlynghanda Uanjýnshinmen birge yshqynyp qalghandar qorqqandyqtarynan tipti jinige kóterilip úrandap, aldygha týse jónelisipti...

Uanjýnshing atalghan jauapkerding ózi de laugaydan shynsyng bolyp osynda kelgennen beri belsendi eken. Beli tosynnan ýzilgendey jylap, qiralanday shyghypty aldygha. Sodan beri keri tónkerisshi atalyp, kýreske alynyp kele jatypty. «Lushaushy jana Júngo tónkerisining eki kósemining biri edi. Múnyng qashan, qalay qeteleskeninen habarym joq. Sondyqtan sureti tosyn júlynghanda ashynghanym ras!» degen shyndyghyn aityp, qútyla almay, búlqynghan sayyn torlanypty da, «maqsatyn», «iydeyalas serikterin» atap bere almay, shybynsha byjylday beripti.

Býgin inirdegi kýres asa qatal tiydi oghan. Býiishe týksiygen Sauchynsau qaq tórdegi oryndyqqa, Maujushy men Liynbyaudyng dәl astyna kelip otyrysymen kýres jiyny tipti saqylday jóneldi. Tóbedegi juan bórenege arqanmen eki ret asylyp shyryldap, eki ret týsti jauapker. Eshkimmen birlespegenin, dara ótkizgen «qylmysy» ekenin әreng aityp edi. Jelkesine qayrylyp baylanghan qolynan asylyp ýshinshi ret kóterilgende jauyryny iyghymen ailanyp aldyna shyqty da ýnsiz-demsiz býktetilip týsti. Baylanghan arqandy bosatyp, su býrkip, qol-ayaghyn silkilep jýrgen ýsh-tórt emkósten basqamyzgha zydauyan bastap, Maujushiyding «halyq ýshin istelik» degen shygharmasyn oqytty. Jauyryny ornyna týsirilgende jauapker ynyrsyp, tiri ekendigin bildirisimen jatqyzbay kóterip sýiep túrdy emkóster. Sauzydauyan sol oqyghannan qaytalap týsinik aityp, osy jiyngha baylanystyrdy.

- Shyn jýrek, shyn peyilimen halyq ýshin istegen adamnyng ólimi «Tyanshan tauynan da qadirli». Al halyqpen - partiyamen qarsylasyp ólgenderding ólimi «sarala qaz qauyrsynynan da qadirsiz». Búl, osy úly shygharmanyng negizgi týiini. Uanjýnshing osy jәiildiligimen ólse, óle bermey me!... Ol ótirik talyp jyghalghanda janashyrlyq qyp ýdireyip, sonymen birge óletindey kózderi alaryp, melshie qalghandar bar. Múnday eki jýzdilerding ózgerip, tónkeris sabyna qosyla aluy mýmkin be, qyraghy bolyndar!...

Uanjýnshinning jauyryny ailanyp aldyna shyqqanda kópshilik týgelimen-aq ýdireyip edi. Osy sóz shyghysymen dereu iz jasyryp, týgel shaqylday jóneldi.

- Moyyndaymysyn, moyyndamaymysyn?», «jayyldyghynmen ólemisin, aqiqatqa qaytamysyn?», «qayta baylansyn!», «asyndar aspaqqa!»- desedi.

Birnesheui yrshyp baryp, jansyz qolyn qayta qayyryp baylay bastaghanda dәrmensiz Uanjýnshing ynyrsyp jylay qarady jan-jaghyna.

- Endi asylsam ólemin ghoy!... Moyyndayyn!... Moyyndayyn!.. Men búrynnan Lushaushy jaqta túryp kelgen elementpin!... Men.. men... onyng «óndiris qúral-jabdyqtary men jerdi kóterege beruine» shujynjuishyldyghyna... bәrine de aldymen qosylghan opportonispin!... Búl әtirette maghan syrlas-sybaylas bolyp kelgender... ony ózim esimdi jighan song birin qaldyrmay aityp, әshkerelep bereyin!...

