II

Áskery basqaru әtireti qaytyp, Shayar-Tarym laugay maydany saqshy basqaruyna qayta ótti. Maydan shtabynan su qoymasyna bir úighyr kadrdyng kelui, sonyng bastamasy eken. Uang zydauyan bastaghan ýsh әskery kadr óz diviziyasynan alghash kóship kelgeninde jýkterin ýsh qana kishkene esek arbamen әkelgen bolatyn. Maujushiyding «yaudusy pishun»[1] úrandatyp ta, әndetip te auyzdarynan tastamay jýrip-aq, bay su qoymasyn ýsh jyl ishinde taqyr jerge otyrghyzyp boldy. Shoshqa qorasynda shiqyldap shynghyryp bes-alty toray qaldy da, kól syrtyndaghy qoy qotanda manyrap, bes-alty eshki ghana qaldy. Búrynghy qordy Sau zydauyan jesin, ony bylay qoyghanda Uang zydauyan basqarghan ýsh jylda qysy-jazy aulaghan balyghymyzdan kassygha bir tiyn týspepti. Qyl ayaghy qysy-jazy toqtamay aralanyp kelgen toranghy taqtay da joq. Tauday bop ýiilip jatqany, qora jasaumen otqa jaghugha ghana jaraytyn qyrtystary eken.

II

Áskery basqaru әtireti qaytyp, Shayar-Tarym laugay maydany saqshy basqaruyna qayta ótti. Maydan shtabynan su qoymasyna bir úighyr kadrdyng kelui, sonyng bastamasy eken. Uang zydauyan bastaghan ýsh әskery kadr óz diviziyasynan alghash kóship kelgeninde jýkterin ýsh qana kishkene esek arbamen әkelgen bolatyn. Maujushiyding «yaudusy pishun»[1] úrandatyp ta, әndetip te auyzdarynan tastamay jýrip-aq, bay su qoymasyn ýsh jyl ishinde taqyr jerge otyrghyzyp boldy. Shoshqa qorasynda shiqyldap shynghyryp bes-alty toray qaldy da, kól syrtyndaghy qoy qotanda manyrap, bes-alty eshki ghana qaldy. Búrynghy qordy Sau zydauyan jesin, ony bylay qoyghanda Uang zydauyan basqarghan ýsh jylda qysy-jazy aulaghan balyghymyzdan kassygha bir tiyn týspepti. Qyl ayaghy qysy-jazy toqtamay aralanyp kelgen toranghy taqtay da joq. Tauday bop ýiilip jatqany, qora jasaumen otqa jaghugha ghana jaraytyn qyrtystary eken.

Al, «dusy py shushyl» ýsh kadrdyng qayta kóshkendegi jýkteri ýsh esek arba týgil tórtten at jegilgen on dashaygha[2] da siyar emes. Ózderining búrynghy túrghan bataliony men múndaghy maydan shtabyna jalynyp-jalbarynyp telefon sogha berdi. Sóitip Uang zydauyan is jýrgizushisi men búghaltyrynyng ýilerin eki avtomobilimen eki ret tasytty da, óz ýiin ghana sol eki avtomobilimen eki ret tasytty. Eng sonynda ózi men әieli qalyp, kelgen taghy bir avtomobilige taqtay qyrtysynan tauday qyp tiyetti de kabinkagha kirdi. Uang zydauyannyng ózining múnshalyq qorqaulyghyna yzalanghan shynsyndar kabinkanyng eki jaghynan ýnireyisip qarap túr.

Mening sol әtiretting shaghyn últtardan qalghan jalghyz ókili ekendigim belgili ghoy, mashina ot ala bergende qarsy aldyna baryp túra qaldym. Zydauyan men әieli de, shofer da qaray qaldy maghan. Qoshtasu sózin sóilep, sayasy núsqaushynyng istegen qyzmeti ýshin alghys aitar dep kýtkendey kýlimsirey qarasty. Eki qolymdy myqynyma tirep әndete jóneldim: «yaudusy biy shu, yau dusy py shu! Dusy py shu, dusy py shu, yau du...sy piy...shu...!» -aytqan úzatar әnime kópshilik du kýlgende, shofer túqyra qalyp, mashinasyn osyrtty. Áyeli erine qyzara jymiyp qarady da, bedireye qalghan eri maghan sýze qarady. Men ashyq kekesindi ýnmen «Qosh, zy.. dau...ya...n!» dep qolymdy kótere sermep, tastap jýre berdim. Týtinin býrkip-býrkip jibergen avtomashina әreng búlqynyp, yshqyna jyljydy. Kense esigining aldynan ghana qosh aityp túryp qalghan saqshy kadrlary da kýlisip túr eken.

- Ýsh jyldyq tәrbiyesin ózine jaqsylap qaytardyn! - dep Sýn letchik arqamnan qagha saqyldady.

- Dúrys húlassa shyqardyn[3]! - dep dauystady úighyr dýijan. Sóitse de «bórik kiygenning namysy bir» degendey óz jýzi de qyzghysh tartqan eken...

Shiykil sary qazaq pen semiz qara qalmaq sodan eki kýn ótkende, maghan jol boyyndaghy atyzda jýgeri taqtalap jýrgenimde kezdesti.

- Rúqsat qaghazyng keldi me? - dep «Shóken» súraghanda basymdy shayqay salyp edim. «Dauken» bәseng ghana ýnmen jaqsy habaryn jylt etkizip jymidy.

- Keshikpey kelip qalar, ýsh aigha ghana berui mýmkin. Biraq, bylay shyqqan song óz jaghdayyna qarap kóresing ghoy!...

- Oi, rahmet sizderge! - dep quanyshpen barq ete týsippin.

- Ýi-ýi, biz bilmeymiz búl isti, qatysymyz joq! -dep Daukeng shoshynghanday qolyn sermep qaldy da, atyn tebine jóneldi. Shókeng artyna qayyryla kýlip, súrau qoya ketti.

- Týsingen shygharsyz?

Men bas iyzey kýldim. Qoyshynyng emes, qoydyng ghana qatysy bolghany ghoy!

Ertenine tanerteng maydan shtabynyng «basqaryp tәrbiyeleu bóliminen» telefon kelip, meni sol bólimge shaqyrghany estildi. Týski demalystan sәl búrynyraq jetip edim. Bólim bastyghy týski demalysqa shyghyp ketken eken.

Týsten keyin egde tartqan hanzu kojan[4] búrynghy qyzmet ornym men ýiimning adresin qylmysym men qalpaghymdy anyqtap-anyqtap súrap, basyn shayqay otyryp jazdy da, qarnyn sipay týsip, anketa kestesin qynjyla qarap úsyndy. Qarnyna týsip ketken birdemeni qaytadan shyghara almay qinalghanyn men de týsinip, anketany jedeldete toltyryp qaytaryp edim. Ony hatshysyna bere sala, ózi aita otyryp, tilhat jazdyrdy: «Ýsh aidan bir kýn de keshikpey, eshqanday mәsele ótkizbey qaytyp kelemin. Eger keshiksem, qogham tәrtibin búzatyn qatelik ótkizsem, bireuden ósh almaq niyetpen mәsele tudyrsam, baqylaushylardyng núsqauyna baghynbay, onshyl-últshyldarmen, shujúnjuy agentterimen sóilessem, әrqanday auyr jazagha razymyn!» dep úighyrsha jazyp, anyqtap qol qoydym. Bólim bastyghy múny bir úighyr kadrgha aparyp, hanzushagha audartyp oqydy.

Maydannyng tanbasy basylghan ýsh ailyq rúqsat qaghaz qolyma tiyisimen, Ýrimjige jýretin avtomobili, traktor jónin súrap edim, jaqyn uaqytta ol jaqqa jýretin mashina joqtyghyn aityp týnildirip, «óz shyghynynmen Shayardan qatynas mashinasyna týsip ket!» dep jónele berdi. Sonynan ere shyghyp, aqshamnyng joqtyghyn, kassadan qaryz әperuin ótinip edim, jalt qarap aqshiya qaldy.

- Ýiine baryp qaytarlyq shyghynyng bolmasa, barma!

- Jayaulasam da baryp qaytayyn, kojan, rahmet! - dey sala zyttym. Artymnan qarap túryp qaldy. Sol múzday súrgha qaray-qaray zyttym. Su basqaru әtiretine telefon berip, rúqsat qaghazyn qaytaryp aluynan qauipim kýsheye týsti. Aqsha joqtyghyn syltauratyp, qaytyp kelmey izdetetindigimnen qauiptenbesin be. Átiretime әdeyilep keshtetip, úiqygha ketken kezinde jettim de, basqa búiymdarymdy buyp tastap, qaghaz ben jenil kiyim salynghan eki sumkamdy ghana eki iyghyma asa jóneldim. Su qoymasynyng kýnbatys jaq syrtyndaghy toghaygha - Dәmelqannyng qosyna baryp jattym.

Nelikten týndeletip shyqqanymdy súraghan Dәmelqangha sol qaupimdi aitamyn dep, aqshamnyng jetpeytindigin taghy da bildirip alyppyn.

- Olay bolsa qatynas beketine ózing baryp biylet aludan da saqtan! - dep eskertken Dәmelqan tanerteng qasyndaghy Edilbaymen sóilesip, almaymyn degenime qoymay, jiyrma yuan aqsha berdi. Syrtta jýrgendikten ózderine de aqsha jetpeytindigi belgili edi. Oilana týstim de, basqa jaqyn dostardyng bәrine arnap hat jazdym. Qashan kiresiz mashina tapqanymsha Shayar bazarynan kýtetindigimdi, sol ýshin qayta kelip, ózderinen azyq alyp qaytuymnyng mýmkindigin eskerte ketuime tura keldi.

Su qoymasyndaghy óz әtiretimnen úrlanyp ketkendigimdi de estigen song bólim bastyghynyng telefony tynysh jatar ma. Tarym maydanynyng bazardaghy is basqaru ornyna baryp jatuyma bolmaydy. Saqshy bitkenge shynsyng kiyimimen kórinbeuim de, tipti qatynas avtobusyna týspeuim de qajet. Qashpay jýrgen kýnim bar ma, taghy da qashqyn boldym dey ber!

