ءاۋ باستا كەدەن وداعى 2015 جىلى ەۋرازيا وداعىنا اينالادى دەپ جوسپارلانعان بولاتىن. بۇل پىكىردى ساراپشىلار دا قولداپ، كەدەندىك وداق ارقىلى ىرگەتاسى قالاناتىن ەۋرازيالىق وداقتىڭ ەۋروداققا بالاما بولاتىنىن العا تارتقان ەدى. مۇنداي اۋقىمدى دارەجەگە جەتۋ ءۇشىن كەدەندىك وداق ساپىنا قاسقايىپ تۇراتىن ەكونوميكاسى مىعىم مەملەكەتتەر كەرەك. ياعني كەدەندىك وداق رەسەي، قازاقستان، بەلورۋسسيامەن شەكتەلىپ قالماي، جاڭا مۇشە ەلدەرمەن تولىققانى ءلازىم. بۇل ورايدا «بولاشاقتا كو-عا قانداي ەلدەر مۇشە بولىپ كىرۋى مۇمكىن؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەي بەرگەن ءجون سەكىلدى. مۇنىڭ استارىندا «قاي مەملەكەتتەر وداققا مۇشە بولسا بىزگە ءتيىمدى؟» دەگەن سۇراقتىڭ دا توبە كورسەتەرى اقيقات. ەندەشە، سارالاپ كورەلىك.

ءاۋ باستا كەدەن وداعى 2015 جىلى ەۋرازيا وداعىنا اينالادى دەپ جوسپارلانعان بولاتىن. بۇل پىكىردى ساراپشىلار دا قولداپ، كەدەندىك وداق ارقىلى ىرگەتاسى قالاناتىن ەۋرازيالىق وداقتىڭ ەۋروداققا بالاما بولاتىنىن العا تارتقان ەدى. مۇنداي اۋقىمدى دارەجەگە جەتۋ ءۇشىن كەدەندىك وداق ساپىنا قاسقايىپ تۇراتىن ەكونوميكاسى مىعىم مەملەكەتتەر كەرەك. ياعني كەدەندىك وداق رەسەي، قازاقستان، بەلورۋسسيامەن شەكتەلىپ قالماي، جاڭا مۇشە ەلدەرمەن تولىققانى ءلازىم. بۇل ورايدا «بولاشاقتا كو-عا قانداي ەلدەر مۇشە بولىپ كىرۋى مۇمكىن؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەي بەرگەن ءجون سەكىلدى. مۇنىڭ استارىندا «قاي مەملەكەتتەر وداققا مۇشە بولسا بىزگە ءتيىمدى؟» دەگەن سۇراقتىڭ دا توبە كورسەتەرى اقيقات. ەندەشە، سارالاپ كورەلىك.

تاجىك، قىرعىز، وزبەك ءتۇبى كو-عا بەت بۇرادى

ماماندار «كو-داعى ارىپتەس مەملەكەتتەر ەكونو­مي­كالىق بايلانىستاردىڭ ماڭىزدىلىعىن العا شىعارا وتىرىپ، مەملەكەتتىك تار شەڭبەردەن شىعا السا، كو-نىڭ دامۋىنا اسەر ەتەر ەدى» دەيدى. ساراپ­شى­لاردىڭ وسى پىكىرى قانشالىقتى مۇمكىندىككە يە؟ مى­سالى، ىرگەدەگى قىرعىز اعايىندار دسۇ-عا مۇشە بولا وتىرىپ، كو-عا دا ەنۋگە بۋىنىپ-ءتۇيىنىپ دايىن وتىر. الدا جاقسى ناتيجەلەرگە جەتىپ جاتساق، ار جاعىنداعى تاجىكستاننىڭ دا «كەت ءارى» ەمەس ەكەنى بەلگىلى. 