Óndirshektep otyrghandardyng birnesheuining jýzi isinip, súrlana qaldy da, birnesheui tipti órshelene týsti.

- Qazir әshkerelesin!... Osy jerde aitsyn!...

Sauzydauyan jauapkerden birneshe ret uaghda alyp, baylaudan bosatty. Bir kletke aparyp qamatty da kiltin ózi aldy. Eng kýresker sýienishi qylqara da Uanjýnshinning manayyn basa almady múnan son. Birneshe kýn ótkende anyqtaldy, ol kilt әtiret bastyghynyng qolyna da bir tiymepti. Uanjýnshyngha doqtyr kirse de, tamaq kirse de zydauyannyng qisyq kózining aldynan búranday ótip jýrdi.

Jalghasa berdi kýres jiyny. Uanjýnshannyng kórsetken adamdary bir-birden baylanyp, aspaqqa bir-birden asyla berdi. Biraq, Uanjýnshinshe asylsa júmysqa mýlde jaramay, jatyp isher bolyp qalatyndyqtary tez kórindi de keyingilerining qoldaryn qayyrmay, barmaqtarynan, iә ayaqtarynan asugha auysty. Búl qinaulary ótirikke moyyndata almay qalghandarynyng ghana astylarynan temir pesh qoyyp, ot jaghyp moyyndatady. Aspaqqa әsirese ayaghynan asylghandardyng basy, astyndaghy taskómirding jalyndap túrghan shoghyna tiyer-tiymes jaqyndaghanda tez moyyndaydy eken: basy «oynaqtap» shorshy bastaghanda shyryldaydy da, hali bitip, shorshugha shamasy kelmey birraz jatqanda «shyndyghyna» kele qalady. Búl enbek maydanyna bas emes, qol qajet qoy. Aspaqtan qútylghan song mәngire jýrip-aq istey beredi júmysyn.

Jiynda osy júrtshylyq qatarynda sóiley almaghanymmen júmysty aldynghy qatarda tyndyryp istep men jýrdim. Kýz suyghyna qaramay kólge týsip, qamys-qoghany men de ordym. Bastary otqa ýiitilip jatqanda suyqtan bolghan auyrym bar dep syltau aitu qiyn ghoy. Basqalarynan jalghyz-aq parqym, týnde úiqynyng uaqytynan paydalanyp, birneshe tas kirpishti qyzdyramyn da tabanym men belimnen ystyq ótkizip jatamyn. Múny «burjuaziyalyq әienshektik, jan qorghaushylyq» degenderine moyyndamaymyn. «barlyq jaqsy qasiyetti burjuaziyagha berip qoymandar» dep daulasamyn ondayda. - «Densaulyq degen eng aldymen enbekshilerge kerek shyghar!... Sosializm isine densaulyq tipti qajet!»

Al, basqa búiryqtaryna dauym joq, istey berdim. Qolymnan is keletin juas mylqaugha qojayyn kóp, kýndizgi júmystan sharshaghanda moynyma artyla qalatyn týngi júmystan da tartynbadym.

Menimen birge týngi júmysqa jegiletinder, osynda súlu әieli bar shynsyndar ghana. Sauzydauyan ózi siyaqty salpauyz kempiri men qyly qyzdaryn Korla qalasyna qaldyryp, múnda ózi salt túryp isteydi eken. Súlu әielderin óz qastaryna keltirip alghan shynsyndardyng «zor sekirip ilgerilep» týnde de júmysqa shyghatyn bolghan sebepterin Sauzydauyannyng sol múqtajdyghynan ekenin sezdim. Tarym boyyna da qyly úrpaq shashqysy kelgen «izgi niyeti» bar siyaqty. Ásirese әtiret doqtyry men tehnik shynsyndargha maza bergendi qoydy.  Ol beysharalargha tehnik bolghandyqtan súlu әiel bitkenin, iyә, súlu әiel bitkendikten tehnik bolghanyn týsinbeymin...