Shayargha jayaulap kýn enkeye jettim de, bazar ortasyndaghy bir kempirding ybyrsyghan asa mýsәpir denine jata kettim. Tanerteng shynsyng kiyimin týgel býktep tastap, maydanda kózge týspegen taza kóilek pen qyrly sym ghana kiyip kóshege shyqtym da, ósip ketken shash-saqalymdy jóndettim. Maydangha belgili buryl shashymdy yqshamdatyp, qalpaq astyna siyatynday ghana qaldyrdym. IYegime bir shoq qana saqal men múrnymnyng astyna oimaqtay ghana múrt qoydyrdym. Basa kiygen qalpaqtyng kýnqagharynyng astynan syghalap baryp, garajdan Ýrimji jaqqa jýretin mashina súrastyrdym. Joq eken. Múnan songhy keshke deyingi uaqytym jezókshelerdi zertteumen ótti: qúrmet-inabaty bar býbi sipatty, kóshede tamyr-tanysy mol, basqa jezókshelerge yqpaldy, ýii qalashyq ishinde túratyn bir «shyraylyqqa» qol arta túruym qajet boldy. Osy audannan aman qútylyp shyqqanymsha kýn ýshin kýlik jegendey, týnimen oilap tapqan lajym osy ghana boldy.

Onday «býbi» jezókshe Shayarda basqa jezókshelerding iyile amandasuynan, bazar jaymalarynda otyratyn shal-kempirlerding oryndarynan qozghalaqtap sәlemdesulerinen bayqalugha tiyisti. Onday sýiiktimdi kózi oinaqtaghan, qyltyn-syltyny bar jas shókenderden izdep әurelenu qajetsiz. Tek, baysaldy kekse jezókshelerding nәnsip jýretin jarqyrauyq syrgha-alqaly, qas-kirpikteri sheberlikpen sypayy ghana sýrmelengen sýbelilerinen ghana tabuym mýmkin. Sonday sharttaryma layyq bireui kózime týsten keyin kýn enkeygen shaqta әreng týskendey boldy. Sonynan ere jýrip qadaghalap zerttegenimde synyma tola ketti. Mәdeniyet tónkerisi qyryqqan juan búrymy jauyrnynan endi ghana asqan, qon qara qas-kirpikti, jap-jaqsy toyynghan qyzyl bórte hanym men múndalap, kózime jarq ete týsti.

Mening kózim týskenin tez sezip, ózi de edel-jedel eki-ýsh qarap jiberdi maghan. Sóitti de, bazarshylar arasynan shetke qaray bettedi. Adam az kóshening bir búryshyna baryp toqtady.

- Mende bir isiniz bar ma edi? - Bayau ghana ýnmen kýlimsirey súrady.

- Qapa bolmanyz, men sizge kýiip qaldym!

- Ói-ey, ne deydi myna adam! - dep juan moynyn bir tolghap tastap, syrt qaray qaldy. - Mening onday ispen hoshym joq túrsa!...

- Eriniz bar ma edi?

Basyn ýnsiz shayqay salyp, tómen qarap aldy. Juan tompaq kózin jalt etkizip jauap qatty.

- Erim bir jyldan asty, opat bolyp ketken. Bir ghana qyzym bar, kәri ata-anam bar... Ýige kirip shay-pay iship shyghynyz, әneu kishkene darbazada! -Ózimen qatarlasa jýrip edim. - Sәl túryp, keyinirek kiriniz! - dep kýlip jiberdi de, tezdete jýrip ketti. Biz ókshe tufliyin nyqtay basyp, juan qúiryghyn búlghaqtata jetti de, maghan taghy da tosynnan jalt qarap alyp kirdi qaqpasyna. Men on minuttay kidirip baryp kirdim.

Kishkentay aulasy jemis aghashyna tolghan, alasa ghana ýilerin ýzim barany torlap alypty.

- Keliniz, keliniz, it joq! - degen dauysy sol baran ishinen estildi. Kishkene-kishkene eki esikten ótip, ózi núsqaghan ýshinshi esikten kirdim. Jolymdaghy alty kózdi terezeden bir kәri kempir ghana kórindi. Basqa eshkim joq siyaqty, jym-jyrt. Ýlken sandyq ýstine jiylghan tórt-bes kórpeli shaghyn ghana sәkisin tolyq qamtyp, órnekti tekemet jayylypty. Onyng ýstine tóselgen kórpeni núsqap otyrghyzdy. Ózi sәki keneresine ibamen jarty qúiryghyn ghana qoyyp, qyryn qaray otyryp súrady.

- Qaydan keldiniz, ýiiniz qayda?

- Men - Ýrimjiden. Myna Tarym maydanyna aidalyp kelgen onshy edim. Qazir osynda salt túramyn. Áyelime de onshy qalpaghyn kiygizip, aiyryp jibergen. Bir ghana kishkene úlym bar edi. 62-shi jyly sony ertip, Sovet odaghyna ótip ketipti. Ózinen eshqanday hat-habar joq. Ýy mýlkimiz Ýrimjide, búrynghy idaramyz da qalghan eken. Sony alyp qaytyp keluge ýsh ailyq rúqsat alyp shyqtym.

- Ýy mýlkinizdi Tarym maydanyna әkelmeksiz be?

- Solay. Qazir júmysshymyn. Qalpaghym alynghan bolsa da qaytarmay qoydy. Endi ýilenip almasam, mýsәpirlikten qútyla almaydy ekenmin.

«Býbim» kýrsine týregeldi ornynan, esikten shyghyp baryp, «Gýlqyz!» dep shaqyrdy da kýbirlep qana birdeme búiyryp qaytty. Dastarqan jasap, jýgeri únyna aqqúmay[5] úny aralasqan tonar nan men qant-konfetti mol salyp shay qúidy. Ýn joq. Qyzyl jibek jaulyghyn dәmil-dәmil týzep, kóz astymen qaray berdi. Men de Yntyqqansyp, kóz almay qaraumen boldym.

- Mening janaghy sózime ne aitasyz? - dep súradym bir shaqta. «Býbim» kýlip jiberip betin basty. Túqyra otyryp sóiledi sonson.

- Men ne deymin oghan?! Sizdey adam meni qaytpek! Ne qily shyrayly jas shókender túrghanda... Solardyng birine qaramay, maghan «kýigeninizge» ghajaptanyp otyrmyn!

- Siz bәrinen de súlusyz. Minezdi bolghanday jýris-túrys túrqynyz qatty qyzyqtyrdy meni!

- Joq ei, aldap otyrsyz!.. Men namazdan basqany úmytqan әielmin! Ne qily jas qyzdar da tiyedi sizge!...

-  Eger únatsanyz, sizdi jýz qyzgha da aiyrbastamas edim!

- Meni talay jigit osylay aldap kórgen. Únamaghanmyn hy-hy-hy! Meni kýidirip... kýnәgha batyrmaqsyz! Basqa jas birin tauyp alynyz!

Búl jauaptan song әdeyi sóilemey qoydym da, shay iship «Allahu akbar» aitqan song ketpek bolyp týregelip edim, aldymnan kóldenendep tosa qaldy.

- Otyrynyz, tamaq istetip jatyrmyn! Osynda qonynyz, qashan Ýrimjige jýrgeninizshe osynda bolynyz!... Meni izdep kelipsiz, dertinizge shipa bolarlyq didarym bolmasa da jaqsylap kýtip, ózim shygharyp salamyn! - dep syldyrap, meni zorlaghanday basyp otyrghyzdy da, ekinti namaz uaqyty bolghanyn aityp shygha jóneldi. Azdan song dәret shәugimin esik kózine әkelip, dúgha aita otyryp bet dәretin aldy da, ýiding kýnbatys jaq búryshyna jaynamaz jaydy.

Aytqanymday-aq, «molda qatyn» tapqanyma kýlkim keldi. Suyq jýris te joq, dәretsiz jýrmeytin taza әiel bolyp kórinu ýshin jezókshening bylyqtyra jýrip-aq sopy-býbi bolyp ala qoyatyndyghyn estip jýrgenmin.

Shashyn kóp tarmaqtap órgen jana óspirim әdemi qyz ystyqtan tershy jetip, toqyma saban sumkamen bir nәrse әkelip qoyyp shyghyp edi. Sheshesi namazdan túra sala dastarqandy qayta jasady. Jana quyrghan kókónisten quyrdaq әkelip, shaydy qaytadan qúidy. Bir bótelke araqty kýle әkelip aldyma qoydy da.

- Siz isher dep aldyrdym. Ózim tatpaytyn tagham. Kýnә bolsa da qonaq bolghan song ishi pysyp qalmasyn deymin. Al, óz ýiinizdey kórip ishe otyrynyz!

Jalghyz bir-eki ret kóterip jibergen kisige qanday auyr bolsa da kóterilmeytin jýk bar ma, qanbaqsha ýiirip әkettim ózin. Eki shynynyng shekesin sýzistirip jiberip, bir ret kóterisken son-aq araq bótelkesin óz qolyna alyp, ózi basqaryp әketti. Menen qalmay kóteristi de, ymyrt týsisimen menen qalmay denge baryp, boqshamdy kóterisip, ýiine әkelip aldy. Sonan songhy bar isti de ózi bsqardy. Erining «opat bolghany» ótirik eken. Kóshege shyqpa dep úrysa bergen song tiridey aiyrylysyp, bala men mýlikti teng bólisip alyp shyghypty. «Ózi aurushang ajyz nәrse. Soghan qarap qana ýige qamalyp otyra bersem ishim pyspay ma! - dep óz isining «aqtyghyn» maghan da qúptatyp aldy. - Ózim nedәuir ýlken qaridyng qyzymyn. Ákem meni de kóp oqytqan. Sonday bola túryp, búzyq jýriste bolamyn ba!.. Onday erge endi tiymeuge myng tәubә qyldym. Ghibadat namazymdy óz ata-anamnyng qolynda oqyp otyra bersem de kýn kóre alady ekenmin!...»