ال ەكونوميكاسىن ىشكى ءونىمدى ءوسىرۋ ارقىلى ورگە سۇيرەگىسى كەلەتىن وزبەكستاننىڭ دا شەگىنەر جەرى جوق. بەلگىلى ساياساتكەر سايپوللا ساپانوۆ: «ي.كاريموۆ وقشاۋلانۋ سايا­ساتىنان ەشتەڭە ۇتپايتىنىن تۇسىنە باستادى. ينتەگراتسيانى دامىتۋدا كو-عا بالاما التەرناتيۆا جوق ەكەنىن دە بىلەدى. پراگ­ماتيك ساياساتكەر رەتىندە ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ وتىر»، - دەيدى. وسىدان-اق ءتۇپتىڭ تۇبىندە وزاعاڭداردىڭ دا بەتى بەرى قاراۋى مۇمكىن ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. دەسەك تە، ساياسي ساراپ­شى­لار­دىڭ پىكىرىنشە، وزبەكستانعا ناقتى ۇسىنىستار بولماسا، ازىرگە وداققا مۇشە بولا قويۋى ەكىتالاي. ولار: «سوڭعى جىلدارداعى وزبەكستان ساياساتىن ساراپتار بولساق، تمد، شىۇ سەكىلدى ۇيىمدارعا بىرەسە كىرىپ، بىرەسە شى­عىپ جاتادى، ياعني تىكەلەي وزبەكستانعا تيەر پايدانى ويلايدى. وسىدان-اق كو ءوز جەمىسىن بەرىپ جاتسا، تاش­كەنت باس تارت­پاي­تىنىن كورۋگە بولادى. يسلامدىق تەررو­ريزمگە قارسى تۇرۋ قاۋىپ-قاتەرى دە ءوز­بەكستاندى ويلاندىرادى. سەبەبى سە­پا­راتيستىك، ەكسترەميستىك كۇش­تەر­مەن كۇرەسۋگە وزبەكستاننىڭ شاماسى كەلمەيدى»، - دەيدى. تاجىكستان مەن قىرعىز­ستاننىڭ كو-عا كىرۋگە ساياسي ماقساتتى ەمەس، ەكونوميكالىق ماقساتتى كوز­دەي­تىنىن، ويتكەنى ول ەلدەرگە ەكونوميكاسىن كوتەرۋ با­عى­تىندا باسقا جول جوق ەكەنىن ەسكەرسەك، ءبىزدىڭ بولجام الشاققا كەتە قويماس. سەبەبى ول ەلدەرگە باسقا الپاۋىت ينتەگراتسيالىق بىرلەستىكتەر قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىرعان جوق. 

باستى «كوزىر» - ۋكراينا

رەسەيلىك ەكونوميستەر «ۋكراينا سەكىلدى مەم­لە­كەت­تەردىڭ كو-عا مۇشە بولعانى ءتيىمدى» دەگەن پىكىردە. ولاردىڭ پايىم­داۋىن­شا، ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق­تىڭ حالقى 500 ميلليونعا جەتسە، ونىڭ ەكو­نو­ميكالىق الەۋەتى زور بولادى. سا­­راپ­­­­­­شى­لار بۇل ەل وداققا قوسىل­سا، ۋكراينانىڭ ۇلتتىق جالپى ىشكى ءونىمى 1,5-2 پايىز­عا ءوسىپ، اۆتوكولىك جاساۋ، اۋىل شارۋاشىلىعى جانە حيميالىق ونەركاسىپ سالالارى وركەن­دەيتىنىن ايتادى. سونىمەن قاتار مەملە­كەتتىڭ قوسىمشا جىلدىق تابىسى 6,5-9 ملرد اقش دول­لارىنا جەتەتىنىن العا تارتادى. ال ءبىزدىڭ ساياسي ساراپشىلار ۋكراينا بيلىگىنىڭ باسىم بولىگىن رەسەيدىڭ ساياساتىن قول­دايتىن ساياساتكەرلەر ۇستاپ وتىرعانىن ايتادى. مىسالى، سايپوللا ساپانوۆ: «كو-عا مۇشە بولۋ ءۇردىسى ۆيكتور يانۋكوۆيچ پرەزيدەنتتىگى كەزىندە جۇزەگە اسسا، كوپ كەدەرگى بولماس ەدى. ويتكەنى قازىر ۋكراي­نادا سىرتقى كۇشتەردىڭ اسەرى باسىم. ولار ۋكراينانى ەۋروپالىق ينتەگراتسياعا تارتۋعا جۇمىس ىستەپ جاتىر. كەلەسى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا دەيىن ۋكراي­نادا وسى ساياسي ەليتا ساقتالسا، بالكىم، كو اياسى كەڭەيە ءتۇسۋى دە مۇمكىن. ۋكراينا كو-عا كىرسە، وداق اۋقىمى دا، تەگەۋرىنى دە ارتار ەدى»، - دەيدى. 

چيلي مەن ۆەتنام

جۋىردا چيلي پرەزيدەنتى سەباستيان پينەرا ءوز ەلىنىڭ كەدەندىك وداققا كىرىپ، ەركىن ساۋدا ايماعىن كەڭەيتۋگە دايىن ەكەندىگىن جەتكىزدى. ال ۆەتنامنىڭ كەدەندىك وداققا قوسىلۋىن ەلدىڭ بۇرىنعى باسشىسى نگۋەن مين چيەت قولداپ، ول ءىستى چىونگ تان شانگ جالعاستىرماقشى. ەگەر بۇل ەلدەر كو-عا مۇشە بولا قالسا، قازاقستانعا اسەرى قا­لاي بولادى؟ ويتكەنى ۆەتنام مەن قازاق­ستان اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىقتىڭ كولەمى ءماز ەمەس. دەسەك تە، ساراپشى ما­مان­دار ۆەتنامدى وداققا ەنگىزۋ ارقىلى بۇل ەلدىڭ بۇرىنعى كەڭەستىك ەلدەر ءۇشىن توعىز جولدىڭ تورابىندا تۇرعان قولايلى ساۋدا ايلاعىنا اينالۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتادى.