Su qoymasy bitisimen jana dýijang balyq úryghyn shashyp, balyqty kólge ainaldyrghan eken. Tayazyraq jerlerin qalyng qamys basyp alsa da, búrynghy ózek-jyraly oyang jerleri qamys-qogha basa almaytyn terenge ailanyp, balyqtyng qystyq mekeni, jinalatyn múz qúrsausyz óris-jymy bolyp qalypty. Sonday tereng ýsh qylyghyna birneshe jerden múz oiyp, kóldeneninen au qúramyz da eki-ekiden bólinip, týn boyy solardy kýzetemiz. Manymyzdaghy kommuna úrylarynan qorghaymyz. Tanerteng aulardy tartyp, týsken balyqty shygharyp bolghan song ghana qaytamyz. Al, kýndizgi qamys orudyn, kólde qalghan qúrlysqa qajetti toranghylardy jyghyp, jaghagha tasudyn, su tyshqangha qaqpan qúrudyng qarbalas júmystary bizdi taghy da qaghyp әkete beredi.

Jaz shygha, әsirese dәriyagha tasqyn keler shaqtan bastap júmys tipti kóbeydi. Kólimizge su keletin toghamdardy órlep qyryq-elu shaqyrym alysqa, dәriyanyng ýsh iyinnen alynghan ýsh kómeyge ketemiz. Qúmayt sortandaghy jýgensiz qútyryq tasqyndy dәriyany noqtalau ýshin, búl shaqta әldeneshe myng «baqsy» qajet. Maydannyng erkek kindiktilerinen eshkim qalmay dәriya men toghamdardy kýzetuge mindetteledi.

Maydan kadrlaryn jyl boyy balyqpen, sutyshqan terisimen qamdap túratyn Sauzydauyannyng «qamqorlyghy» osy mausymda óz әtiretining әielderine molynan jetedi eken. Onday qúdiretin, ala jazday erin kórmegen bir pәk әielding qys óte kele oilamaghan jerden qyly qyz sanghyta qonynan týsindim. «Tehniyk» eri ishinen tausylyp, jelkesi qyrday, siraqtary shiydey bolsa da ýnsiz qalyp edi. Arly әieli sonda da ólip alugha úryna bergendikten әtiret bastyghy jaghynan ony kýzetuge bes әiel mindet aldy.

Eri әieline, әieli erine qaray almay, jazyqsyz jana qylidy baghatyn eshkim shyqpay, ólim haline jetip qalghandyqtaryna janym uday ashydy. Sauzydauyannyng jany tipti múrnynyng úshyna kelipti: pәleden qútylu ýshin sol «tehniygin» partkomgha bir apta maqtap, baylanysty basshylaryn tyshqan terisimen baptap jýrip, búrynghy ornyna jana qyliyn kótertip qaytardy.

Osy zúlymdyqty kórgen song Maqpalym men Asqarym kózime ynghay qater men elestep, ishimdi órtey berdi. Biraq laj ne, osy maydandaghy basqa bauyrlardyng atymen Aqiyagha ýsh-tórt ret jazghan hatyma da jauap kelmey qoydy. Qoldan kelmeytin armanmen qolqagha pyshaq salghanday ashy oidan aulaqtaugha tyrysa berdim. «Bolmaytyn qasiretke bolattan berik bol!», «dýniyede toqtausyz ózen de joq qoy, búl mәdeniyet» laysannyng qara tasqyny toqtaugha qansha qaldy deysin, su aluyna túralap shonqiuyna kýn jaqyn-aq shyghar!» dep kýrsinemin. Ayaghym tynyshtyq kórmegenning ýstine basyma da tynyshtyq bermey, jaza jýrudi basqa oidy úmytudyng qúralyna ainaldyrdym. Enbek aiyqtyrushy kýsh ekendigine senimim tolyqtanghan sayyn «sekirip ilgeriley» berdim. Jýrip bara jatyp ta eshkimge sezdirmey jazudyng әdisi tabyla berdi. Sýngy berdim tvorchestvo qiyalyna. Barlyq medeuim - tiyanaghym, osy enbekterimdi halyq keregine jaratuda ghana...

