قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىى
اسكەري باسقارۋ اتىرەتى قايتىپ، شايار-تارىم لاۋگاي مايدانى ساقشى باسقارۋىنا قايتا ءوتتى. مايدان شتابىنان سۋ قويماسىنا ءبىر ۇيعىر كادردىڭ كەلۋى، سونىڭ باستاماسى ەكەن. ۋاڭ زىداۋيان باستاعان ءۇش اسكەري كادر ءوز ديۆيزياسىنان العاش كوشىپ كەلگەنىندە جۇكتەرىن ءۇش قانا كىشكەنە ەسەك اربامەن اكەلگەن بولاتىن. ءماۋجۋشيدىڭ «ياۋدۋسى پيشۋن»[1] ۇرانداتىپ تا، اندەتىپ تە اۋىزدارىنان تاستاماي ءجۇرىپ-اق، باي سۋ قويماسىن ءۇش جىل ىشىندە تاقىر جەرگە وتىرعىزىپ بولدى. شوشقا قوراسىندا شيقىلداپ شىڭعىرىپ بەس-التى توراي قالدى دا، كول سىرتىنداعى قوي قوتاندا ماڭىراپ، بەس-التى ەشكى عانا قالدى. بۇرىنعى قوردى ساۋ زىداۋيان جەسىن، ونى بىلاي قويعاندا ۋاڭ زىداۋيان باسقارعان ءۇش جىلدا قىسى-جازى اۋلاعان بالىعىمىزدان كاسسىعا ءبىر تيىن تۇسپەپتى. قىل اياعى قىسى-جازى توقتاماي ارالانىپ كەلگەن توراڭعى تاقتاي دا جوق. تاۋداي بوپ ءۇيىلىپ جاتقانى، قورا جاساۋمەن وتقا جاعۋعا عانا جارايتىن قىرتىستارى ەكەن.
ءىى
اسكەري باسقارۋ اتىرەتى قايتىپ، شايار-تارىم لاۋگاي مايدانى ساقشى باسقارۋىنا قايتا ءوتتى. مايدان شتابىنان سۋ قويماسىنا ءبىر ۇيعىر كادردىڭ كەلۋى، سونىڭ باستاماسى ەكەن. ۋاڭ زىداۋيان باستاعان ءۇش اسكەري كادر ءوز ديۆيزياسىنان العاش كوشىپ كەلگەنىندە جۇكتەرىن ءۇش قانا كىشكەنە ەسەك اربامەن اكەلگەن بولاتىن. ءماۋجۋشيدىڭ «ياۋدۋسى پيشۋن»[1] ۇرانداتىپ تا، اندەتىپ تە اۋىزدارىنان تاستاماي ءجۇرىپ-اق، باي سۋ قويماسىن ءۇش جىل ىشىندە تاقىر جەرگە وتىرعىزىپ بولدى. شوشقا قوراسىندا شيقىلداپ شىڭعىرىپ بەس-التى توراي قالدى دا، كول سىرتىنداعى قوي قوتاندا ماڭىراپ، بەس-التى ەشكى عانا قالدى. بۇرىنعى قوردى ساۋ زىداۋيان جەسىن، ونى بىلاي قويعاندا ۋاڭ زىداۋيان باسقارعان ءۇش جىلدا قىسى-جازى اۋلاعان بالىعىمىزدان كاسسىعا ءبىر تيىن تۇسپەپتى. قىل اياعى قىسى-جازى توقتاماي ارالانىپ كەلگەن توراڭعى تاقتاي دا جوق. تاۋداي بوپ ءۇيىلىپ جاتقانى، قورا جاساۋمەن وتقا جاعۋعا عانا جارايتىن قىرتىستارى ەكەن.
ال، «دۋسى پي شۋشىل» ءۇش كادردىڭ قايتا كوشكەندەگى جۇكتەرى ءۇش ەسەك اربا تۇگىل تورتتەن ات جەگىلگەن ون داشايعا[2] دا سيار ەمەس. وزدەرىنىڭ بۇرىنعى تۇرعان باتالونى مەن مۇنداعى مايدان شتابىنا جالىنىپ-جالبارىنىپ تەلەفون سوعا بەردى. ءسويتىپ ۋاڭ زىداۋيان ءىس جۇرگىزۋشىسى مەن بۇعالتىرىنىڭ ۇيلەرىن ەكى اۆتوموبيلمەن ەكى رەت تاسىتتى دا، ءوز ءۇيىن عانا سول ەكى اۆتوموبيلمەن ەكى رەت تاسىتتى. ەڭ سوڭىندا ءوزى مەن ايەلى قالىپ، كەلگەن تاعى ءبىر اۆتوموبيلگە تاقتاي قىرتىسىنان تاۋداي قىپ تيەتتى دە كابينكاعا كىردى. ۋاڭ زىداۋياننىڭ ءوزىنىڭ مۇنشالىق قورقاۋلىعىنا ىزالانعان شىنسىڭدار كابينكانىڭ ەكى جاعىنان ۇڭىرەيىسىپ قاراپ تۇر.