تۇرىكمەنستان مەن ءازىربايجان

الەمدىك ءھام قازاقستاندىق ساراپ­شى­لاردىڭ پىكىرىنشە، تۇرىكمەنستان مەن ءازىر­بايجاننىڭ ەكونوميكالىق قۋاتتى­لىعى وراسان. مىسالى، ءازىربايجاننىڭ 1 ماناتى 1 ەۆروعا تەڭ، ياعني مۇنايلى ەل بولعان سوڭ، ۆاليۋتاسى تۇراقتى مەملەكەتكە اينالىپ وتىر. بۇل ەلدەردىڭ كو-عا مۇشە بولۋىن تەك مەملەكەت باسشىلارى نەمەسە ىشكى ساياسي كۇشتەر شەشە سالمايتىنىن دا ەسكەرۋىمىز كەرەك. ويتكەنى بۇل ەلدەر كو-عا قادام جاساسا، گەوساياسي ويىندار باستا­لاتىنى بەلگىلى. سەبەبى قازىر ساياسي تۇرعىدا ءازىر­بايجان مەن رەسەي اراسى كۇردەلەنىپ كەتتى. اقش، ەۋرووداق ەلدەرى سەكىلدى ال­پاۋىتتار ءازىربايجاننىڭ كو-عا بەت بۇ­رۋىنا قارسى. سوندىقتان دا ءازىر­بايجان مەن تۇرىكمەن­ستاننىڭ وداققا كىرۋى تىكەلەي سىرتقى فاك­تورلارعا بايلانىستى ەكەنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. بىراق بۇل اتالعان ەلدەر كو-عا مۇشە بولۋى مۇمكىن ەمەس دەگەن پىكىردى تۋعىزبايدى.

تۇركيانى كو قۇشاق جايا قارسى السا...

قازىر تۇركيانىڭ كەيبىر ساياساتكەرلەرى ءوز ەلدەرىنىڭ كو-عا مۇشە بولعانىن قولدايدى. تۇركيا يسلام مەملەكەتى بول­عاندىقتان، 60-جىلداردان بەرى ەۋرو­وداققا مۇشە بولۋ ساياساتىنان جەڭىلىس تاۋىپ كەلەدى. دە­مەك، تۇركيا ءۇشىن كەدەندىك وداق كۇشەيىپ، ىرگەسى بەرىك ەۋرازيالىق وداققا اينالا السا، ەكونوميكالىق دامۋ باعىتىنا تاپتىرماس توتە جول بولار ەدى. ويتكەنى تۇركيا - وزىندىك كۇشى، ايماقتىق سالماعى بار مەملەكەت. بۇل ەلدىڭ تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ىنتىماقتاس­تىعىنا مۇددەلى ەكەنىن ەسكەرسەك، كو-عا تۇركيانىڭ كىرۋى بىزگە دە ءتيىمدى بولار ەدى. دەسەك تە، قازىر رەسمي انكارادا بۇل قا­دامدى قول­دايتىن ساياسي توپتار از. ساياسات­كەرلەر بۇرىننان-اق بۇل ەلگە ەۋرووداقتان گورى، تۇركىتىلدەس مەم­لەكەتتەرى بار، سونىمەن قاتار ەكونوميكالىق جاعدايى تومەندەۋ مەملەكەتتەر مۇشە ەۋرازيالىق وداققا جاقىنداسۋ ءتيىمدى ەكەنىن ايتىپ كەلەدى. رەسەي كو اۋماعىن كەڭەيتىپ، الەمدىك ساياساتتاعى ورنىن كۇشەيتكىسى كەلسە، تاريحي ساناداعى دۇشپاندىقتى ۇمىتىپ، تۇركيانى وداققا تارتۋى قاجەت. سوندا عانا تۇركيا مەن رەسەي تاريحي جاڭا كەزەڭگە كوتە­رىلىپ، ۇلكەن ساياسي كۇشكە اينالا الار ەدى. 