Búl әtirette meni andymaytyn, bóle qaramaytyn eki-aq adam bar kórindi. Biri - Shynjanda ósken Tyanjyndyq semiz sary aspaz - Lisypu. Jerlikterden, әsirese qazaq halqynan kóp jaqsylyq kórgenin aityp jýretin. Ol, mening júmystan qinalyp qaytqan shaghymda ashananyng maygha quyrghan balyghyn jasyryp berip túrady da, tynyghatyn shaghyma tórt kirpish qyzdyryp dayyndap qoyady. Ekinshi biri -  әlgi qazaqsha tilge jetik Jandaliy.

Jandalidy men tanymay qalyppyn. Ózi aitqanda esime týsti: Beyjindegi últtar institutynyng qazaqsha til klasyn 55-jyly bitirip, Shynjangha kelgen. Men onyng mektep bitirer jyly jazghytúrym Beyjinge baryp, studentterden oqulyq jayynda pikir alghanymda tanysqanmyn. Jazynda Ýrimjining ontýstik tau jaylauyndaghy qazaq auyldaryna solardyng bir toby praktikagha kelgeninde túrmys ornalastyru, ýirenu jaghynan mening bir sypyra kómegimdi kórgen. «Stili týzetu» nauqanynda ol da «onshyldyq» jaqta bolyp, ýkimetti tildep qoyghandyghynan bes jylgha kesilip, osy maydangha laugay bolyp aidalyp kelipti. Sauchynsaudyng týrmesinen shyqqanymda Jandaliyding meni qorghashtap, kýbirlep saqtandyryp jýrgen sebebi sol tanystyghy eken.

Su basqaru punktine osy kelgenimnen bastap ol menimen onashada әngimelesip, ahualdasyp túrdy. Laugaydaghy uaqytynda menen de qaterli qashqyn bolghanyn aitady. Qazaqstangha ýsh ret qashypty. Birinshi retinde osy maydannyng qughynshylary jaghynan ústalyp qaytypty da, ekinshi ret qashqanynda búl jaqtyng shekara qorghaushy әskerleri jaghynan ústalypty. Ýshinshi ret qashqanynda ary ótip ketse de ýsh aidan song Sovet ýkimeti qaytaryp beripti. Sol sebepterden kesim mýddeti bes jyldan on jylgha úzartylyp, byltyr әreng bitirip shyqqan eken. «Kózir últtan shyqqandyghym bolmasa, әldeqashan atylyp ketetin edim» dep kýldi ózi.

Jandaly mening basqa әtiretterdegi dostarymnan hat-habar, sәlem sauqat әkelip bere jýrip, kómegi tiygen sayyn kósile sóileytin boldy. Qazaqstanda, tipti, shekara boyynda da meni kóp adamnyng súraghanyn, radioda joqtaytyndyghyn әli de estip jýrgenin aitty. Kýreske týse qalsa, múnyng da miy qyza kele Uanjýnshynsha kókui mýmkin ghoy. Búl habarlaryna súrau da qoymay, ray da bildirmey qoyyp edim. Jandaly osy pozisiyamnan-aq búrynnan habardar eken dep bilgendey, ózining endigi syryn ashyq aitty.

- Men Sovet odaghyna qashyp ótetin tóte jolymdy jete tekserip bilip qaytqanmyn, Bighabil joldas, kózimdi júmyp ta tauyp bara alatyndyghyma seniniz! Sizdi eshkimge kórsetpey ótkizuge kepildik bere alamyn. Sizben birge barsam, Sovet ýkimeti meni de sinirip alyp qalatyndyghyna senemin. Osy jaz ótpey, tezirek jýrip ketelik!- dedi.

Búl syrynan ýsti ashyq túrghan peshtegi qyp-qyzyl shoqqa basym týsip ketkendey sezimmen tóbemning shyj ete týskenine kýlip jiberdim ózim.

