Áu basta Keden odaghy 2015 jyly Euraziya odaghyna ainalady dep josparlanghan bolatyn. Búl pikirdi sarapshylar da qoldap, Kedendik odaq arqyly irgetasy qalanatyn Euraziyalyq odaqtyng Eurodaqqa balama bolatynyn algha tartqan edi. Múnday auqymdy dәrejege jetu ýshin Kedendik odaq sapyna qasqayyp túratyn ekonomikasy myghym memleketter kerek. Yaghny Kedendik odaq Resey, Qazaqstan, Belorussiyamen shektelip qalmay, jana mýshe eldermen tolyqqany lәzim. Búl orayda «Bolashaqta KO-gha qanday elder mýshe bolyp kirui mýmkin?» degen saualgha jauap izdey bergen jón sekildi. Múnyng astarynda «Qay memleketter odaqqa mýshe bolsa bizge tiyimdi?» degen súraqtyng da tóbe kórseteri aqiqat. Endeshe, saralap kórelik.

Áu basta Keden odaghy 2015 jyly Euraziya odaghyna ainalady dep josparlanghan bolatyn. Búl pikirdi sarapshylar da qoldap, Kedendik odaq arqyly irgetasy qalanatyn Euraziyalyq odaqtyng Eurodaqqa balama bolatynyn algha tartqan edi. Múnday auqymdy dәrejege jetu ýshin Kedendik odaq sapyna qasqayyp túratyn ekonomikasy myghym memleketter kerek. Yaghny Kedendik odaq Resey, Qazaqstan, Belorussiyamen shektelip qalmay, jana mýshe eldermen tolyqqany lәzim. Búl orayda «Bolashaqta KO-gha qanday elder mýshe bolyp kirui mýmkin?» degen saualgha jauap izdey bergen jón sekildi. Múnyng astarynda «Qay memleketter odaqqa mýshe bolsa bizge tiyimdi?» degen súraqtyng da tóbe kórseteri aqiqat. Endeshe, saralap kórelik.

Tәjik, qyrghyz, ózbek týbi KO-gha bet búrady

Mamandar «KO-daghy әriptes memleketter ekono­miy­kalyq baylanystardyng manyzdylyghyn algha shyghara otyryp, memlekettik tar shenberden shygha alsa, KO-nyng damuyna әser eter edi» deydi. Sarap­shy­lardyng osy pikiri qanshalyqty mýmkindikke iye? My­saly, irgedegi qyrghyz aghayyndar DSÚ-gha mýshe bola otyryp, KO-gha da enuge buynyp-týiinip dayyn otyr. Alda jaqsy nәtiyjelerge jetip jatsaq, ar jaghyndaghy Tәjikstannyng da «ket әri» emes ekeni belgili. 

Al ekonomikasyn ishki ónimdi ósiru arqyly órge sýiregisi keletin Ózbekstannyng da sheginer jeri joq. Belgili sayasatker Saypolla Sapanov: «IY.Karimov oqshaulanu saya­satynan eshtene útpaytynyn týsine bastady. Integrasiyany damytuda KO-gha balama aliternativa joq ekenin de biledi. Prag­matik sayasatker retinde әlipting artyn baghyp otyr», - deydi. Osydan-aq týpting týbinde ózaghandardyng da beti beri qarauy mýmkin ekenin angharugha bolady. Desek te, sayasy sarap­shy­lar­dyng pikirinshe, Ózbekstangha naqty úsynystar bolmasa, әzirge odaqqa mýshe bola qongy ekitalay. Olar: «Songhy jyldardaghy Ózbekstan sayasatyn saraptar bolsaq, TMD, ShYÚ sekildi úiymdargha birese kirip, birese shy­ghyp jatady, yaghny tikeley Ózbekstangha tiyer paydany oilaydy. Osydan-aq KO óz jemisin berip jatsa, Tash­kent bas tart­pay­tynyn kóruge bolady. Islamdyq terro­rizmge qarsy túru qauip-qateri de Óz­bekstandy oilandyrady. Sebebi se­pa­ratistik, ekstremistik kýsh­ter­men kýresuge Ózbekstannyng shamasy kelmeydi», - deydi. Tәjikstan men Qyrghyz­stannyng KO-gha kiruge sayasy maqsatty emes, ekonomikalyq maqsatty kóz­dey­tinin, óitkeni ol elderge ekonomikasyn kóteru ba­ghy­tynda basqa jol joq ekenin eskersek, bizding boljam alshaqqa kete qoymas. Sebebi ol elderge basqa alpauyt integrasiyalyq birlestikter qyzyghushylyq tanytyp otyrghan joq. 