Sóitip otyryp maghan bergen jauap týiini, nekege emes, tekege ghana tirelgendey, «qashan ketkeninizshe osy ýidi óz ýiim dep biliniz, tek meni әurelep, kýnәgha batyrmasanyz bolghany!» degen edi. Ýirenise kele sol kýnәgha belshesinen batqanyn ózi de sezbey qalghanday. Ekintiden keyingi qaza bolghan namazdary da esine týn ortasynda týsip, shekemnen erkeley núqidy. «Barlyq kýnәsin» maghan arta saldy sóitip. Qylmys kótermey jýrgen kýnim bar ma, maqúl dep taghy da moyyndap, taghy da kótere saldym. Áyteuir, osy kýnә artushymnyng Lobnordaghy Tylla qyzdyng ýlken ústazy ekendigin, ol bilmeytin kóp «bilimnin» osy «býbide» ekendigin, ol aitatyn «dastandy» ne qily әuenmen tolyqtap sayraghanynan týsindim.

Mashina izdeudi de «býbime» kótertip qoyyp, taghy da eki kýn jatyp edim, men izdegen mashina tabyla qoymady. Tarymgha baryp birdeme tauyp әkelmesem, onyng kýtisinen úyaldym da, maydangha baryp qaytugha bir-eki móshek pen bir esek súradym. Óz qorasynda bir keri esek dayyn túr eken. «Mәdeniyet tónkerisinde» ólgen kórshisining jana bórki men jenil shapanyn súratyp kiyip, qalyng jelqomnyng ýstine eki daghardy qabattap jaydym da, qarghyp minip jónelip berdim. «Joghaltyp qoymassyz, dadamnyng esegi!» dep qana eskertip qaldy.

Dәmelqannyng qosyna týs aua jetip edim. Eki dagharym men esegimdi, úighyrsha kiyimimdi kórip kýlip jiberdi.

- Endi kelistiripsin!.. Qashyp shyqqan kýmәning rasqa shyqty. Seni әtireting izdep jatyr. Qylqarang osynda da kelip súrap qaytty!.. Jә, ózing shayarlyqtardyng bir jaqsy ýiine kýshik kýieu bolyp kirip te ýlgergennen saumysyn?

- Túspalynyz dúp-dúrys, tipti bir balaly bolyp ta ýlgerdim! - Qarqyldap kýlistik. - Biraq myqty kelininizge jýk avtomobiylin taptyra almay, kýshentip qoyyp kelisim osy!

Dagharlarymnyng ýlkendigine qarap kýlkisin toqtata qoydy Dәmelqan.

- Ýi, asyghatyn bir ising bar eken. Átiretke Edilbay jana ghana baryp keldi. Asylbek dәl qazir әtirette jýr. Ol sonau shettegi atyzda kýrish baghyp jatyr ghoy. Úryqtyq kýrishting bir dagharyn tútasymen tyghyp qoyghanyn aityp edi. Sony, saqtyghynnan janylmay baryp qazir tauyp sóilesip qal, saghan azyq kerektigin aityp, sәlemindi jetkizip qoyghanmyn! - dedi. - Myna qalpynda seni kóp adam tany da qoymas!

Kýrish mening «qayyn júrtyma» tabylmaytyn tansyq tamaq qoy, shaygha qaramay túra jóneldim.

Ýilengenine eki jyldan asyp, bir jarym balanyng әkesi bolyp qalghan Aqbay әtiretining bergi jaq shetinen onashalap ýy salyp alyp edi. Irgesine tayap barghanymda esekting ayaq tyqyryn estip, ózi shygha keldi. Búrynghy su aghyp túratyn piste túmsyghy qyp-qyzyl. Meni tany qoyyp, juan basyn sipalay berdi.

- Ýige hanzu dýijanymyz kelip araq iship otyr! -dep sybyr ete týsti sәlemnen son. -Tany qoymas, payzauattyq úighyr qayyn agham bolyp sóilesiniz! -dey sala ózi de úighyrsha sóiledi.

- Hosh kelipsiz! Kirin-kirin!

- Ýige kirip barghanymda ýlken tabaq etti aldyna jalghyz alghan dýijan, ornynan tez týregelip, qol berip amandasty. Ol da úighyrsha Aqbaydyng sózin ainytpay qaytalady sonson.

- Hosh kelipsiz, kirin-kirin! - dep esikti emes, tabaqty núsqady. Tabaqqa «kirin-kirin» degenine kelin saqyldap kýlip, shygha jónelip edi. Dýijang úighyrsha sózdi kelistire almaghanyn bilgendey kenk-kenk kýldi. Aldyndaghy stakan toly araqty taghyp salyp, saghatyna qarady da, turalghan etten eki asap jiberdi. «Ish bar, aldyraydy!» dey sala mayly eki qabyrghany qolyna ala jóneldi. Aqbay da týregelip alghys aityp qaldy.

- Qoyymdy soyysyp bergeninizge rahmet, dýijan!

Kelin tabaldyryqtan qayta attay bere saqyldap, Aqbay otyra qala qarqyldady. Ishekteri týiilgenshe kýlgen ekeuine anyra qarap qalyp edim.

- Ói-ey, siz ekensiz ghoy, agha, tanymay qalyppyn! - dep alyp kelin taghy kýldi. Múnysyn oghash kórip qalyp, kýlkining syryn asha saldy ózi. - Mynau dýijannyng qoyyn úrlap әkelip ózine soyghyzyp, eki qabyrghasyn ústatyp qaytardy!

Taghy eselep kýle bayandady Aqbay.

- Aldynghy kýni osy dýijang meni «úry emessin» dep maqtaghan. «Sen Mauzydúng iydeyasyn jaqsy ýirendin, úrlyq qylmadyn. Basqa sabaqtastarynnyng bәri úry, men bilemin, sen ony bilmeysin. Ámәt dýijannyng semiz qoyyn qashqyndardyng úrlap әketkenin de bilmey qaldyn. Juassyn, juastyq degen jaqsy, tipti jaqsysyn. Biraq, sen әtiret kýzetshisising ghoy, múnan song úrylardy baqylap, andyp, maghan mәlimdep túr! Sonda ýiine, jerine tez qaytasyn, ata-anandy kóresin!» dep tapsyrghan bolatyn.

«Mauzydúng iydeyasyn jaqsy ýirendik» degenine namystanyp qalghanyn, sol iydeyany rasynda da jaqsy iygergendigimdi kórsetu ýshin oilap tapqanym - úrlyqtyng osy týri boldy. Býgin tanerteng bir qoyyn qorasynan úrlap shygharyp әkettim de, art jaqtaghy qara batpaqqa basyna deyin aunatyp әkelip, myna esik aldyna baylap qoydym. Tanerteng basqa jaqtan izdep ketken dýijang qaytyp kelip, ózining bir qoyy joghalghanyn aitty da, batpaghy keuip kók sorygha ainalghan qoyynyng qasyna bardy. Eki ailanyp qarap ótse de tanyr emes.

- Meniki múnday emes! - dep kýrsindi.

- Qaytyp sizdiki bolady, keshe qayyn atamnan súrap әkelgenimdi kórmediniz be?... Meniki myna hotyn tez tuady, bosanghanda soyyp beremin dep әkelgenmin!

- Sen juassyn, úrylar múny da úrlaydy, semiz eken!

- Men de úrydan qorqyp qaldym, dýijan! Soyyp alyp etin keptirip saqtayyn ba?

- Dúrys, sonda jaqsy bolady, men de jeymin, araq bar ma?

- Bar! Olay bolsa jyghayyn, ayaghyn baylap berinizshi!..

Sony aita sala alyp soghyp ayaghyn ózine baylattym da bauyzday saldym.

- Tez-tez soyady, mende júmys bar, et jep, araq iship ketedi! - dep ózi de iresip, ishek-qarnyn dasygha salyp, myna hotyngha aparyp berip edi. Búl, al kýlmeymising kelip. Kózimdi qysyp, týsimdi búzyp әreng toqtattym ózin. Mendey úrygha qatyn bola almaydy eken myna kelinin!

- Ózining jýzi bir jybyrlamay, iyesine soyghyzyp jatsa! - dep kýldi әieli. - Múnday pәle úryny kórmeppin!

Menimen birge qolgha alynghan studentterding ishindegi eng jauasy osy jas jazushy Aqbay edi. Tipti ynjyqqa sanalyp jýrgen osy su múryn bos belbeuding úrlyq ónerine múnshalyq jetilgenine men de qatty kýldim.

Ángimening qyzyghyna týsip ketip, Asylbekti shaqyrtudy da úmytyp qalyppyn. Tabaqtaghy et jelinip bolyp qalghanda esime týsip izdetsem, Asylbek ketip qalypty. Jayymdy aityp edim, jol jónekey bala-shaghaly bolyp qalghanyma taghy da qatty kýlgen kelin sol qoydyng bir sanyn kóne dastarqangha orap berdi.

Onan songhy kýlkimiz Jaqiya jayynda boldy. Men azghyrghan Ámirahan sol kýni ajyrasyp, quyp shyghypty ýiinen, ózi balalarynyng qasyna baryp, erimen tatulasyp alypty. Jaqiyadaghy «bes qoylyq aqshasyn» daulap kýn aralata kelip túrady eken. Ózin aldap neshe ay әieldengenin de әshkerelep daulasqan jerde onyng úrlap aparghan qoyyn ghana jasyrsa kerek. Jaqiyanyng ózine ghana ymdap eskertip, júdyryghyn bileydi eken. Jaqiya sonan song oghan kórinbey, ol kele jatqanda innen inge tyghylatyn bolypty. «Aqshandy egin pysqan song astyqpen artyghymen tóleyin, sóitip ózine ghana ashyna bolayyn, qazirshe kelme!» dep bireuden aldynghy kýni hat jazyp jóneltipti.