- Dali, sen maghan múny aitpa!... Men Ýrimji manyndaghy bala-shaghamdy tastap, eshqayda qashpaq emespin. Al, meni ertip aparghanynda Sovet ýkimetining seni sinirip alyp qalatyndyghyna da senim bere almaymyn! - Azarda-bezer boldym búl talabynan. Qaytalap ótingen sayyn qaytalap toytara berdim. Peshtegi shoqtan qoryqqandyghym da emes, Maqpal men Asqarymnyng ol jaqqa ótip ketken-ketpegeni anyqtalghansha shydap kýtuim shart. Ýrimjidegi Aqiya men taudaghy Ánuargha, olardyng әdrisi tabyla qalsa, habaryn maghan qaytkende de jetkizulerin kóp ótingenmin.

- Olay bolsa, mening adaldyghyma ol jaqty sendiretin bir estelik jazyp berseniz!- dep ótindi Jandaliy.

- Taghy da qolgha týse qalsang Sauchynsau meni sol estelikpen baylap, basymdy pysyryp jemey me!

- Nemese qoljazba shygharmanyzdyng birin maghan beriniz, úrlap әketken bolayyn!...

Búghanda kónbey, ýmit ýzdiretin jauap aita berdim.

Osy sóilesuimizding ertenindegi keshte-aq Jandaly joghaldy. Kineshkemning arasynda jýretin bir súndyq qana fotosuretim qosa joghaldy.

Ýstinen material týsip, әtirettegi kýres nysanasyna ainalghandar azayghan shaqta Sauchynsau meni taghy da ailandyra bastady. Meni búrynnan-aq qansha iyiskelegenimen qylmys taba almay jýrgenin biletinmin. «Sosializm - ýzdiksiz tónkeristik kýres dәuiri» degen núsqau shyghyp, qalpaqshylardyng әr jarym aida bir ret ózin tekserip, iydeyalyq ózgerisinen doklat jazatyn tәrtip ornasymen Sauchynsau kýientay maghan myqtap tóndi. Ózining әr kýni shyqylyqtaghanynda qaltyray týsetin qalpaqty tyshqandarynyng qataryna qosyp almaq boldy.

- Ózinning iydeyalyq ahualyndy sen de tekser!- dedi bir kýni kabiynetine shaqyryp alyp, úighyrsha sóiledi.

- Ózinizge mәlim, men osynda qaytyp kelgennen beri eshqanday mәsele tudyrmadym. Sondyqtan tekserip jazarlyq eshtenem joq!- dep әdeppen ghana jauap qaytaryp edim, kóz qarashyqtary taghy da atugha dayyndalghan mergenshe túmsyghyn daldalana qaldy.

- Basqa qalpaqtylar jazyp jatqanda sen nege jazbaysyn, qaytseng de jazasyn!

- Men de qalpaq joq, zydauyan, delomdy kóriniz! -taghy da әdeppen sóilep, qalpaghymnyng 64-jyly martta alynghandyghyn anyqtap sóilep berdim. -Eger delomnan pәlen qalpaghy bar degen tanbaly qaghaz tabylsa, qylmys ótkizbesem de shartsyz jazugha boryshtymyn. Qalpaghy joqtyghyn bilip otyryp, sizding búiryghynyz boyynsha jaza bersem, múnyng ózi de bir ýlken qylmys. Olay bolatyny, «qalpaq» degen qazirgi eng ýlken sayasy mәselening biri. Sayasatpen oinauymyzgha rúqsat joq. Delomnan izdep, qalpaghym bolsa, ózime kórsetip otyryp búiyrynyz múnday isti!

- Sende qalpaqtyng tipti ýlkeni bar, uaqyt shygharyp izdese sózsiz tabylady! Oghan qaramay juastyqpen jaza bergening jaqsy! - Sauchynsau taghy da nasihattap qaldy da, men sol dokumentti kórmey jazbaytyndyghymdy taghy da aityp shyqtym.