مەنىڭ سول اتىرەتتىڭ شاعىن ۇلتتاردان قالعان جالعىز وكىلى ەكەندىگىم بەلگىلى عوي، ماشينا وت الا بەرگەندە قارسى الدىنا بارىپ تۇرا قالدىم. زىداۋيان مەن ايەلى دە، شوفەر دا قاراي قالدى ماعان. قوشتاسۋ ءسوزىن سويلەپ، ساياسي نۇسقاۋشىنىڭ ىستەگەن قىزمەتى ءۇشىن العىس ايتار دەپ كۇتكەندەي كۇلىمسىرەي قاراستى. ەكى قولىمدى مىقىنىما تىرەپ اندەتە جونەلدىم: «ياۋدۋسى بي شۋ، ياۋ دۋسى پي شۋ! دۋسى پي شۋ، دۋسى پي شۋ، ياۋ دۋ...سى پي...شۋ...!» -ايتقان ۇزاتار انىمە كوپشىلىك دۋ كۇلگەندە، شوفەر تۇقىرا قالىپ، ماشيناسىن وسىرتتى. ايەلى ەرىنە قىزارا جىميىپ قارادى دا، بەدىرەيە قالعان ەرى ماعان سۇزە قارادى. مەن اشىق كەكەسىندى ۇنمەن «قوش، زى.. داۋ...يا...ن!» دەپ قولىمدى كوتەرە سەرمەپ، تاستاپ جۇرە بەردىم. ءتۇتىنىن بۇركىپ-بۇركىپ جىبەرگەن اۆتوماشينا ارەڭ بۇلقىنىپ، ىشقىنا جىلجىدى. كەڭسە ەسىگىنىڭ الدىنان عانا قوش ايتىپ تۇرىپ قالعان ساقشى كادرلارى دا كۇلىسىپ تۇر ەكەن.
- ءۇش جىلدىق تاربيەسىن وزىنە جاقسىلاپ قايتاردىڭ! - دەپ ءسۇن لەتچيك ارقامنان قاعا ساقىلدادى.
- دۇرىس حۇلاسسا شىقاردىڭ[3]! - دەپ داۋىستادى ۇيعىر ءدۇيجاڭ. سويتسە دە «بورىك كيگەننىڭ نامىسى ءبىر» دەگەندەي ءوز ءجۇزى دە قىزعىش تارتقان ەكەن...
شيكىل سارى قازاق پەن سەمىز قارا قالماق سودان ەكى كۇن وتكەندە، ماعان جول بويىنداعى اتىزدا جۇگەرى تاقتالاپ جۇرگەنىمدە كەزدەستى.
- رۇقسات قاعازىڭ كەلدى مە؟ - دەپ «شوكەڭ» سۇراعاندا باسىمدى شايقاي سالىپ ەدىم. «داۋكەڭ» باسەڭ عانا ۇنمەن جاقسى حابارىن جىلت ەتكىزىپ جىميدى.
- كەشىكپەي كەلىپ قالار، ءۇش ايعا عانا بەرۋى مۇمكىن. بىراق، بىلاي شىققان سوڭ ءوز جاعدايىڭا قاراپ كورەسىڭ عوي!...
- وي، راحمەت سىزدەرگە! - دەپ قۋانىشپەن بارق ەتە ءتۇسىپپىن.
- ءۇي-ءۇي، ءبىز بىلمەيمىز بۇل ءىستى، قاتىسىمىز جوق! -دەپ داۋكەڭ شوشىنعانداي قولىن سەرمەپ قالدى دا، اتىن تەبىنە جونەلدى. شوكەڭ ارتىنا قايىرىلا كۇلىپ، سۇراۋ قويا كەتتى.
- تۇسىنگەن شىعارسىز؟
مەن باس يزەي كۇلدىم. قويشىنىڭ ەمەس، قويدىڭ عانا قاتىسى بولعانى عوي!
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ مايدان شتابىنىڭ «باسقارىپ تاربيەلەۋ بولىمىنەن» تەلەفون كەلىپ، مەنى سول بولىمگە شاقىرعانى ەستىلدى. تۇسكى دەمالىستان ءسال بۇرىنىراق جەتىپ ەدىم. ءبولىم باستىعى تۇسكى دەمالىسقا شىعىپ كەتكەن ەكەن.
تۇستەن كەيىن ەگدە تارتقان حانزۋ كوجاڭ[4] بۇرىنعى قىزمەت ورنىم مەن ءۇيىمنىڭ ادرەسىن قىلمىسىم مەن قالپاعىمدى انىقتاپ-انىقتاپ سۇراپ، باسىن شايقاي وتىرىپ جازدى دا، قارنىن سيپاي ءتۇسىپ، انكەتا كەستەسىن قىنجىلا قاراپ ۇسىندى. قارنىنا ءتۇسىپ كەتكەن بىردەمەنى قايتادان شىعارا الماي قينالعانىن مەن دە ءتۇسىنىپ، انكەتانى جەدەلدەتە تولتىرىپ قايتارىپ ەدىم. ونى حاتشىسىنا بەرە سالا، ءوزى ايتا وتىرىپ، ءتىلحات جازدىردى: «ءۇش ايدان ءبىر كۇن دە كەشىكپەي، ەشقانداي ماسەلە وتكىزبەي قايتىپ كەلەمىن. ەگەر كەشىكسەم، قوعام ءتارتىبىن بۇزاتىن قاتەلىك وتكىزسەم، بىرەۋدەن ءوش الماق نيەتپەن ماسەلە تۋدىرسام، باقىلاۋشىلاردىڭ نۇسقاۋىنا باعىنباي، وڭشىل-ۇلتشىلدارمەن، شۋجۇڭجۋي اگەنتتەرىمەن سويلەسسەم، ارقانداي اۋىر جازاعا رازىمىن!» دەپ ۇيعىرشا جازىپ، انىقتاپ قول قويدىم. ءبولىم باستىعى مۇنى ءبىر ۇيعىر كادرعا اپارىپ، حانزۋشاعا اۋدارتىپ وقىدى.
مايداننىڭ تاڭباسى باسىلعان ءۇش ايلىق رۇقسات قاعاز قولىما تيىسىمەن، ۇرىمجىگە جۇرەتىن اۆتوموبيل، تراكتور ءجونىن سۇراپ ەدىم، جاقىن ۋاقىتتا ول جاققا جۇرەتىن ماشينا جوقتىعىن ايتىپ ءتۇڭىلدىرىپ، «ءوز شىعىنىڭمەن شاياردان قاتىناس ماشيناسىنا ءتۇسىپ كەت!» دەپ جونەلە بەردى. سوڭىنان ەرە شىعىپ، اقشامنىڭ جوقتىعىن، كاسسادان قارىز اپەرۋىن ءوتىنىپ ەدىم، جالت قاراپ اقشيا قالدى.