Asylbekti inirlete baryp, shóp kýrkesinen taptym. Shoshqa men masadan qorqyp, kýrkesining manayyn morlatyp qoyyp jatady eken... Dәmelqannyng aitqany kelip, iriktelgen bir daghar qauyzdy kýrishti qúm astynan tauyp әkeldi. Esegimdi atyz shetine arqandap toyghyzyp alyp, týn ortasynan aughanda qosh aitystym da, tang ata Dәmelqannyng qosyna qayta jettim.

Qatarlas qotandaghy jorgha atalghan Zamannyng basqa qotandardan óz baghymyndaghy qoygha qosyp alghan bes-alty úrlyq qoyy bar eken. Mening әneukýngi sәlemimdi jetkizip qoyghan Dәkenning ózi keshe keshte baryp, sol qoylardyng tandauly bireuin әkelip qoyypty. Ony da men barghan song jәrkemdep, dagharyma saldy. Zaman jorghanyng ózi qoshtasu .ýshin esegine jiyrma kilo aq ún óngerip, aq jol tilep, kýn kóterile jetti. Týski demalys uaqytynda Qapas kelip әngimelesip, Qapiya jayynan habar estisem dereu hat jazuymdy ótindi. «Biyl neshe jyldyq enbekaqymdy úrlap tóletip, qor jiyamyn. Oghangha deyin ózdikterinen qaytarmasa, keler jaz shyghysymen men de zytamyn!» dedi de, irkip jýrgen elu yuan aqshasyn maghan berip qaytty.

Qayyrshylyq búiymtayym tolyghymen oryndalghan song keshke deyin tynyghyp alyp, ymyrt týse qúm borangha qaramay, Shayar bazaryna qayta jorttym. «Qalyndyghymnyn» ózindey kýili esek dyng kóterip tangha jaqyn jetkizdi.

Basqa kórshilerine bildirmeu ýshin kishkene qaqpany aqyryn ghana shertip edim, bir semiyadaghy tórt jan týgel jýgirip shygha keldi. «Keldi me?», «sol ma?» desedi bir-birine. Meni qashyp kettige shygharyp, jalghyz esekterining qayghysynda úiyqtay almay, aza tútyp otyrghan siyaqty. «Býbim» aldymen jetip, qaqpany ashyp qaldy da «Sol, sol! Keldi!» dep aiqaylap jiberdi. «Aytpadym ba keledi dep!» Búl sózdi qatqylyraq ýnmen aitqanynan, ata-anasymen renjisip te qalghanyn týsindim.

Ýstine et salynghan daghardy esekten kóterip ala almay, audaryp týsirgen shal, «gosh-gosh!»[6] dep kempirine kýbirledi de, ekeulep sýirey jóneldi. Astynghy móshekti men audaryp tastadym. Baluan «Býbi» kóterip әketpekshi boldy da, «oy jan» dep myqshiya qaldy. Men kóterip aparyp kletine kirgizdim. Kýshime de, isime de endi razy boldy bilem, meni óz ýiine qoltyqtay jóneldi «qalyndyq». Tabaldyryqtan attasymyzben mol ernin týgel salyp, sýiip-sýiip aldy. Qyzy aldymen kirgen eken. Teris qarap túryp sirinke shaghyp shyraq jaqty da shygha jóneldi.

- Ói-ey, jýzindi topyraq basyp qapty gho, kóziniz qane, ha-ha-ha-ha-ha...a. Gýlqyz, Gýlqyz, su әkel! -dep dauystay shyqqan «qalyndyq», ýlken shylapshyndy danghyrlatyp әkelip, aldyma qoydy. Edenge tastalghan birqansha temeki  túqyly men bótelke tyghyndaryna, plita ýstindegi araq bótelkesine kózim týsip túryp qalyppyn. «Býbimnin» men joqta kәsibin istep, «dastanyn» tyndaytyn taghy bireuin taba qoyghanyn bayqap, kýlip jiberdim. Gýlqyz bir shelek sudy tabaldyryqqa qoya sala syrt ailanyp, betin basa jóneldi. Sәby shyrayly sorly qyzdyn, sheshe qylyghyn jaqtyrmay, qatty úyalyp qysylyp jýrgeni kórindi. «Qalyndyq» bótelkeni qaghyp әketip, oshaq qaltarysyna tygha qoydy da, esikt3 jauyp kýrshektep tastap, sabyn men oramal ala jetti.

- Túryp qalypsyz ghoy, janym! - dep kiyimimdi sypyra bastady sonson. - Endi kimnen úyalasyz, ha-ha-ha-ha.

- Men úyalyp túrghanym joq, aldymen ózinizdi juyndyruym dúrys siyaqty!

- Ói-ey, men ne boppyn onshalyq!.. Siz ketken song namazym qaza bolmady, bir ret garajgha mashina izdep baryp kelip, siz ýshin de dúgha qylyp, keshke deyin taspiyq tartyp otyrdym!.. Qazir-aq kóresiz ghoy, tap-tazamyn!

Qarqyldap kýldim men juynyp otyryp. «Keshke deyin jýginip otyryp taspiyq tartqanyna myna qaptap jatqan temeki qaldyghy men araq bótelkesining tyghyndary kuә bolar!» dey jazdap, «kýmәnqor» atalyp, «sýiiktimdi» búzyp aludan taysaqtadym.

- Mashina tabylatynday ma?

- Búryn tatu qoshna bolghan bir úighyr shofer eki-ýsh kýn ishinde bir habar beretindigin aitty. Ózining Ýrimjige bir baratyn isi bar eken.

- «Tatu qoshnanyz» jýre qalsa, siz úzatyp salghan meni kýndep qas qylmay ma?

- Ói-ey, ne dep túrsyn, janym, ha-ha-ha-ha-ha. Qas qylatyn mashinagha sizdi men otyrghyzam ba!... Al, kiyin, shay dayyn bop qalghan shyghar!..

Ózim әkelgen semiz etting quyrdaghyn sheshesi bizding dastarqangha әkelip te ýlgerdi. «Býbim» meni jambastap otyrghan qalpyn búzbay, apalap, erkeley búiyrdy sheshesine: qaqpany myqtap bekitudi, eshkimning kirmeuin, sharshap kelgen qonaqtyng býgin týske deyin úiyqtaytyndyghyn aityp qaytardy. Naqtyly ana jýzdi, aq shashty kempirden úyalghandyghymnan betimnen ot shyqqanday boldy. Bir bótelke araqtyng sarqyny qalghan eken, maghan qúiyp, qiyla úsynyp, qanshalyq namystansam da ishkizip tyndy «Býbim». Aymalaqtap sipalay otyryp tamaqtandyryp bolghansha kýn shyqty. Kýp-kýndiz naq tórge tósek saldy da meni sheshindirip jatqyzyp, ózi tyr jalanashtanyp alyp qúlady.

- Al, óziniz kórinizshi qane, taza emes pe ekenmin. Mine!...

Býitip Býbi qatyn tapqan sorym qúrysyn. Týske deyin sol jalanash qalpynda maghan jabysyp alyp qoryldady. Namaz týgil «bismillasy» da esine keler emes. Aldynghy kýnderi denem mol siyr etine oralghanday ghana sezilip, әiteuir júmsaq tiygendiginen jiyrene qoymay jatyp kelip edim. Býgin kelip ýiindegi bylapyt әreketting izin kórgendigimnen be eken, «qalyndyghymnyn» sol mol eti túla boyymdy týrpidey qajady. Sóitse de laugay maydanyna qayta baryp qalmaudan saqtaytynday bolghan son, «ijyqyz», «ajyz nәrse» atalyp qalmaugha tyrysyp, әr nesine de shydap baqtym.

Týs uaqytynda oyanghan «Býbi»  tandaghy namazdy taghy da úmyttyrdyng degendey shekemnen taghy bir núqyp, kýlip týregelip shomyldy da, namaz oqydy. Sonan song meni taghy da kýle sýirep aparyp týsirdi shylapshyngha. Tóbemnen su qúiyp túryp, ghúsyl dúghasyn men ýshin ózi oqydy. Ish kiyimin kiyisimmen esikti shalqasynan tastap, shylapshyndaghy sudy myqshiya kóterip aparyp tókti syrtqa.

Bishara kempir-shal men әkelgen kýrishten aqtap, palau basyp qoyghan eken.

- Ákelgeniniz bek jaqsy, iri kýrish eken, balam! - dep sheshesi bir tabaghyn razy-qoshtyqpen kóterip kirip, ekeumizding dastarqanymyzgha qoyyp shyqty. «Óziniz de otyrynyz!» degen úsynysyma, «biz a ýida» dep qana jóneldi. «Býbim» Gýlqyzyn shaqyryp, birge tamaqtanugha keltire almay kýrsindi de maldasyn mening tizemdi myjy qúryp kómeyletti palaudy.

- Bala degen sonshalyq úyalshaq bola ma eken! - dep kýbirlep qana kinәlaydy. Ekeumizding úyatymyz týp qotaryla qashyp baryp, sol beysharany basyp qalghanyn týisiner emes. Ony mektepke de bermey, ózi «oqytyp» jatqanyn aityp maqtandy sonson. «Mektepke bergen qyz ar-namystan aiyrylady!» degeninde, ashuyma shydamay, palaudy asap-asap jiberippin. Qazirshe qolymnan keleri osy ghana siyaqty. Ózim qorqyp tyghylyp, týrtpelenip jatyp, ne ýirete alamyn búl «Býbige». Jas súludy sәby kezinde-aq ar-úyattyng dәl ózindey jauy etip shygharmaq qoy!...

Shomylghannan bergi bir saghat ishinde «Býbim» bar yqylasymen ekinshi ret grimdeldi. Graj jaqqa baryp, taghy da mashina súrastyryp qaytpaq eken. Menen júp-júmsaq qana ýnmen rúqsat alyp shyghyp edi. Sәlden song qoyqanday jýgirip qayta jetti de alqyna-asygha súrady.

- Álgi ashynasynyng baqasyn jegen shujiydi estip pe ediniz?