Sodan eki kýn ótip, ýshinshi kýni tanerteng Maujushigha doklat bere salyp, júmysqa shyghyp bara jatqanymyzda  aldymnan tosa qaldy:

- Jazyp boldyng ba, әkel!

- Dokumentiniz qane?

- Erteng tanertenge deyin ózdiginnen jazyp tapsyrmasan, alyp qalyp, kózine shúqimyn. Bar qalpaghyndy jasyrmaq bolghanyng ýshin qatal kýreske tartylasyn!

- Qalpaq faktin kórmey jazbaymyn. Maujushiyden qalpaqsyz-aq qalpaghym bar dep jaza ber degen núsqau joq!...

Ertenine tanerteng Sauzydauyan aldymnan túnjyray kelip tosty.

- Jazdyng ba?

- Joq, jazbadym!

- Ne ýshin?

- Qalpaghym joq! Siz mening delomdy әli kórmepsiz, aitqanmyn ghoy! Qalpaqsyz adamgha qalpaq kiydiru ýshin eng kem bolghanda osy maydannan bir dәreje joghary orynnyng bekitken tanbasy qajet!... Onda da qalpaq kiishining ózine uaqytynda kórsetip, úqtyryp qongy shart!... Búl zandy biletin sayasy núsqaushy, meni orynsyz-faktsiz qinamanyz! -Osyny aita salyp búrylyp jýre berip edim.

- Kóresindi dәl býgin keshte kórip, kýreske tartylmay túrghanynda dereu jaz!- dep jýrip ketti kabiynetine. Tyndap túrghan әtirettesterim oghan jaramsaqtanyp týgel shulady: «ózine-ózing mәsele tappay, zydauyan búiyrghan son, sózsiz jazuyng qajet!»- dep esedi.

Olargha týsinikti jauap aityp, birge kete berdim. Sol kýni keshke deyin qylqara da qylilana qarady maghan. Biraq, keshte qaytyp kelip, Maujushigha júmys doklatyn berip bolghan song da, bir sorlyny kýreske tartyp shyryldatyp bolghan song da, úiyqtau qonyrauy soghylghan song da maghan tóngen kýres týgil zydauyan kórinbedi.

Ertenine tanerteng «Maujushigha» kýnimizsing dep óleng aityp, júmysqa shyghatyndyghymyzdy mәlimdep, taghy da jónele berip edik, Sauchynsau esigining syrtynda túr eken.

- Jazyp boldyng ba?- dep taghy súrady menen.

- Qane, qalpaghymnyng barlyghyna fakt kórsetiniz, doklatymdy qazir-aq jazyp bereyin! - qarsy aldyna baryp túra qaldym.

- Ey sen ony kýtpey-aq jaza ber degen song jaza ber!- dep zekidi zydauyan. - Qalpaghynnyng barlyghyn zydauyan túryp men bilmeymin be? Menen dokument súraytyn ne qúqyghyng bar senin?

- Maujushy bizge myna núsqauyn әldeqashan  bergen,- dep jymiya qaradym jýzine. «Tekserip bilmegen adamnyng pikir beru qúqyghy joq». Siz mening delomdy mýlde kórmegensiz, bilmeysiz. Ol sizding shkabynyzgha da kelip týspepti. Demek, tekserip bilmegen sizge óz jayymdy tolyq biletin mening jauap qaytaru qúqyghym tolyq! Osy faktymdy endi men kórsetip sizge, neshe kýnnen beri qansha aitsam da qyr sonymnan qalmadynyz, endi aiypqa búiyra almaysyz. Óz isimdi aldymen ózim bilem be, sen bilemisin? Qane qalpaq fakt kórset! -Alqymyna eki alaqanymdy jaya úmtyldym. Týsim búzylyp ketken siyaqty. Sauzydauyan shegingennen sheginip kabiynetine kirdi, men qua kirdim. - Qane kórsetiniz dokumentti. Kórsetip túryp «kózimdi shygharsan» da, basymdy ýiitip jeseng de qúqyqtysyn! Qane, tap faktyndy, әkel! - Zydauyan stolyn ailana shegindi de men ailana qudym. Basqa shynsyndar syrtta dabyrlasyp jatty. Anyzdaghy әuliyening jatyn ornyna jyn-shaytannyng jolay almaytyny tәrizdi, shynsyndar búl kabiynetke rúqsatsyz kire almaytyn. Ol menen qalpaq tabylmaghandyghyn qashqan sayyn týsindim, týsingen sayyn alqymdadym. - Ákel, tap qalpaghymdy, kórset kózime!...