- ۇيىڭە بارىپ قايتارلىق شىعىنىڭ بولماسا، بارما!
- جاياۋلاسام دا بارىپ قايتايىن، كوجاڭ، راحمەت! - دەي سالا زىتتىم. ارتىمنان قاراپ تۇرىپ قالدى. سول مۇزداي سۇرعا قاراي-قاراي زىتتىم. سۋ باسقارۋ اتىرەتىنە تەلەفون بەرىپ، رۇقسات قاعازىن قايتارىپ الۋىنان قاۋىپىم كۇشەيە ءتۇستى. اقشا جوقتىعىن سىلتاۋراتىپ، قايتىپ كەلمەي ىزدەتەتىندىگىمنەن قاۋىپتەنبەسىن بە. اتىرەتىمە ادەيىلەپ كەشتەتىپ، ۇيقىعا كەتكەن كەزىندە جەتتىم دە، باسقا بۇيىمدارىمدى بۋىپ تاستاپ، قاعاز بەن جەڭىل كيىم سالىنعان ەكى سۋمكامدى عانا ەكى يىعىما اسا جونەلدىم. سۋ قويماسىنىڭ كۇنباتىس جاق سىرتىنداعى توعايعا - دامەلقاننىڭ قوسىنا بارىپ جاتتىم.
نەلىكتەن تۇندەلەتىپ شىققانىمدى سۇراعان دامەلقانعا سول قاۋپىمدى ايتامىن دەپ، اقشامنىڭ جەتپەيتىندىگىن تاعى دا ءبىلدىرىپ الىپپىن.
- ولاي بولسا قاتىناس بەكەتىنە ءوزىڭ بارىپ بيلەت الۋدان دا ساقتان! - دەپ ەسكەرتكەن دامەلقان تاڭەرتەڭ قاسىنداعى ەدىلبايمەن سويلەسىپ، المايمىن دەگەنىمە قويماي، جيىرما يۋان اقشا بەردى. سىرتتا جۇرگەندىكتەن وزدەرىنە دە اقشا جەتپەيتىندىگى بەلگىلى ەدى. ويلانا ءتۇستىم دە، باسقا جاقىن دوستاردىڭ بارىنە ارناپ حات جازدىم. قاشان كىرەسىز ماشينا تاپقانىمشا شايار بازارىنان كۇتەتىندىگىمدى، سول ءۇشىن قايتا كەلىپ، وزدەرىنەن ازىق الىپ قايتۋىمنىڭ مۇمكىندىگىن ەسكەرتە كەتۋىمە تۋرا كەلدى.
سۋ قويماسىنداعى ءوز اتىرەتىمنەن ۇرلانىپ كەتكەندىگىمدى دە ەستىگەن سوڭ ءبولىم باستىعىنىڭ تەلەفونى تىنىش جاتار ما. تارىم مايدانىنىڭ بازارداعى ءىس باسقارۋ ورنىنا بارىپ جاتۋىما بولمايدى. ساقشى بىتكەنگە شىنسىڭ كيىمىمەن كورىنبەۋىم دە، ءتىپتى قاتىناس اۆتوبۋسىنا تۇسپەۋىم دە قاجەت. قاشپاي جۇرگەن كۇنىم بار ما، تاعى دا قاشقىن بولدىم دەي بەر!
شايارعا جاياۋلاپ كۇن ەڭكەيە جەتتىم دە، بازار ورتاسىنداعى ءبىر كەمپىردىڭ ىبىرسىعان اسا ءمۇساپىر دەڭىنە جاتا كەتتىم. تاڭەرتەڭ شىنسىڭ كيىمىن تۇگەل بۇكتەپ تاستاپ، مايداندا كوزگە تۇسپەگەن تازا كويلەك پەن قىرلى سىم عانا كيىپ كوشەگە شىقتىم دا، ءوسىپ كەتكەن شاش-ساقالىمدى جوندەتتىم. مايدانعا بەلگىلى بۋرىل شاشىمدى ىقشامداتىپ، قالپاق استىنا سياتىنداي عانا قالدىردىم. يەگىمە ءبىر شوق قانا ساقال مەن مۇرنىمنىڭ استىنا ويماقتاي عانا مۇرت قويدىردىم. باسا كيگەن قالپاقتىڭ كۇنقاعارىنىڭ استىنان سىعالاپ بارىپ، گاراجدان ءۇرىمجى جاققا جۇرەتىن ماشينا سۇراستىردىم. جوق ەكەن. مۇنان سوڭعى كەشكە دەيىنگى ۋاقىتىم جەزوكشەلەردى زەرتتەۋمەن ءوتتى: قۇرمەت-يناباتى بار ءبۇبى سيپاتتى، كوشەدە تامىر-تانىسى مول، باسقا جەزوكشەلەرگە ىقپالدى، ءۇيى قالاشىق ىشىندە تۇراتىن ءبىر «شىرايلىققا» قول ارتا تۇرۋىم قاجەت بولدى. وسى اۋداننان امان قۇتىلىپ شىققانىمشا كۇن ءۇشىن كۇلىك جەگەندەي، تۇنىمەن ويلاپ تاپقان لاجىم وسى عانا بولدى.