Basty «kózir» - Ukraina

Reseylik ekonomister «Ukraina sekildi mem­le­ket­terding KO-gha mýshe bolghany tiyimdi» degen pikirde. Olardyng payym­dauyn­sha, Euraziyalyq ekonomikalyq odaq­tyng halqy 500 milliongha jetse, onyng eko­no­mikalyq әleueti zor bolady. Sa­­rap­­­­­­shy­lar búl el odaqqa qosyl­sa, Ukrainanyng últtyq jalpy ishki ónimi 1,5-2 payyz­gha ósip, avtokólik jasau, auyl sharuashylyghy jәne himiyalyq ónerkәsip salalary órken­deytinin aitady. Sonymen qatar memle­ketting qosymsha jyldyq tabysy 6,5-9 mlrd AQSh dol­laryna jetetinin algha tartady. Al bizding sayasy sarapshylar Ukraina biyligining basym bóligin Reseyding sayasatyn qol­daytyn sayasatkerler ústap otyrghanyn aitady. Mysaly, Saypolla Sapanov: «KO-gha mýshe bolu ýrdisi Viktor Yanukovich preziydenttigi kezinde jýzege assa, kóp kedergi bolmas edi. Óitkeni qazir Ukraiy­nada syrtqy kýshterding әseri basym. Olar Ukrainany europalyq integrasiyagha tartugha júmys istep jatyr. Kelesi preziydenttik saylaugha deyin Ukraiy­nada osy sayasy elita saqtalsa, bәlkim, KO ayasy keneye týsui de mýmkin. Ukraina KO-gha kirse, odaq auqymy da, tegeurini de artar edi», - deydi. 

Chily men Vietnam

Juyrda Chily Preziydenti Sebastiyan Piniera óz elining Kedendik odaqqa kirip, erkin sauda aimaghyn keneytuge dayyn ekendigin jetkizdi. Al Vietnamnyng Kedendik odaqqa qosyluyn elding búrynghy basshysy Nguen Mini Chiyet qoldap, ol isti Chyong Tan Shang jalghastyrmaqshy. Eger búl elder KO-gha mýshe bola qalsa, Qazaqstangha әseri qa­lay bolady? Óitkeni Vietnam men Qazaq­stan arasyndaghy sauda-sattyqtyng kólemi mәz emes. Desek te, sarapshy ma­man­dar Vietnamdy odaqqa engizu arqyly búl elding búrynghy kenestik elder ýshin toghyz joldyng torabynda túrghan qolayly sauda ailaghyna ainaluy mýmkin ekenin aitady.

Týrikmenstan men Ázirbayjan

Álemdik hәm qazaqstandyq sarap­shy­lardyng pikirinshe, Týrikmenstan men Ázir­bayjannyng ekonomikalyq quatty­lyghy orasan. Mysaly, Ázirbayjannyng 1 manaty 1 evrogha ten, yaghny múnayly el bolghan son, valutasy túraqty memleketke ainalyp otyr. Búl elderding KO-gha mýshe boluyn tek memleket basshylary nemese ishki sayasy kýshter sheshe salmaytynyn da eskeruimiz kerek. Óitkeni búl elder KO-gha qadam jasasa, geosayasy oiyndar basta­latyny belgili. Sebebi qazir sayasy túrghyda Ázir­bayjan men Resey arasy kýrdelenip ketti. AQSh, Euroodaq elderi sekildi al­pauyttar Ázirbayjannyng KO-gha bet bú­ruyna qarsy. Sondyqtan da Ázir­bayjan men Týrikmen­stannyng odaqqa kirui tikeley syrtqy fak­torlargha baylanysty ekenin eskeruimiz kerek. Biraq búl atalghan elder KO-gha mýshe boluy mýmkin emes degen pikirdi tughyzbaydy.

Týrkiyany KO qúshaq jaya qarsy alsa...