- Hotan jaq úighyrlarynyng «baqa» dep neni ataytyndyghyn bilsem de sekretar aty bar adamnyng ony qalay jegeni oiyma simady.

- «Ashynasynyng baqasy» degen ne? - Kýle qarap ózinen súradym. Qarqyldap kýlgen «Býbim», «әlgisi» dey sala shabyn qaghyp qaldy. - Hikayasyn keyin aityp bereyin! Sol shujiydi halyq sazayy qylyp, kóshe ailandyryp jýr, kóremisiz? - dey sala qoyqang qaghyp qayta jóneldi. Týnde kiyip kelgen bórikti basyma keptey kiyip, men de jýgirdim sonynan.

Ósip ketken qyrma qara saqal-múrtty jauan bireu qan bazarda birneshe jigitting týrtpegimen aidalyp keledi eken. Eki qolyn jelkesine qayyryp baylap, әielding qyzyl shtanyn basyna sәlde qyp orapty. «Baqa jegen shujiy!», «Qong jegen shujiy!» dep eresekter «sypayylap» dabyrlasa, balalar onyng jegen «taghamynyn» atyn anyqtap atap, «...jegen shuji» dep aiqaylap jýr. «Bú kәpir laghynatty adamnyng namysyn keltirmey óltirip, itke tastandar!» dep shanqyldap, mening «Býbim» de aralasa ketti.

Kommunanyng bazargha jaqyn bir ýlken әtiretindegi halyqtyng qatal talaby boyynsha bazargha «sazayy etip» masqaralau ýshin әkelipti. Halyqtyng eng qalyng jinalghan bazar kóshelerining týiilisine jetkende qylmystyny aqyryp toqtatty bir jigit.

- Áyelding baqasyn jegen shuji, toqta!...

- Halayyq, joldastar! - dep taghy bireui qatty dauystap, bazarshylardy ózine qaratyp alyp sóiledi. - Búl sekretar bolghan malghúnnyng tudyrghan pajyghaly oqighasyn kóbiniz estimegen shygharsyzdar. Múndaylardyng halyqqa salghan hayuandyq zúlymy kóbeyip barady. Kommuna mýshelerining ghazapty talaby boyynsha, múnyng ne nәrse ekendigin halyqtyng aldynda tolyq әshkereleu ýshin abaqtydan alyp shyqtyq. Basqalargha tәjiriybe-sabaq bolsyn, tyndanyzdar! - Qyzara qalghan sheshen, oqigha jayyn ózi týsindiruge jýzi shydamaytyndyghyn bildirip, qasyndaghy qalyng týkti qaragha ymdady. Ol erkin sóileytin beypil auyzdy adam kórinedi. Oryndyqqa shyghyp aldy da úzaghyna aiqyndap, batpita bayandaugha kiristi. Jas әielder jaghy jaulyqtarymen jýzderin jauyp, bir sypyrasy syrt ailanyp túryp tyndady. Solardyng ortasynda «Býbim» tipti qatty úyalghansyp búghyp túr edi. Ángime bitisimen shanq etip sybana úmtyldy qylmyskerge. Shu kótergen qalyng bazarshylar qaptap kep berdi. Arashashylar halyq tolqynyn tosa almay, «Saqshy! Saqshy!» dep aiqaylasty. Ár búryshtan saqshylar qaptap órip shygha kelgende, sytylyp shyghyp, «qayyn júrt» jaqqa men jóneldim. Inirde әreng qaytqan «býbim» tipti tolyqtap bayandap berdi. Oqigha bylay tuylghan eken:

Osy múrtty sekretar óz әtiretindegi súlusha әieli bar bir mýshesin ynghay alystaghy júmysqa aiday beretin bolghan. Biylghy jazdyq egin júmysy bastalysymen toghan basyn kýzetip jatugha jiberipti. Ol jerde pәlendey júmys ta joq. Sugha qarap qana otyrugha barghan qayratty azamattyng ózining ýii kentten shetkerirek, egindik arasyndaghy jalghyz tamda. Bala tua qoymaghan jas әielining iyen qalghanyn eskerip, inirde bir, tangha jaqyn bir úrlanyp kelip qaytyp túrypty. Onysyn bilip qalghan sekretar, búghan bergen mindetining jaqyn jerde bolyp qalghandyghyn da bilip shaqyrtyp alypty da, eng alystaghy bir kishkene әtiretining jer sugharu júmysyna búiyrypty. Ýsh kýndik júmys bitpey qaytpaysyng dep shegelepti sóitip.

Áyelining jalghyz qalatyndyghyna qaramay, múnshalyq qualandy bola beruinen jigitting kýmәni kýsheye týspesin be. Týn qatyp jýremin degen syltaumen ýiinde keshke deyin jatypty da, kýn bata jýrip ketken bolyp, jaqyn bir daldagha esegin arqandapty. Ymyrt ýiirile bildirmey qaytyp kep, ýiining tóbesine shyghyp alypty. Terezesiz ýiining bar ahualy týnliginen kórinetin bolghandyqtan shyghypty tóbege.

Áyeli ýilenu toyyndaghy bar jaqsysyn kiyip, syrgha, alqa, saqina bilezik... barlyq jarqyrauyghymen jasanyp ta ýlgergen eken. Shyraghyn jaghyp qoyyp, sandyqtaghy jana jastyq kórpelerin týgel jayyp tósek salypty da, esikten bir kirip, bir shyghyp, jaltaqtay beripti kent jaqqa. "Sabyrynan aiyrylghany sonshalyq, - dedi bayandaushy sheshen. - Etegin kóterip jiberip, bútyn tyrnap-tyrnap jiberip qaraydy eken!»

Sekretardyng óz ýiinen shyqqany aq kóileginen kórinisimen, shóken ýige kirip qúlay ketipti tósegine kelip, shtandy sypyryp tastap, aunaqshy beripti. Asygha jetken sekretar ýy aldynda jan-jaghyna qarap biraz túrypty da, esekting әngisinshe arqyray úmtylypty esikten.

- Oy jan! - dep yrshyp túryp jalt bergen shóken túra qashyp, búryshqa jabysqanda, sekretar ekpinmen kelip tósekti basypty. Jalma jan sheshinip tastap, tyrjalanashtanyp alyp arqyrapty sonson.

- Oy jan, qorqamyn, qorqamyn! Býgin tipti qaharlanyp kelipsiz, janym shuji, óltirip qoyatyn úqshaysyz! - Shóken shyr qaghyp, esik jaqtaghy búryshqa qashypty. Arqyraghan әngi yrshyp jetip artyna artylghanda shóken qoltyghynyng astynan sytyla qashypty da, aldynghy tyghylghan búryshyna jete ekpettey jyghylypty. Ángisi taghy da arqyray jetip basyp, jelkesinen tistegende, shyrqyray shalqalaghan Shóken eki býktele qalypty. Ýsh býktey býrgen sekretar kótere týregelip shyrqyratyp aparyp, tóseginde «sayratypty».

Týnliginen bәrin kórip, yzasynan qalshyldap jatqan ýy iyesi ózining ynghay alysqa quylatyn sebebin endi tolyq týsinipti. Búl «oyyn» kóp qatynnan zerikken, kóne zaman feodaldarynyng (sonyng ishinde esekti rayon pomeshikterinin) shabyttanu  ýshin shygharghan oiyny ekendigi mәlim. Búghan onasha keng ýy men asyghyssyz-alansyz mol uaqyt qajet. Ózining búl retki úzaqqa júmsaluy, әielbasty bolyp sharshaghan sekretardyng osy qúmarlyq qajetinen tuylypty.

- Janym, shuji, býgin tipti qaharlandynyz, bek qúdiretti ekensiz, ayamaysyz ba meni, janym, tendessiz sýiiktim! - depti shópildete sýiip shóken.

- Neshe kýnnen beri әlgi sulamshyn[7] týnde kelip andyp, búl oiynymyzgha sholamyzdy keltirmey qoymady ma! Sen bek tәttisin, Gýlayym!...

- I...i...i.. tәtti bolsam bú ijyqyzdan aiyryp әmirinizge almaysyz ba meni!

- Bizding ýidegi әlgi mәdi[8] ketuge únamasa qaytemin!

- Siz meni aqyry óltirip qoyatyn úqshaysyz, janym shuji! Qazir de әreng qaldym! - Shóken qatty shópildete sýiipti. - Meyli, ólsem de sizding oiynynyzdan óleyin, janym! Sizdey erkek joq!.. Qyryq jigitke aiyrbastamaymyn sizdi, qaranyzshy qaraghayday!... ói-ey! - dep taghy da tosynnan túra qashypty sonson. Búl joly ol da tyrjalanashtanyp qashqan eken. Kәdimgi mәdishe qibyjyqtatyp, «әngisi» jetip kelgende qaghyp qalyp, qúiryghyn «búlandata» qashyp, búryshtan búryshqa tyghylyp, shyr ete týsip, úzaq «oynatypty» búl joly.

- Auzynyzdan bir-aq shygharayyn ba!.

- Sadaghang keteyin, shujiyim, óitpenizshi, óitpenizshi!.. Ayghyrdaysyz!.. Búqadaysyz, janym! Áyel shyday ma sizge, óltiresiz ghoy, ólemin ghoy!.. Oy jan!.. Oy jan!...

Tóbedegi týnlikten qarap jatqan nekeli eri sabyr-taghattan mýlde tausylghanday, ekeuin de jaryp tastap ketuge oqtalyp, pyshaghyn qonyshynan suyryp alypty da, ornyna qayta tyghyp, óz saqalyn ózi júlyp-júlyp jiberipti. Ózi jaqsy kórip kelgen әielin óltiruge әli de qimaydy eken. Batylyn tolyq jetkizu ýshin myna qylmysyn taghy da kóre týsuge, namys uyn qana ishuge tyrysypty.

Týnlikten qayta ýnilgende әieli shalqalap jatqan әngining ayaq jaghyna jabysyp, kez kelgen jerinen sýigishtep, aimalap-sipalap «sayrap» jatyr eken.