ونداي «ءبۇبى» جەزوكشە شاياردا باسقا جەزوكشەلەردىڭ يىلە امانداسۋىنان، بازار جايمالارىندا وتىراتىن شال-كەمپىرلەردىڭ ورىندارىنان قوزعالاقتاپ سالەمدەسۋلەرىنەن بايقالۋعا ءتيىستى. ونداي سۇيىكتىمدى كوزى ويناقتاعان، قىلتىڭ-سىلتىڭى بار جاس شوكەندەردەن ىزدەپ اۋرەلەنۋ قاجەتسىز. تەك، بايسالدى كەكسە جەزوكشەلەردىڭ ءنانسىپ جۇرەتىن جارقىراۋىق سىرعا-القالى، قاس-كىرپىكتەرى شەبەرلىكپەن سىپايى عانا سۇرمەلەنگەن سۇبەلىلەرىنەن عانا تابۋىم مۇمكىن. سونداي شارتتارىما لايىق بىرەۋى كوزىمە تۇستەن كەيىن كۇن ەڭكەيگەن شاقتا ارەڭ تۇسكەندەي بولدى. سوڭىنان ەرە ءجۇرىپ قاداعالاپ زەرتتەگەنىمدە سىنىما تولا كەتتى. مادەنيەت توڭكەرىسى قىرىققان جۋان بۇرىمى جاۋىرنىنان ەندى عانا اسقان، قويۋ قارا قاس-كىرپىكتى، جاپ-جاقسى تويىنعان قىزىل بورتە حانىم مەن مۇندالاپ، كوزىمە جارق ەتە ءتۇستى.
مەنىڭ كوزىم تۇسكەنىن تەز سەزىپ، ءوزى دە ەدەل-جەدەل ەكى-ءۇش قاراپ جىبەردى ماعان. ءسويتتى دە، بازارشىلار اراسىنان شەتكە قاراي بەتتەدى. ادام از كوشەنىڭ ءبىر بۇرىشىنا بارىپ توقتادى.
- مەندە ءبىر ءىسىڭىز بار ما ەدى؟ - باياۋ عانا ۇنمەن كۇلىمسىرەي سۇرادى.
- قاپا بولماڭىز، مەن سىزگە كۇيىپ قالدىم!
- ءوي-ەي، نە دەيدى مىنا ادام! - دەپ جۋان موينىن ءبىر تولعاپ تاستاپ، سىرت قاراي قالدى. - مەنىڭ ونداي ىسپەن حوشىم جوق تۇرسا!...
- ەرىڭىز بار ما ەدى؟
باسىن ءۇنسىز شايقاي سالىپ، تومەن قاراپ الدى. جۋان تومپاق كوزىن جالت ەتكىزىپ جاۋاپ قاتتى.
- ەرىم ءبىر جىلدان استى، وپات بولىپ كەتكەن. ءبىر عانا قىزىم بار، كارى اتا-انام بار... ۇيگە كىرىپ شاي-پاي ءىشىپ شىعىڭىز، انەۋ كىشكەنە داربازادا! -وزىمەن قاتارلاسا ءجۇرىپ ەدىم. - ءسال تۇرىپ، كەيىنىرەك كىرىڭىز! - دەپ كۇلىپ جىبەردى دە، تەزدەتە ءجۇرىپ كەتتى. ءبىز وكشە ءتۋفليىن نىقتاي باسىپ، جۋان قۇيرىعىن بۇلعاقتاتا جەتتى دە، ماعان تاعى دا توسىننان جالت قاراپ الىپ كىردى قاقپاسىنا. مەن ون مينۋتتاي كىدىرىپ بارىپ كىردىم.
كىشكەنتاي اۋلاسى جەمىس اعاشىنا تولعان، الاسا عانا ۇيلەرىن ءۇزىم بارانى تورلاپ الىپتى.
- كەلىڭىز، كەلىڭىز، يت جوق! - دەگەن داۋىسى سول باران ىشىنەن ەستىلدى. كىشكەنە-كىشكەنە ەكى ەسىكتەن ءوتىپ، ءوزى نۇسقاعان ءۇشىنشى ەسىكتەن كىردىم. جولىمداعى التى كوزدى تەرەزەدەن ءبىر كارى كەمپىر عانا كورىندى. باسقا ەشكىم جوق سياقتى، جىم-جىرت. ۇلكەن ساندىق ۇستىنە جيىلعان ءتورت-بەس كورپەلى شاعىن عانا ساكىسىن تولىق قامتىپ، ورنەكتى تەكەمەت جايىلىپتى. ونىڭ ۇستىنە توسەلگەن كورپەنى نۇسقاپ وتىرعىزدى. ءوزى ساكى كەنەرەسىنە يبامەن جارتى قۇيرىعىن عانا قويىپ، قىرىن قاراي وتىرىپ سۇرادى.
- قايدان كەلدىڭىز، ءۇيىڭىز قايدا؟
- مەن - ۇرىمجىدەن. مىنا تارىم مايدانىنا ايدالىپ كەلگەن وڭشى ەدىم. قازىر وسىندا سالت تۇرامىن. ايەلىمە دە وڭشى قالپاعىن كيگىزىپ، ايىرىپ جىبەرگەن. ءبىر عانا كىشكەنە ۇلىم بار ەدى. 62-ءشى جىلى سونى ەرتىپ، سوۆەت وداعىنا ءوتىپ كەتىپتى. وزىنەن ەشقانداي حات-حابار جوق. ءۇي مۇلكىمىز ۇرىمجىدە، بۇرىنعى يدارامىز دا قالعان ەكەن. سونى الىپ قايتىپ كەلۋگە ءۇش ايلىق رۇقسات الىپ شىقتىم.
- ءۇي مۇلكىڭىزدى تارىم مايدانىنا اكەلمەكسىز بە؟
- سولاي. قازىر جۇمىسشىمىن. قالپاعىم الىنعان بولسا دا قايتارماي قويدى. ەندى ۇيلەنىپ الماسام، مۇساپىرلىكتەن قۇتىلا المايدى ەكەنمىن.