Qazir Týrkiyanyng keybir sayasatkerleri óz elderining KO-gha mýshe bolghanyn qoldaydy. Týrkiya islam memleketi bol­ghandyqtan, 60-jyldardan beri Euro­odaqqa mýshe bolu sayasatynan jenilis tauyp keledi. De­mek, Týrkiya ýshin Kedendik odaq kýsheyip, irgesi berik Euraziyalyq odaqqa ainala alsa, ekonomikalyq damu baghytyna taptyrmas tóte jol bolar edi. Óitkeni Týrkiya - ózindik kýshi, aimaqtyq salmaghy bar memleket. Búl elding týrki memleketterining yntymaqtas­tyghyna mýddeli ekenin eskersek, KO-gha Týrkiyanyng kirui bizge de tiyimdi bolar edi. Desek te, qazir resmy Ankarada búl qa­damdy qol­daytyn sayasy toptar az. Sayasat­kerler búrynnan-aq búl elge Euroodaqtan góri, týrkitildes mem­leketteri bar, sonymen qatar ekonomikalyq jaghdayy tómendeu memleketter mýshe Euraziyalyq odaqqa jaqyndasu tiyimdi ekenin aityp keledi. Resey KO aumaghyn keneytip, әlemdik sayasattaghy ornyn kýsheytkisi kelse, tarihy sanadaghy dúshpandyqty úmytyp, Týrkiyany odaqqa tartuy qajet. Sonda ghana Týrkiya men Resey tarihy jana kezenge kóte­rilip, ýlken sayasy kýshke ainala alar edi. 

Siz ne deysiz?

Saypolla Sapanov, sayasatker:

- Kedendik odaqqa mýshe boludyng alghashqy kezeni TMD elderining enuinen bastaluy kerek dep oilaymyn. Europalyq odaqtyng ózi qúrylyp, naqty damu ins­tituttary anyqtalghan son, yaghny 20-30 jyldan keyin kenen sayasatyn jýrgize bas­tady. Kedendik odaqty qúrudaghy basty kemshiligimiz keybir integrasiyalyq damudy asyqtyruymyz bolyp otyr. Sonymen qatar KO-ny kóptegen sayasatkerimiz ekono­mikalyq úiym emes, sayasy úiym retinde qarastyryp keledi. Meninshe, odaqty sayasy jobagha ainaldyrmay, ekonomikalyq túghyr­na­masyn bekitu kerek. Qazaqstan, Resey, Bela­rusi arasyndaghy integ­rasiyalyq ýrdister damyp, KO óz jemisin bere bastasa, mýshe bolghysy keletin elderding sany sózsiz ar­tady. Mysaly, qazir qyrghyzdar úiymgha mýshe bolugha dayyn. KO-nyng aldaghy tórt-bes jyldaghy naqty jetistigin kórgen son, ózbekter de, tәjikter de, basqalar da alysqa kete qoymaydy dep bilemin. Búl orayda KO-gha Vietnam, Týrkiya, Pәkistan, Ýndistan, Avstriya, Japoniya sekildi elderdi tartu arqyly kenendi qalaytyn sayasy kýshter bar. Búl - tek qana joba. Búl - ekinshi kezenge tiyesili mәsele. Oghan ghalam­dyq kenen túrghysynan qarap, joba retinde ghana bagha beruge bolady. Birinshi jaghynan, TMD elderining KO-gha kiruine búrynghy Kenes odaghyna mýshe elder, ekinshi jaghynan, Resey mýddeli. Óitkeni Resey әli de búrynghy odaqtastaryn ekonomikalyq jәne sayasy yqpalynda ústaghysy keledi. Resey sayasy ambisiyalaryn ashyqtan-ashyq jýrgizse, onyng sayasy ústanymy basqa elderdi sho­shyndyryp aluy mýmkin. Múny da eskergen jón. Búl jayt KO-nyng damuyn shektep tastaydy. Reseyding odaqty ekonomiy­kalyq iyn­tegrasiya zandylyqta­ryna sәikes damyt­qysy kelse ghana algha jylju bolady. Múny da úmytpaghany jón.

Týiin

Jalpy, Kedendik odaq sayasy úiym emes. Sondyqtan da ekonomikalyq әleuetin arttyra bergen jón. Búl orayda KO-gha mýshe basty ýsh memleketting Abhaziya, Moldova, Ontýstik Osetiya, Armeniya sekildi elderge elendemey, ekonomikalyq damu baghytyn Qytay, Ýndistan, Ontýstik Koreya, Japoniya, Týrkiya, Iran sekildi elderge búruy kerek sekildi. Mysaly, Týrkiyanyng ekonomikasy qarqyndy damyp, ózining sharyqtau shegine jetti. Endi oghan kenen kerek. Euroodaq ony bәribir qabyldamaydy. Endeshe, biz qúshaq ashalyq! Múnyng Qazaqstan ýshin de tiyimdi bolatyny sózsiz.

Avtor: Qanat BIRLIKÚLY

"Alash ainasy" gazeti