- Sadaghang keteyin, shuji, siz meni nekenizge ras alatyn bolsanyz, ol ijyqyzgha u berip, ózim-aq jaylaymyn! -depti әngisine.

- Oghan qas qylyp obalyna qalmay-aq aiyryp alamyn sizdi! Men degen, qyryq әiel alyp, ózinizshe jylatugha shydaytyn shujimyn, júmo! Mauzydúng iydeyasymen tolyq qarulanbaghan adam shujy bola ma!.. Qazir qartayghan kósemning ózinde qyryq kaniyzek baryn estigen joqsyz ghoy. Al, men degen..

- Janym!.. Shujiyim!.. Múnday nemege hanym bolghansha sizding tabanynyzdyng astynda kýng bolghanym jaqsy!.. Ólsem siz dep qana ólemin! Siz ýshin ghana tuylyppyn, ne kórsem siz ýshin ghana kóremin!...

Ýy iyesi kýn batarda jolgha shygharda ghana jolyqqanynda osy әieli ózine de osylay jalynyp, osynday tәtti uәdesin-antyn aityp «sayrap» edi ghoy! Endi ózin u berip óltirmekshi bolyp jatqan opasyz jezókshege tisteri shaqyrlap ketipti jigittin. Eptep qana ýy ýstinen týsip, qayrauly pyshaghyn etigining qonyshynan taghy da suyryp alypty da, oilana qalyp, jýrip ketipti esegine qaray. Pyshaghyn qayta tyghypty ornyna. Endi mýlde mas bolghanday qiralanday jetip, esegine әreng minipti. Tynymsyz tebinip, jauy júmsaghan әtiretke bet alypty. Qayta-qayta aityp kýbirlep kele jatqany bir ghana sóz ekeni ózine de sezilmepti. «Pyshaq saldym, óldi, qylmystaryna qaraghanda qinalmay óle saldy. Sonymen mening kegim bite me! Kýmәn arqyly ghana jauyn pyshaqtap óltire salghan úighyr az ba, búl әdettegi ghana óltiru ghoy!»

«Búl әdettegi ghana óltiru ghoy!» dep kóp qaytalanghan sózine «әr kýni tipti әr saghatta bir óltiru kerek!» degendi qosyp kýbirlepti sonynda.

Baratyn әtiretine tang ata jetipti de, qiralandaghandy qoyyp, júmysyn sap sau adamsha istey beripti. Ekinshi kýni keshke jaqyn sol әtiretten bir ýirek súrap alypty. Qamdau dýkeninen eki bótelke araq satyp alyp, júmys bitisimen týndelete qaytypty. Sәskede shyraghy әli janyp túrghan ýiine jetipti de, siresip úiyqtap jatqan qatyndy oyatpay biraz túrypty. Elegen әkelip dayyndap qoyyp, pyshaghyn janyp-janyp alypty da, kenirdeginen ala týsipti jezókshenin. Dybysyn shygharmay bauyzdap jiberip, legenge qanyn sar etkizipti.

Ýiimen irgeles salynghan kishkene kletke aparyp, jarqyrauyq alqa, syrgha әlekey-shýlekeylerining eshbirine tiyispey, shtanyn ghana sypyrypty da, betine jaba salypty. Qaytyp shyghyp ýirekti bauyzdapty. Jýnin júlyp tazartyp, sýiekti qanqasy men siraq sýieginen biraz alyp qalypty da, úsaqtap turap, su mayymen, sarymsaq, qyzyl búrysh, qalampyr, sirkemen dәmdep-dәrilep quyryp, bir tәlenkege salypty. Ólgen әielding qasyna pyshaghyn jetildire janyp aparypty da, taltaytyp tastap, «baqasyn» ailanasymen týgel oiyp alyp shyghypty sonson. Allumin shylapshyngha ony da ýirek quyrdaghyna úqsata turap, alyp qalghan ýirek sýiegin aralastyryp quyrypty sol shylapshyngha. Múny da dәl solay dәrilep quyrghan eken. Úp-úqsas tәlenkege salyp qaraghanda eki quyrdaq bir qazanda quyrylghanday, aiyra tanyghysyz bolyp shyghypty. Shәugimge shayyn qaynatyp qoyypty da, óz jýregin toqtatyp, shyrayyn qalpyna keltiru ýshin araq iship, asyqpay tamaqtanyp alypty. Ýiining tórine kórpe salyp, dastarqan jasap shyghypty da, әngi sekretardyng úiqysy endi qandy-au degen shaqta jýgirip ýiine baryp «sәlem beripti».

- «Shyn jýrek, ynta-peyilimizben halyq ýshin qyzmet istelik!» Tapsyrghan júmysynyzdy tolyghymen oryndap qayttym, shuji. Ol әtirette ýirek kóp eken. Semizinen satyp әkeldim. Shet әtiret bolghandyqtan qamqorlyq etip, olardyng qamdau dýkenine araqtyng da ne qily jaqsysynan jibertken ekensiz. Sóitip, tabyspen qayttym. Bizding ýige qazir jýrip, sol qamqorlyghynyzdan óziniz de dәm tatynyz, bәri dayyn boldy! - depti.

- Áp, bәrәkalla, húp-húp! - dep shúlghy ilesipti sekretar. - Siz de qolynyzdan is keletin azamat, júmo. Bir әtiretke dýijang bolyp saylanugha shartynyz tolyp qaldy. Osy nәtiyjenizdi qoldan bermey istey túr! Jazdyq jiym-terimnen song ózinizdi dýijang dep atay beriniz!

- Qamqorlyghynyzgha rahmet, shuji, әielim ekeumizding kýndiz-týni tyrysyp, әrqanday qaterden qoryqpay istegen pidaylyq enbegimizdi kóripsiz! Endi ishimiz jarylyp ketse de shydap beremiz da!... Hosh, kiriniz-kiriniz! - Hotynyng qane degendey jan-jaghyna jaltaqtay qarap kirgen sekretardy jigit qos qolyn jayyp otyrghyzyp alyp sóilepti. - Hotynym sizden bek úyalady eken, shuji. Býgin sizdi meymangha shaqyrmaq bolghanymdy estigende, «oy jan!» dep әneu búryshqa qaray sekirip ketti. Qolymen jýzin basyp oilana qaldy da, barlyq taghamdy ózi dayarlap, dastarqan jasap berip, «endi óziniz kýtip alynyz! Jaqsylap kýtiniz, júmo!» dey sala jýrip ketti. «Men qalay kórinemin ol kisige, nәmaram[9] bolmay, anau shettegi qoshnanyng ýiine shyghyp túrayyn!» dep ketti. Alynyz, shay ishe otyrynyz!

Ýy iyesi dastarqangha әlgi quyrghan quyrdaqtaryn da әkelip, әiel «baqasynan» jasalghan quyrdaqty sekretardyng aldyna, ýirek etinen jasalghan quyrdaqty óz aldyna qoyypty da, eki shynygha araq qúiypty. IYisi qalampyr búrqyrap túrghan quyrdaqqa qaray týsip, araqty resmy etsiz qaghyp salghan sekretar.

- Pa-pa-pa, ne degen quyrylghan sәi! - dey sala qalaqpen asap-asap jiberipti. -Áyeliniz tamaqqa bek ústa әiel úqshamay ma! - Arasyndaghy ýirek sýiegin qolymen alyp kóre otyryp taghy asapty. Ýy iyesi araqty ydysyna taghy da toltyra qúiyp bere sóilepti.

- Áyelimning ózi de bek tatlyq әiel, ha-ha-ha-ha-ha...a, siz kórmegen úqshaysyz, úyat bolsa da aitayyn, ony týni boyy quyp jýrip, әngishe oinaghym keledi!

Sekretar búl sózden sekem alghanday alara qarap qoyypty da, araqty taghy da qaghyp salyp, quyrdaghynan asay otyryp sóilepti.

- Erli-zayypty әr ekeuiniz de feodaldyq iydeyadan qútyla almapsyzdar! Nәmaram bolamyn dep әieliniz qashyp ketse, óziniz onymen esekshe qualap jýrip oinamaq bolsanyz!... Búl ne degen qalaqtyq!... Feodalizm degen, mine, dәl osy!

- Keshiriniz shuji, men әli olay oinap kórmeppin. Búl degen kommunizmshi túrmaq, jay adamnyng da isi emes, hayuan esekting qylyghy ghoy, ony týsinemin. Eger olay oinaghan adamdy kórsek, hayuansha bauyzdap tastaugha layyq shyghar?.. Jeniz shuji, jeniz! Ózine «bek tәttisin» degensiz ghoy, jeniz! - Araqty taghy qúiyp sóilepti jigit. - Búl, jәne sol tәttining tәtti jerinen oiyp alynyp jasalghan quyrdaq! Jeniz, shuji, jeniz!

- Bú nening goshy dedin?  - Qasyq toltyra alyp, ýnile qarap qoyyp asaghan sekretar, búl joly dәmin teksere tamsanyp, asyqpay jútypty. - Sәl qattyraq pa, qalay ózi? - Tabaqta qalghan quyrdaqqa taghy da teksere qarap, ýirek jiligining basyn tapqan song taghy da qauipsinbey alyp jey beripti.

- Bú, tәttining eng tәtti mýshesinen oiyp alynghan et dedim ghoy! Jeniz, shuji, jeniz!... Ortasyndaghy búrtiyp túratyn әlgi bir júmsaq keremetin, mine mynau siyaqty (eki sausaghynyng arasynan basbarmaghyn shygharyp kórsetipti.) Tili deymiz ghoy, sonysyn shaynamay-aq aldymen jútyp alghansyz. Endigisi, әlbette, qattyraq shyghar. Olay bolatyny qúiqaly erini ghoy. Ekeumizding de «qaraghayymyzdy» biteu jútyp jýrgen búl tajal erin, auzynyzgha júmsaq tiyer me! Asanyz, «baqa» jegen shuji, asanyz!

Ýy iyesine bezere qarap qalghan sekretar aiqaylap jiberipti.