«ءبۇبىم» كۇرسىنە تۇرەگەلدى ورنىنان، ەسىكتەن شىعىپ بارىپ، «گۇلقىز!» دەپ شاقىردى دا كۇبىرلەپ قانا بىردەمە بۇيىرىپ قايتتى. داستارقان جاساپ، جۇگەرى ۇنىنا اققۇماي[5] ۇنى ارالاسقان تونار نان مەن قانت-كونفەتتى مول سالىپ شاي قۇيدى. ءۇن جوق. قىزىل جىبەك جاۋلىعىن ءدامىل-ءدامىل تۇزەپ، كوز استىمەن قاراي بەردى. مەن دە ىنتىققانسىپ، كوز الماي قاراۋمەن بولدىم.
- مەنىڭ جاڭاعى سوزىمە نە ايتاسىز؟ - دەپ سۇرادىم ءبىر شاقتا. «ءبۇبىم» كۇلىپ جىبەرىپ بەتىن باستى. تۇقىرا وتىرىپ سويلەدى سونسوڭ.
- مەن نە دەيمىن وعان؟! سىزدەي ادام مەنى قايتپەك! نە قيلى شىرايلى جاس شوكەندەر تۇرعاندا... سولاردىڭ بىرىنە قاراماي، ماعان «كۇيگەنىڭىزگە» عاجاپتانىپ وتىرمىن!
- ءسىز بارىنەن دە سۇلۋسىز. مىنەزدى بولعانداي ءجۇرىس-تۇرىس تۇرقىڭىز قاتتى قىزىقتىردى مەنى!
- جوق ەي، الداپ وتىرسىز!.. مەن نامازدان باسقانى ۇمىتقان ايەلمىن! نە قيلى جاس قىزدار دا تيەدى سىزگە!...
- ەگەر ۇناتساڭىز، ءسىزدى ءجۇز قىزعا دا ايىرباستاماس ەدىم!
- مەنى تالاي جىگىت وسىلاي الداپ كورگەن. ۇناماعانمىن حى-حى-حى! مەنى كۇيدىرىپ... كۇناعا باتىرماقسىز! باسقا جاس ءبىرىن تاۋىپ الىڭىز!
بۇل جاۋاپتان سوڭ ادەيى سويلەمەي قويدىم دا، شاي ءىشىپ «اللاھۋ اكبار» ايتقان سوڭ كەتپەك بولىپ تۇرەگەلىپ ەدىم، الدىمنان كولدەنەڭدەپ توسا قالدى.
- وتىرىڭىز، تاماق ىستەتىپ جاتىرمىن! وسىندا قونىڭىز، قاشان ۇرىمجىگە جۇرگەنىڭىزشە وسىندا بولىڭىز!... مەنى ىزدەپ كەلىپسىز، دەرتىڭىزگە شيپا بولارلىق ديدارىم بولماسا دا جاقسىلاپ كۇتىپ، ءوزىم شىعارىپ سالامىن! - دەپ سىلدىراپ، مەنى زورلاعانداي باسىپ وتىرعىزدى دا، ەكىنتى ناماز ۋاقىتى بولعانىن ايتىپ شىعا جونەلدى. ازدان سوڭ دارەت شاۋگىمىن ەسىك كوزىنە اكەلىپ، دۇعا ايتا وتىرىپ بەت دارەتىن الدى دا، ءۇيدىڭ كۇنباتىس جاق بۇرىشىنا جايناماز جايدى.
ايتقانىمداي-اق، «مولدا قاتىن» تاپقانىما كۇلكىم كەلدى. سۋىق ءجۇرىس تە جوق، دارەتسىز جۇرمەيتىن تازا ايەل بولىپ كورىنۋ ءۇشىن جەزوكشەنىڭ بىلىقتىرا ءجۇرىپ-اق سوپى-ءبۇبى بولىپ الا قوياتىندىعىن ەستىپ جۇرگەنمىن.
شاشىن كوپ تارماقتاپ ورگەن جاڭا ءوسپىرىم ادەمى قىز ىستىقتان تەرشي جەتىپ، توقىما سابان سۋمكامەن ءبىر نارسە اكەلىپ قويىپ شىعىپ ەدى. شەشەسى نامازدان تۇرا سالا داستارقاندى قايتا جاسادى. جاڭا قۋىرعان كوكونىستەن قۋىرداق اكەلىپ، شايدى قايتادان قۇيدى. ءبىر بوتەلكە اراقتى كۇلە اكەلىپ الدىما قويدى دا.
- ءسىز ىشەر دەپ الدىردىم. ءوزىم تاتپايتىن تاعام. كۇنا بولسا دا قوناق بولعان سوڭ ءىشى پىسىپ قالماسىن دەيمىن. ال، ءوز ۇيىڭىزدەي كورىپ ىشە وتىرىڭىز!