Mening endi qútqarmaytyndyghymdy bilgendey, bosaghadaghy velesiypetin jetektey jóneldi syrtqa.

- Asyqpa, qazir-aq kórsetemin saghan!- dedi de sekirip minip maydan ortylyghyna qaray zyta jóneldi. Basqalardyng qorqynyshty kózderin alartyp aldylaryna týstim de kete berdim egis atyzyna....

Ertenine tanerteng kabiynetining aldynan zydauyannyng velesiypeti kórinse de ózi kórinbedi. Ketpen men oraghymdy syrtqa qoya sala «baugau!» dep kirip bardym.

- Ánzin[7] erteng keledi!- dep tómen qaray berdi.

- Erteng týgil endigi jyly da kelmeydi zydauyan. Keshe әnzimnen eshtene taba almay qaytqany týsinikti. «Bar nәrse joq bolmaydy, joq nәrse bar bolmaydy!» Búl materializmning týp prinsiypi. Múnan song maghan múnday sayasy qaljyng aitpanyz!... Eger múnynyz sayasy jala bolmasa, sizge qarsy túrudan qorqar edim. Keshe qútyrudan әreng saqtap qaldym ózimdi. Mende qalpaq ta, mәsele de joq. Bastan-ayaq osynday jaladan sorlanyp kele jatqan adammyn. Oilap kóriniz, tónkeris sabynan ómir boyyna shettep kórmegen bir adal azamattyng jaladan ghana «jyn-shaytan» qataryna qosylyp ketui, nervti qanshalyq halge týsiretindigin týsinersiz...

Kózimdegi yzanyng jasyn osy sózben sýrte sala jóneldim júmysqa. Ýnsiz qalghan Sauchynsaudyng kóntek erni salpiyp, kógildir yzgharmen shanytyp túratyn qalyng qara terili jýzi tipti qaraya týsti. Kóz qarashyqtary «akoptaryna» kirip alghany belgili.

Osydan song maghan qalpaghym jóninde auzyn ashpady. Doklat súrau týgil qaraudy da qoydy. Men oghan qaramadym. Qalpaqty shynsyndar maghan sýiine týsti de qalpaqsyzdary qodyrandamay, tendikpen qaraytyn boldy. Tek, qylqara ghana óktemdik dektaturasyn kýsheytip, auyr júmysqa aiday berdi. Onysyna moyymadym. Qanday júmys bolsa da onyng ózinen alysyraq jýrsem jenil seziledi. Tek, jónsiz tiyiskeninde ghana «qaljyndap» jelkesinen mytyp-mytyp qoya beremin. Ol oiynyma shydamay shaypaulyq tilderi shygha qalghan kýnderde әtiret bastyghyna mәlimdep qoyamyn da ertenine ózine eskertemin. «Endi múnday jolsyzdyq istese, maydan shtabynyng tәrbiyelep basqaru bólimine borbayynan sýirep aparatyndyghymdy» jariyalaymyn. Biraq búl mәlimdemem, bir-jar kýn ghana kýshin saqtay alady...

Átiret bastyghy ony tóte tejey almay, zydauyangha aitypty bir kýni. Sayasy núsqaushy tәrbie berip týzetkeni sol, aulada qylqara men qoltyqtasyp, qarqyldap kýlise ótti aldymnan. Týski demalys uaqyty edi. Maghan qyr kórsetkenderi eken. Átiret bastyghynyng olargha tyjyryna qarap túrghanyn bayqadym. Men kýle qolshapalaqtadym sonson. Átirettegi kadr-shynsyndary týgel úqsyn degen oimen hanzu tilinde sóiledim.