- Áyeliniz, qane, shaqyr! Shaqyr deymin men saghan!

- Ony qaytpeksiz? Endi әngishe qualap oinauynyzdan qaldy ol! Ayttym ghoy, onyng bar «tәttisin» óziniz jep aldynyz! Qalghan denesi klette jatyr, qalay kelmek!.. «Baqasynyn» orny ýnireyip qalghan mýrdening qajeti ne!

Ornynan atyp týregelipti sekretar. Dayyn otyrghan ýy iyesi qatar týregelipti ornynan. Sekretardyng ong qolynan shap berip ústap qayyryp jiberip, syrt ailandyrypty. Bosap shyghyp qashu ýshin jantalasa typyrlaghan sekretardy ýy iyesi jelkeden týiip jiberip, ekpetinen týsiripti de, kók jelkeden tabanymen basyp túryp baylapty.

- Kimning «búqa», «ayghyr» ekendigin endi kórgen shygharsyn, jýr, aldyma týs! Eger qarsylyq kórsetsen, Gýlayymgha týndegi istegenindi ózine qúiryghynnan kórsetemin! Aramdalghan jerindi Gýlayymnyng baqasynsha oiyp alyp, taghy da óz auzyna tyghamyn! Kórding be, mine, sony istegen pyshaq!..

Qoly artyna qayyrylyp baylanghan sekretardy aidap kentke aparypty jigit. Bir qolynda pyshaq, bir qolynda әiel «baqasynyn» qaldyq quyrdaghy.

- Áy, halayyq, oi, halayyq!.. Insan balasy estip kórmegen pәjyghany[10] kórgilering kelse, múnda jinalyndar! - dep aiqaygha basypty sonson. Túra qashpaq bolghan sekretardy ústay alyp, - baqa jegen shuji, tynysh túr! - dep zekirip jiberipti de symynyng qúiryq túsyn dәl qylyp kesip tastap eskertipti. - Men sóilep bolghansha tynysh túryp bermesen, janaghy aitqanymdy isteymin! Men endi qútyrghan adammyn, myna pyshaq túrghanda qasymyzgha eshkim kele almaydy. Qonyndy dәl osy jerde, Gýlayymnyng «baqasynsha» oiyp, itke tastaymyn, úqtyng ba?

Tórt kýnnen bergi oqighany jiylghan halyqqa týgelimen sóilep beripti de, fakt ýshin sekretargha jegizgen quyrdaghynyng sarqynyn jiylghandardyng aldyna aparyp qoyypty.

- Al, endi sózim bitti, saqshy shaqyrynyzdar! Olar kelip meni qolgha alghansha myna baqa jegen shujy mening qolymda túrady, jaqyndamandar, búdan da qaterli oqigha tuylmasyn! Ólgen qatynymdy da, ýiimdi de, myna baqa jegen shujiydi da saqshygha ótkizip bergen song tastaymyn búl pyshaqty! Partiyanyng maghan arnaghan jazasyn sonan song bir-aq kóremin! Anau әiel baqasynyng qaldyq quyrdaghy, tergeushiler kóru ýshin qajet, it jep ketpesin!..

Az uaqyttan song eki saqshy men qúraldy qorghau әtiretining adamdary kelipti de, ekeuin de aidap aparyp, Gýlayymnyng óligin kórip, bolghan ahualdy anyqtap súrapty. Sol keshte ekeuin de aidap aparyp, eki abaqtygha qamapty saqshylar...

«Áyel baqasyn jegen shujiydi» sazayy etip bazargha salghan mәsele osy eken.

Halyq júrtshylyghy búl oqighanyng bas qylmyskeri «әiel baqasyn jegen shuji» dep, qatal basqaryluyn talap etipti. Al, әielder jaghynan (әsirese jezóksheler jaghy bolsa kerek) Gýlayymnyng nekeli erin qatal jazalaudy talap etushiler kóbeygen eken. Ýy iyesi bolghan jigit, óz manayyna jaghymdy, asa sabyrly, juas ta adal enbekshi bolghandyqtan, kommuna mýsheleri oghan qatty kýiinipti de, ýkimetting abaqtysynan әngi sekretardy sazayy etuge tartyp alyp shyghypty. Halyqtyng qatal tolqyny endi kóterilgen shaqta ýkimet saqshysy qaptap qútqaryp әketpese, kópshilik dodagha salyp óltirmek eken.

Saqshylar kelgenshe óltire almay qalghandyqtaryna qatty yzalanghan halyq, endi arashashylarmen soghysyp ketipti. Jezókshelerdi izdep jýrip soqqylapty jigitter.

Sol qalaymaqanshylyqta mening «Býbim» eki jaqtan da shapalaq jep qaytqan eken: jigitter onyng jezóksheligin griymi men kiyiminen tanyp shapalaqtasa, onyng әngi sekretardy aldymen baryp júlmalaghanyna basqa «Býbi» jezóksheler óshigip shapalaqtapty. Ondaydan tayynbaytyn batyr «Býbim», qan maydanda aitysa ketipti olarmen.

- Gýlayymdy óltirgen ózining eri túrsa, ashynasyn nege úrasyn! -dep shanghyrlapty basqa «Býbiler».

- Ángi bolyp oinap, erine óltirtken sol túrsa, onyng baqasyn da jegen sonyng ózi túrsa, múny óltirmey kimdi óltiru kerek! -dep mening «Býbim» shanghyrlapty.

- Sening ashynalaryng da әngi bolyp talay oinaghan. Er qadirin bilmeytin kәri jәlap! Onyng baqasyn jegizgen ózining eri túrsa, myqty bolsang sony alyp shyghyp óltirmeymisin!

- Men eshqay ashynama onday qúqyq bergen emespin. Eshkimnen múnday hayuandyq, zorekerlik te kórgen emespin. Ángi bolyp oqyranday qalghandaryna «saghan keregi mynau ghoy, ala ber neshe pәiing bolsa da, seni oinatugha basqa ónerlerim de jetedi!» dep zikirinen tútyp alatynmyn! Ónelering bolsa mәdi bolyp qashpay, solaryndy ghana kórsetinder, sózdering bar ma jәne!

- Ózin bauyzdap óltirip, baqasyn osynday jaqsy ashynasyna quyryp bergen anau qanisherdi óltirmeymisin, qolynan is keletin shujiyde neng bar!

- Eri ózining namysy ýshin óltirdi. Múnyng qorlauy sonshalyq asyp ketkendikten quyryp jegizdi. Nekelengen er adamnyng bәri de әielderin solay qyzghanady. Basqa ermen oinaghanyndy kórse, solay namystanady. Sol ýshin men endi eshqanday erge nekelenip tiymeu ýshin hasam qyldym. Nekelenbey oinasan, qamsyz oinaysyn! Eshqaysysy sening baqandy menshigine basyp qyzghanbaytyn bolady, - dedim.

Inirde әreng qaytqan «Býbim» tamaqtan song meni qúshaqtap týrpilep jatyp, osy әngimelerin týgel aitty da, «jauabym qalay, dúrys shyghar?» - dep súrady menen. Ýn qatpay kýrsine berdim. Estigen búl әngimelerim ózimnen ózimdi jiyrendirip, jerge tyqqanday qorlandyryp tastap edi. Jezóksheden lәzәttanu týgil, ondaylardy mening de qyran japqanday sabap, búzylghan bastaryn janshyp ketkim keldi. Qatty jiyrenip qalshyldap ketippin.

- Ne boldy sizge? - dep súrady «Býbim», bar denemdi sipalap, aimalay týsip. Shyndyghynda týrpiley týsti. - Zeriktiniz be menen?

- Joq-ey, - dedim óz tilimen. Zeriktim deuge kire avtomobiyli tabylghansha shydap bermesem, aqymaqtyq bolar edi. - Sizdey shyraylyqtan kim zerikpek!... Sizding bir sózinizden ghana kónilsizdenip qaldym. «Eshkimmen nekelenbeymin» dediniz ghoy, túrmys qúrugha meni de layyq kórmeydi ekensiz!

- Sizdi layyq kórmeytin kim bar, janymday sýiemin. Sizdey ermen nekelenudi qyz uaqytymda bek-bek tileytinmin. Biraq, sizder.. aittym ghoy... bәriniz de kýnshil, qyzghanshaq ekensizder. Nekelenip alyp, basqa bireumen oinap qoysam... siz de baqamdy kesip alyp, ashynama jegizip qoyarsyz!

Ózimen birge qarqyldap kýlip ap jauap qattym.

- Joq-ey, men olay emes! Eger basqa bireumen jaqyndasqanynyzdy bilsem, úrmay-tildemey ghana talaq hatynyzdy berip qoya beremin!

- Áne, solay emes pe! - dep oilana qaldy «Býbim». - Men sizben nekelengen song basqalarmen oinasam ne bolady eken! Myna baqa ózinizge de jetedi ghoy, eshqanday ziyan tartpas ediniz!

- Onynyz jetkenimen, adamgershiliginiz-jýreginiz jetpey qalmay ma! Hayuanmen nekelengendey masqaragha úshyrap qalmaymyn ba!

- Joq, joq, olay emes! Nekelengen song jýregim әrqashan sizdiki bolady, әr keshte de óz qasynyzda bolamyn!..  Paqat, kýndizgi jýrisime keng qúrsaq bolsanyz, janymday sýier edim sizdi!.. Bir erkekpen ghana - sizben ghana bola bersem, zerigip ólmeymin be!

- Shynayy mahabbaty bar er men әiel bir-birinen mәngi zerikpeydi!

- Biz bir ghana erden qatty zerigemiz. Men bes doppa[11] kiyip, bes nekeden ajyrap kelip otyrghan әielmin. Bәrining de qyzghanshaqtyqtarynan ajyradym. Nekelenu degen, sharighatta jýregin beru degen sóz. Jýregimdi bergen song maghan da jýregin bergen erim, ózining nekeli әielin de ayap, jýris-túrysyma jol qoiy shart!