جالعىز ءبىر-ەكى رەت كوتەرىپ جىبەرگەن كىسىگە قانداي اۋىر بولسا دا كوتەرىلمەيتىن جۇك بار ما، قاڭباقشا ءۇيىرىپ اكەتتىم ءوزىن. ەكى شىنىنىڭ شەكەسىن ءسۇزىستىرىپ جىبەرىپ، ءبىر رەت كوتەرىسكەن سوڭ-اق اراق بوتەلكەسىن ءوز قولىنا الىپ، ءوزى باسقارىپ اكەتتى. مەنەن قالماي كوتەرىستى دە، ىمىرت تۇسىسىمەن مەنەن قالماي دەڭگە بارىپ، بوقشامدى كوتەرىسىپ، ۇيىنە اكەلىپ الدى. سونان سوڭعى بار ءىستى دە ءوزى بسقاردى. ەرىنىڭ «وپات بولعانى» وتىرىك ەكەن. كوشەگە شىقپا دەپ ۇرىسا بەرگەن سوڭ تىرىدەي ايىرىلىسىپ، بالا مەن مۇلىكتى تەڭ ءبولىسىپ الىپ شىعىپتى. «ءوزى اۋرۋشاڭ اجىز نارسە. سوعان قاراپ قانا ۇيگە قامالىپ وتىرا بەرسەم ءىشىم پىسپاي ما! - دەپ ءوز ءىسىنىڭ «اقتىعىن» ماعان دا قۇپتاتىپ الدى. - ءوزىم نەداۋىر ۇلكەن قاريدىڭ قىزىمىن. اكەم مەنى دە كوپ وقىتقان. سونداي بولا تۇرىپ، بۇزىق جۇرىستە بولامىن با!.. ونداي ەرگە ەندى تيمەۋگە مىڭ ءتاۋبا قىلدىم. عيبادات نامازىمدى ءوز اتا-انامنىڭ قولىندا وقىپ وتىرا بەرسەم دە كۇن كورە الادى ەكەنمىن!...»
ءسويتىپ وتىرىپ ماعان بەرگەن جاۋاپ ءتۇيىنى، نەكەگە ەمەس، تەكەگە عانا تىرەلگەندەي، «قاشان كەتكەنىڭىزشە وسى ءۇيدى ءوز ءۇيىم دەپ ءبىلىڭىز، تەك مەنى اۋرەلەپ، كۇناعا باتىرماساڭىز بولعانى!» دەگەن ەدى. ۇيرەنىسە كەلە سول كۇناعا بەلشەسىنەن باتقانىن ءوزى دە سەزبەي قالعانداي. ەكىنتىدەن كەيىنگى قازا بولعان نامازدارى دا ەسىنە ءتۇن ورتاسىندا ءتۇسىپ، شەكەمنەن ەركەلەي نۇقيدى. «بارلىق كۇناسىن» ماعان ارتا سالدى ءسويتىپ. قىلمىس كوتەرمەي جۇرگەن كۇنىم بار ما، ماقۇل دەپ تاعى دا مويىنداپ، تاعى دا كوتەرە سالدىم. ايتەۋىر، وسى كۇنا ارتۋشىمنىڭ لوبنورداعى تىللا قىزدىڭ ۇلكەن ۇستازى ەكەندىگىن، ول بىلمەيتىن كوپ «ءبىلىمنىڭ» وسى «بۇبىدە» ەكەندىگىن، ول ايتاتىن «داستاندى» نە قيلى اۋەنمەن تولىقتاپ سايراعانىنان ءتۇسىندىم.
ماشينا ىزدەۋدى دە «بۇبىمە» كوتەرتىپ قويىپ، تاعى دا ەكى كۇن جاتىپ ەدىم، مەن ىزدەگەن ماشينا تابىلا قويمادى. تارىمعا بارىپ بىردەمە تاۋىپ اكەلمەسەم، ونىڭ كۇتىسىنەن ۇيالدىم دا، مايدانعا بارىپ قايتۋعا ءبىر-ەكى موشەك پەن ءبىر ەسەك سۇرادىم. ءوز قوراسىندا ءبىر كەرى ەسەك دايىن تۇر ەكەن. «مادەنيەت توڭكەرىسىندە» ولگەن كورشىسىنىڭ جاڭا بوركى مەن جەڭىل شاپانىن سۇراتىپ كيىپ، قالىڭ جەلقومنىڭ ۇستىنە ەكى داعاردى قاباتتاپ جايدىم دا، قارعىپ ءمىنىپ جونەلىپ بەردىم. «جوعالتىپ قويماسسىز، دادامنىڭ ەسەگى!» دەپ قانا ەسكەرتىپ قالدى.
دامەلقاننىڭ قوسىنا ءتۇس اۋا جەتىپ ەدىم. ەكى داعارىم مەن ەسەگىمدى، ۇيعىرشا كيىمىمدى كورىپ كۇلىپ جىبەردى.
- ەندى كەلىستىرىپسىڭ!.. قاشىپ شىققان كۇمانىڭ راسقا شىقتى. سەنى اتىرەتىڭ ىزدەپ جاتىر. قىلقاراڭ وسىندا دا كەلىپ سۇراپ قايتتى!.. ءجا، ءوزىڭ شايارلىقتاردىڭ ءبىر جاقسى ۇيىنە كۇشىك كۇيەۋ بولىپ كىرىپ تە ۇلگەرگەننەن ساۋمىسىڭ؟
- تۇسپالىڭىز دۇپ-دۇرىس، ءتىپتى ءبىر بالالى بولىپ تا ۇلگەردىم! - قارقىلداپ كۇلىستىك. - بىراق مىقتى كەلىنىڭىزگە جۇك ءاۆتوموبيلىن تاپتىرا الماي، كۇشەنتىپ قويىپ كەلىسىم وسى!
داعارلارىمنىڭ ۇلكەندىگىنە قاراپ كۇلكىسىن توقتاتا قويدى دامەلقان.
- ءۇي، اسىعاتىن ءبىر ءىسىڭ بار ەكەن. اتىرەتكە ەدىلباي جاڭا عانا بارىپ كەلدى. اسىلبەك ءدال قازىر اتىرەتتە ءجۇر. ول سوناۋ شەتتەگى اتىزدا كۇرىش باعىپ جاتىر عوي. ۇرىقتىق كۇرىشتىڭ ءبىر داعارىن تۇتاسىمەن تىعىپ قويعانىن ايتىپ ەدى. سونى، ساقتىعىڭنان جاڭىلماي بارىپ قازىر تاۋىپ سويلەسىپ قال، ساعان ازىق كەرەكتىگىن ايتىپ، سالەمىڭدى جەتكىزىپ قويعانمىن! - دەدى. - مىنا قالپىڭدا سەنى كوپ ادام تاني دا قويماس!