- Ey zydauyan, «shynsyn» degenderding «lugýy shesin»[8] ekendigin eng aldymen sizden estip edik. Sol «jyn-shaytanmen» sayasy jetekshining qoltyqtasyp-qúshaqtasqanyn da sizden kórip quanyp túrmyz, qúttyqtaugha rúqsat etiniz!

Oghan narazy shynsyndardyng birnesheui maghan qosylyp qolshapalaqtaghanda kadrlarda bir-birine qarasyp kýlip ketti. Sauzydauyan qarasa da elemegensip, Qylqarasyn qoltyqtaghan kýii óte berdi.

Sol kýni keshki jiyn sonynda sóilegen Sauzydauyan «qalpaqty albastylardyng jýni ósip, kýletin bolyp bara jatqanyn» aita kele maghan barlyq kegimen shyndap, ashyq jauap qaytardy.

- Bighabil deytin búzyq element, ózining qalpaghyn jasyryp joghalttym dep әlinen asyp aldy!- dep jiberip, qolapaysyz ernin salpita kijindi. - Saghan qalpaq kiygize almasam, Sauzydauyan bolmay keteyin!...

- Kópshilik, Sauzydauyannyng myna sertin estidinizder ghoy?- dep joghary dauyspen men súrau tastadym. - Búl әtirette qalpaqty Sauzydauyan jasap kiygize me, iyә, әrkim óz qylmysymen kie me?... Eger, barlyq kýsh, barlyq rashot Sauzydauyannan shyqsa, onday qalpaqty men kiymeymin. Men ózim tughyzbaghan bala mening balam bolmaq pa! Erten-aq óz әkesi shygha kelip, «kimning balasy ekendigin kózinen de tanymaymysyn» dep auzyma bir qoyyp, tartyp әketpey me! Onday pәlede nem bar menin!

Aldaghylar týgel túqyryp alypty. Búl teneuime bulygha-túnshygha kýldi. Sauzydauyan ózindey qyly qyrsyq payda bolghan semiyany tezdetip qaytarghanyna endi tolyq qanaghattansa kerek. Sózimdi shybyn shaqqan qúrly kórmegendey, jýnin qampityp, týksiygen takapparlyq qalpyn búzbay shyqty.

Ádiletti tergeushim, astyndaghy tayy tulay bergen bir balanyng «osy taydan jyghylmay kózim ashylmaydy eken» degeni siyaqty, qylmysymdy sizge sonyna deyin jazyp tapsyrmay mening de kózim ashylmaydy eken. «Qashpaq bolsang zymyra» deydi, siz búl jerde bolmasanyz da jighan-tergenimdi jaza bereyin. Sauchynsau syndy myna asyrandy býgelekteriniz týbinde meni sizding kórinizge deyin qualap aparyp qamamay qoymas. Guansayynyzdy[9] da qylmysqa toltyramyn-aq!

 

(Jalghasy bar)

«Abai.kz»

---

[1] Jekeshildikke, esekshildikke, revizionizmge qarsy túryp, keri tónkeriske soqqy beru nauqany.

[2] Lauhan (hanzusha) - shal.

[3] Ontýstik tau - Erenqabyrghanyng Ýrimji túsyn hanzusha solay ataydy.

[4] Lausәnpyan - úly ýsh maqala (Maujyng ýsh sózin Lyanbyau osylay atap jattatqan)

[5] Lyanfujushy - orynbasar tóragha Lyanbyau.

[6] Eng joghary núsqau - Mauzydúng sózderinen ýzindi.

[7] Ánzi (hanzusha) - delo (qylmys boqshasy).

[8] Lugýy shesing (hanzusha) -jyn-shaytan.

[9] Guansay - hanzulardyng ólgende salynatyn taqtay sandyghy.