- Nekelengen er-әiel bir-birine adal bolsa, ózara senimderi kýshti bolsa, onday adal jarynyng jay oiyn-kýlkisine adamgershilik, jýris-túrysyna, erkindigine tosqyndyq istemeydi. Eger әielding múnday zandy qúqyghyna kim qarsy bolyp qamap qoysa, ony biz feodal dep ataymyz... Biraq....

- Álbette, mine endi layyq boldynyz mening talabyma! Búrynghy erkekterim týgelimen sonday zoreker feodal bolghan!... Janym deyin, ózimdi satsam da ýiinizdi gýldey jaynatyp, ne tәtti bolsa әr kýni sony tauyp berip túrayyn, janym, mening sonday jýris-túrysyma, qúqyghyma tosqyndyq qylmaymyn denizshi, erten-aq molda shaqyryp, neke oqytayyn!

- Tosa túrynyz, mening janaghy pikirim ayaqtalghan joq!... Eger onday búzyqtyqty әiel qúqyghy dep erinizge opasyzdyq istep, aram jýriske salynghanynyzdy, ashyna tútqanynyzdy bilsem, ol uaqytta maghan ókpelemeysiz, «baqanyz» týgil, oghan qosyp kóten isheginizdi de suyryp tastaymyn!

- Oy jan!

- Sebebi, nekelengennen keyingi aram jýris -  býtindey ar-namysty taptaytyn opasyzdyq. Onday opasyzdyq isteuge erining de, әielining de qúqyghy joq. Eger menimen nekelenseniz, sizden basqa bir әiel tauyp aram jýriste bolsam, menikin de júlyp tastanyz! Osyghan razy bolamysyz?

- Ói-ey!.. Nekelenu degendi endi qoyayyqshy!... Siz býgin menen zerigip qalghan úqshaysyz, qúr sózdi qoya túrayyqshy, kelshi janym, sadaghang keteyin, aighyrym! Ayghyrdaysyz, júmo, bek tәttisiz! -Osylay aimalay jóneldi «Býbim», sipalay berdi. Men búl «ónerine» әserlenu týgil suyna týstim. Kónilim, tipti ayazda qalghanday. Sol ayazdan qútqarmaq bolghan «ashynam», әlgi kóshedegi býbilerge maqtanghanynday «ónerlerinin» bәrin kórsetuge kiristi. Solaryn týgel-aq kóreyin dep men jattym... (Tergeushime bayandaudan úyalghanymmen kitapqúmar oqushylarym aldynda ne betimdi aitarmyn) qolymen istegen bar enbegi esh bolghan song betin basty kindigime, dúgha oqityn auzy sumandap jýrdi. Altyn alqa, syrghasymen bútymdy bezendirdi. Tilining barmaghan jeri joq. Onysymen de maghan eshqanday shipa qondyra almaghanyn bilgen song kýrsinip jiberip tyrjalanash týregeldi de, shyraq jaghyp kelip jatty. Jýregime endi qanday apat tóndirer eken dep jatqanymda Gýlayymnyng «ónerine» basty. Onan da asyra qoldanatyndyghyn bayqadym: qanshyqsha qynsylap-jalandap, mәdishe yshqynyp «sayrap», әlgi bylghanghan auzyn maymandata aimalady. Jýregim ainyp, loqsyp qaldym. «Oy jan, adamdy qorqytatynday!» dep tosynnan ytqyp túrdy ornynan. Mening qarnymnan qasqyr shygha kelgendey bezektey jóneldi.

- Oy jan, oy jan, óltirip qoyatyn úqshaysyz, juan birdeme shyghyp keledi!

Astauday qúiryghyn qoyqandata qashyp, búryshqa bara qarsy qarap túra qaldy. Jarqyraghan altyn alqa men syrghadan basqa dýniyesi týgel súmdyq tajal bolyp kórindi kózime. «Qorqamyn, qorqamyn!» dep búrandaghan sayyn qorqytty ózimdi. Bauaz aidaharday tolghana shabynghanda tap-targhyl alyp tasbaqasy yrsiya úmtylghanday kórindi. Qaraghym kelmese de qarap, kýlkim kelmese de jymighan bolamyn. «Ijyqyz» dep ýiinen qashan quyp shyghar eken degendey kýdiktene qaraymyn. Ol, meni әngi bolyp qashan arqyray quar eken degendey, dәmelene qarap qylmyndaydy. «Ói-ey, túryp kelesiz be, qorqytpanyzshy, aka deyin! Dada deyin! Janym deyin, sadaghang keteyin, qorqytpanyzshy! Býgin óltirip qoyatyn úqshaysyz! Qorqamyn, óiey qorqamyn!

- Meni óziniz qorqytpay, múnda kelip jatynyzshy! - dep qarqyldap kýldim. - Ángi men mәdi bolyp oinaudyng hayuandyq ekendigin, sizding jayynday jayqalyp túryp «qoryqqandyghynyzdyn» shylghy ótirik ekendigin ekeumiz de bilemiz ghoy!

- Sizdi zeriktirip qoydan namystanady ekenmin! - dep qyzghysh tarta kelip jatty qasyma.

- Namystanatynday mәsele joq! - dey zorlanyp qúshaqtadym...

Bir-birimizden qorqa jatyp úiyqtap qalyppyz. Tanerteng oyanghanymda «Býbinin» juan sany pildey bolyp keudemde jatyr. Oyatpay sol «pilinin» astynan aqyryn ghana sytylyp shyghyp alyp jattym.

- Menen ras zerigipsiz! - dep kýrsindi. Oyau eken.

- Joq-ey, men zerikpeymin sizden!

Ekeumiz bir-birimizge kónilsiz ghana qarasyp týregeldik. Ótken kýndegidey shylapshyngha juynugha jýgirmey, qatar kiyindik.

- Sizge býgin bir shyraylyq jas shóken tauyp bereyin!

- Joq-ey, ózinizden basqa eshkim qajet emes!

- Ózinizden basqasy kerek emes deydi taghy da!

- Mening býgin «ijyqyz boluymnan» nege qysylasyz sonsha?

- Olay demenizshi, janym, sizdi men qashan ijyqyz deppin! Siz, er bolghanda da pildi ynjyqtatatyn ersiz! Keshe sonshalyq qinalghanynyzgha qaramay, kóp et pen kýrishti men ýshin әkeldiniz, sol jaqsylyghynyzgha layyq jaqsylyq qaytarmasam, qaryzynyz qalady mende!

- Joq-ey, onyng sizge eshqanday qaryzy joq, odan qysylmanyz! Ýiinizden men de tamaq jep jatyrmyn ghoy, onyng eki dýniyede de qaryzy bolmaydy! - degenimde úmtylyp kelip qúshaqtap, betimnen sýiip-sýiip aldy. Ózinshe qúshaqtay jalghastyrdym sózimdi. - Men shyn sózge qúmar adammyn. Sizding sananyzdaghy shyndyqty qazir ghana estippin! -dep men de sýiip qoydym. Býbim jýzime tandana qarap túryp qaldy da, betindegi ernimning júghynyn sýrtip alghan sausaghyn jalay sýiip, saqyldap kýldi.

- Sizding meni sýigeniniz osy ghana! - Kýlkisin jiya qoyyp, múnaya sabaqtady sózin. -Biz ótirik aitpasaq, ótirik qylyq kórsetpesek, kýn jaryghyn kóre almaymyz... Marqúm Gýlayym da osy jolda qúrban bolypty!

 

Ádiletti tergeushim, ataghyn altyn tabaqqa salyp kóterip jýrgen «shujiyinyzgha» adamzat jýregin titiretetin múnday jiyrkenishti at qoyghyzghan men emes ekendigimdi týsinseniz kerek. Ózine jaqsy ataq berip, jaman is istetip qoyghan kim ekendigi, osynday әngilerding kommunizmshi qataryna tartylyp, shujy saylanuynan-aq kórinip túrghan shyghar. Saylaghan kim bolsa da búl әngini ótken kýres jiyndarynda «jerlik últshyldargha» qarsy arqyraghan arqyrasyna ghana qyzyghyp saylap alghandyghy belgili ghoy. Múnynyzdy endi ózinizge ghana arqyratpasanyz, halyq aldynda bazary qalmady. Biraq, sizding aldynyzda múnday aqiqatty aitudan zor qylmys bar ma!

Túla boyy ótirikting merezdi kletkasyna tolyp alghan jezókshe ózining kózbe-kóz ótirik maqtap, ótirik qorqyp, ótirik jylaytyn sebebin «kýn jaryghyn kóru ýshin» dep qyzara moyyndaghanda, sizding osy syndy óz qylmysynyzdan osy jezókshe qúrly shimirikpeytindiginizge tandanamyn!

(Jalghasy bar)

«Abai.kz»

---

[1] Jekelikke qarsy túryp, shujúnjuiydi syndalyq. Búl úran hanzusha osylay qysqartylyp shyqqan. Osy bes tanbalyq qana úrandy basqa sóz qospay qaytalap ólenge ainaldyryp әndetip aitatyn.

[2] Dashay - ýlken arba. (shombyl-shombyl eki dóngelekti, ýsh-tórt attyq auyr jýk arbasy).

[3] Húlassa (úighyrsha) - qorytyndy, tújyrym.

[4] Kojang (hanzusha) - bólim bastyghy.

[5] Aqqúmay (qazaqsha) - aq kulen.

[6] Gosh (úighyrsha) - et.

[7] Sulamshy (úighyrsha) - óz әielin basqagha qamap berushi.

[8] Mәdi - esekting biyesi.

[9] Nәmaram - islam dinindegi keybir últtarda әiel zaty betin jauyp jýredi. Ásirese, syily erlerding aldynda jýzin ashyp kórinse ar-úyattan bezgen (nәmaram) dep shekteydi.

[10] Pәjygha - qaterli oqigha

[11] Doppa (úighyrsha) - taqiya. Nekelengen eri men әiel bir-birinen doppa kii salty boyynsha, neshe erge tiyse sonsha taqiya kiyedi.