كۇرىش مەنىڭ «قايىن جۇرتىما» تابىلمايتىن تاڭسىق تاماق قوي، شايعا قاراماي تۇرا جونەلدىم.
ۇيلەنگەنىنە ەكى جىلدان اسىپ، ءبىر جارىم بالانىڭ اكەسى بولىپ قالعان اقباي اتىرەتىنىڭ بەرگى جاق شەتىنەن وڭاشالاپ ءۇي سالىپ الىپ ەدى. ىرگەسىنە تاياپ بارعانىمدا ەسەكتىڭ اياق تىقىرىن ەستىپ، ءوزى شىعا كەلدى. بۇرىنعى سۋ اعىپ تۇراتىن پىستە تۇمسىعى قىپ-قىزىل. مەنى تاني قويىپ، جۋان باسىن سيپالاي بەردى.
- ۇيگە حانزۋ ءدۇيجاڭىمىز كەلىپ اراق ءىشىپ وتىر! -دەپ سىبىر ەتە ءتۇستى سالەمنەن سوڭ. -تاني قويماس، پايزاۋاتتىق ۇيعىر قايىن اعام بولىپ سويلەسىڭىز! -دەي سالا ءوزى دە ۇيعىرشا سويلەدى.
- حوش كەلىپسىز! كىرىڭ-كىرىڭ!
- ۇيگە كىرىپ بارعانىمدا ۇلكەن تاباق ەتتى الدىنا جالعىز العان ءدۇيجاڭ، ورنىنان تەز تۇرەگەلىپ، قول بەرىپ امانداستى. ول دا ۇيعىرشا اقبايدىڭ ءسوزىن اينىتپاي قايتالادى سونسوڭ.
- حوش كەلىپسىز، كىرىڭ-كىرىڭ! - دەپ ەسىكتى ەمەس، تاباقتى نۇسقادى. تاباققا «كىرىڭ-كىرىڭ» دەگەنىنە كەلىن ساقىلداپ كۇلىپ، شىعا جونەلىپ ەدى. ءدۇيجاڭ ۇيعىرشا ءسوزدى كەلىستىرە الماعانىن بىلگەندەي كەڭك-كەڭك كۇلدى. الدىنداعى ستاكان تولى اراقتى تاعىپ سالىپ، ساعاتىنا قارادى دا، تۋرالعان ەتتەن ەكى اساپ جىبەردى. «ءىش بار، الدىرايدى!» دەي سالا مايلى ەكى قابىرعانى قولىنا الا جونەلدى. اقباي دا تۇرەگەلىپ العىس ايتىپ قالدى.
- قويىمدى سويىسىپ بەرگەنىڭىزگە راحمەت، ءدۇيجاڭ!
كەلىن تابالدىرىقتان قايتا اتتاي بەرە ساقىلداپ، اقباي وتىرا قالا قارقىلدادى. ىشەكتەرى تۇيىلگەنشە كۇلگەن ەكەۋىنە اڭىرا قاراپ قالىپ ەدىم.
- ءوي-ەي، ءسىز ەكەنسىز عوي، اعا، تانىماي قالىپپىن! - دەپ الىپ كەلىن تاعى كۇلدى. مۇنىسىن وعاش كورىپ قالىپ، كۇلكىنىڭ سىرىن اشا سالدى ءوزى. - مىناۋ ءدۇيجاڭنىڭ قويىن ۇرلاپ اكەلىپ وزىنە سويعىزىپ، ەكى قابىرعاسىن ۇستاتىپ قايتاردى!
تاعى ەسەلەپ كۇلە باياندادى اقباي.
- الدىڭعى كۇنى وسى ءدۇيجاڭ مەنى «ۇرى ەمەسسىڭ» دەپ ماقتاعان. «سەن ماۋزىدۇڭ يدەياسىن جاقسى ۇيرەندىڭ، ۇرلىق قىلمادىڭ. باسقا ساباقتاستارىڭنىڭ ءبارى ۇرى، مەن بىلەمىن، سەن ونى بىلمەيسىڭ. ءامات ءدۇيجاڭنىڭ سەمىز قويىن قاشقىنداردىڭ ۇرلاپ اكەتكەنىن دە بىلمەي قالدىڭ. جۋاسسىڭ، جۋاستىق دەگەن جاقسى، ءتىپتى جاقسىسىڭ. بىراق، سەن اتىرەت كۇزەتشىسىسىڭ عوي، مۇنان سوڭ ۇرىلاردى باقىلاپ، اڭدىپ، ماعان مالىمدەپ تۇر! سوندا ۇيىڭە، جەرىڭە تەز قايتاسىڭ، اتا-اناڭدى كورەسىڭ!» دەپ تاپسىرعان بولاتىن.
«ماۋزىدۇڭ يدەياسىن جاقسى ۇيرەندىك» دەگەنىنە نامىستانىپ قالعانىن، سول يدەيانى راسىندا دا جاقسى يگەرگەندىگىمدى كورسەتۋ ءۇشىن ويلاپ تاپقانىم - ۇرلىقتىڭ وسى ءتۇرى بولدى. بۇگىن تاڭەرتەڭ ءبىر قويىن قوراسىنان ۇرلاپ شىعارىپ اكەتتىم دە، ارت جاقتاعى قارا باتپاققا باسىنا دەيىن اۋناتىپ اكەلىپ، مىنا ەسىك الدىنا بايلاپ قويدىم. تاڭەرتەڭ باسقا جاقتان ىزدەپ كەتكەن ءدۇيجاڭ قايتىپ كەلىپ، ءوزىنىڭ ءبىر قويى جوعالعانىن ايتتى دا، باتپاعى كەۋىپ كوك سورىعا اينالعان قويىنىڭ قاسىنا باردى. ەكى ايلانىپ قاراپ وتسە دە تانىر ەمەس.