ءسىز نە دەيسىز؟

سايپوللا ساپانوۆ، ساياساتكەر:

- كەدەندىك وداققا مۇشە بولۋدىڭ العاشقى كەزەڭى تمد ەلدەرىنىڭ ەنۋىنەن باستالۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. ەۋروپالىق وداقتىڭ ءوزى قۇرىلىپ، ناقتى دامۋ ينس­تيتۋتتارى انىقتالعان سوڭ، ياعني 20-30 جىلدان كەيىن كەڭەيۋ ساياساتىن جۇرگىزە باس­تادى. كەدەندىك وداقتى قۇرۋداعى باستى كەمشىلىگىمىز كەيبىر ينتەگراتسيالىق دامۋدى اسىقتىرۋىمىز بولىپ وتىر. سونىمەن قاتار كو-نى كوپتەگەن ساياساتكەرىمىز ەكونو­ميكالىق ۇيىم ەمەس، ساياسي ۇيىم رەتىندە قاراستىرىپ كەلەدى. مەنىڭشە، وداقتى ساياسي جوباعا اينالدىرماي، ەكونوميكالىق تۇعىر­نا­ماسىن بەكىتۋ كەرەك. قازاقستان، رەسەي، بەلا­رۋس اراسىنداعى ينتەگ­راتسيالىق ۇردىستەر دامىپ، كو ءوز جەمىسىن بەرە باستاسا، مۇشە بولعىسى كەلەتىن ەلدەردىڭ سانى ءسوزسىز ار­تادى. مىسالى، قازىر قىرعىزدار ۇيىمعا مۇشە بولۋعا دايىن. كو-نىڭ الداعى ءتورت-بەس جىلداعى ناقتى جەتىستىگىن كورگەن سوڭ، وزبەكتەر دە، تاجىكتەر دە، باسقالار دا الىسقا كەتە قويمايدى دەپ بىلەمىن. بۇل ورايدا كو-عا ۆەتنام، تۇركيا، پاكىستان، ءۇندىستان، اۆستريا، جاپونيا سەكىلدى ەلدەردى تارتۋ ارقىلى كەڭەيۋدى قالايتىن ساياسي كۇشتەر بار. بۇل - تەك قانا جوبا. بۇل - ەكىنشى كەزەڭگە تيەسىلى ماسەلە. وعان عالام­دىق كەڭەيۋ تۇرعىسىنان قاراپ، جوبا رەتىندە عانا باعا بەرۋگە بولادى. ءبىرىنشى جاعىنان، تمد ەلدەرىنىڭ كو-عا كىرۋىنە بۇرىنعى كەڭەس وداعىنا مۇشە ەلدەر، ەكىنشى جاعىنان، رەسەي مۇددەلى. ويتكەنى رەسەي ءالى دە بۇرىنعى وداقتاستارىن ەكونوميكالىق جانە ساياسي ىقپالىندا ۇستاعىسى كەلەدى. رەسەي ساياسي امبيتسيالارىن اشىقتان-اشىق جۇرگىزسە، ونىڭ ساياسي ۇستانىمى باسقا ەلدەردى شو­شىندىرىپ الۋى مۇمكىن. مۇنى دا ەسكەرگەن ءجون. بۇل جايت كو-نىڭ دامۋىن شەكتەپ تاستايدى. رەسەيدىڭ وداقتى ەكونومي­كالىق ين­تەگراتسيا زاڭدىلىقتا­رىنا سايكەس دامىت­قىسى كەلسە عانا العا جىلجۋ بولادى. مۇنى دا ۇمىتپاعانى ءجون.

ءتۇيىن

جالپى، كەدەندىك وداق ساياسي ۇيىم ەمەس. سوندىقتان دا ەكونوميكالىق الەۋەتىن ارتتىرا بەرگەن ءجون. بۇل ورايدا كو-عا مۇشە باستى ءۇش مەملەكەتتىڭ ابحازيا، مولدوۆا، وڭتۇستىك وسەتيا، ارمەنيا سەكىلدى ەلدەرگە ەلەڭدەمەي، ەكونوميكالىق دامۋ باعىتىن قىتاي، ءۇندىستان، وڭتۇستىك كورەيا، جاپونيا، تۇركيا، يران سەكىلدى ەلدەرگە بۇرۋى كەرەك سەكىلدى. مىسالى، تۇركيانىڭ ەكونوميكاسى قارقىندى دامىپ، ءوزىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. ەندى وعان كەڭەيۋ كەرەك. ەۋرووداق ونى ءبارىبىر قابىلدامايدى. ەندەشە، ءبىز قۇشاق اشالىق! مۇنىڭ قازاقستان ءۇشىن دە ءتيىمدى بولاتىنى ءسوزسىز.

اۆتور: قانات بىرلىكۇلى

"الاش ايناسى" گازەتى