- مەنىكى مۇنداي ەمەس! - دەپ كۇرسىندى.
- قايتىپ سىزدىكى بولادى، كەشە قايىن اتامنان سۇراپ اكەلگەنىمدى كورمەدىڭىز بە؟... مەنىكى مىنا حوتىن تەز تۋادى، بوسانعاندا سويىپ بەرەمىن دەپ اكەلگەنمىن!
- سەن جۋاسسىڭ، ۇرىلار مۇنى دا ۇرلايدى، سەمىز ەكەن!
- مەن دە ۇرىدان قورقىپ قالدىم، ءدۇيجاڭ! سويىپ الىپ ەتىن كەپتىرىپ ساقتايىن با؟
- دۇرىس، سوندا جاقسى بولادى، مەن دە جەيمىن، اراق بار ما؟
- بار! ولاي بولسا جىعايىن، اياعىن بايلاپ بەرىڭىزشى!..
سونى ايتا سالا الىپ سوعىپ اياعىن وزىنە بايلاتتىم دا باۋىزداي سالدىم.
- تەز-تەز سويادى، مەندە جۇمىس بار، ەت جەپ، اراق ءىشىپ كەتەدى! - دەپ ءوزى دە ىرەسىپ، ىشەك-قارنىن داسىعا سالىپ، مىنا حوتىنعا اپارىپ بەرىپ ەدى. بۇل، ال كۇلمەيمىسىڭ كەلىپ. كوزىمدى قىسىپ، ءتۇسىمدى بۇزىپ ارەڭ توقتاتتىم ءوزىن. مەندەي ۇرىعا قاتىن بولا المايدى ەكەن مىنا كەلىنىڭ!
- ءوزىنىڭ ءجۇزى ءبىر جىبىرلاماي، يەسىنە سويعىزىپ جاتسا! - دەپ كۇلدى ايەلى. - مۇنداي پالە ۇرىنى كورمەپپىن!
مەنىمەن بىرگە قولعا الىنعان ستۋدەنتتەردىڭ ىشىندەگى ەڭ جاۋاسى وسى جاس جازۋشى اقباي ەدى. ءتىپتى ىنجىققا سانالىپ جۇرگەن وسى سۋ مۇرىن بوس بەلبەۋدىڭ ۇرلىق ونەرىنە مۇنشالىق جەتىلگەنىنە مەن دە قاتتى كۇلدىم.
اڭگىمەنىڭ قىزىعىنا ءتۇسىپ كەتىپ، اسىلبەكتى شاقىرتۋدى دا ۇمىتىپ قالىپپىن. تاباقتاعى ەت جەلىنىپ بولىپ قالعاندا ەسىمە ءتۇسىپ ىزدەتسەم، اسىلبەك كەتىپ قالىپتى. جايىمدى ايتىپ ەدىم، جول جونەكەي بالا-شاعالى بولىپ قالعانىما تاعى دا قاتتى كۇلگەن كەلىن سول قويدىڭ ءبىر سانىن كونە داستارقانعا وراپ بەردى.
ونان سوڭعى كۇلكىمىز جاقيا جايىندا بولدى. مەن ازعىرعان ءامىراحان سول كۇنى اجىراسىپ، قۋىپ شىعىپتى ۇيىنەن، ءوزى بالالارىنىڭ قاسىنا بارىپ، ەرىمەن تاتۋلاسىپ الىپتى. جاقياداعى «بەس قويلىق اقشاسىن» داۋلاپ كۇن ارالاتا كەلىپ تۇرادى ەكەن. ءوزىن الداپ نەشە اي ايەلدەنگەنىن دە اشكەرەلەپ داۋلاسقان جەردە ونىڭ ۇرلاپ اپارعان قويىن عانا جاسىرسا كەرەك. جاقيانىڭ وزىنە عانا ىمداپ ەسكەرتىپ، جۇدىرىعىن بىلەيدى ەكەن. جاقيا سونان سوڭ وعان كورىنبەي، ول كەلە جاتقاندا ىننەن ىنگە تىعىلاتىن بولىپتى. «اقشاڭدى ەگىن پىسقان سوڭ استىقپەن ارتىعىمەن تولەيىن، ءسويتىپ وزىڭە عانا اشىنا بولايىن، قازىرشە كەلمە!» دەپ بىرەۋدەن الدىڭعى كۇنى حات جازىپ جونەلتىپتى.
اسىلبەكتى ىڭىرلەتە بارىپ، ءشوپ كۇركەسىنەن تاپتىم. شوشقا مەن ماسادان قورقىپ، كۇركەسىنىڭ ماڭايىن مورلاتىپ قويىپ جاتادى ەكەن... دامەلقاننىڭ ايتقانى كەلىپ، ىرىكتەلگەن ءبىر داعار قاۋىزدى كۇرىشتى قۇم استىنان تاۋىپ اكەلدى. ەسەگىمدى اتىز شەتىنە ارقانداپ تويعىزىپ الىپ، ءتۇن ورتاسىنان اۋعاندا قوش ايتىستىم دا، تاڭ اتا دامەلقاننىڭ قوسىنا قايتا جەتتىم.
قاتارلاس قوتانداعى جورعا اتالعان زاماننىڭ باسقا قوتانداردان ءوز باعىمىنداعى قويعا قوسىپ العان بەس-التى ۇرلىق قويى بار ەكەن. مەنىڭ انەۋكۇنگى سالەمىمدى جەتكىزىپ قويعان داكەڭنىڭ ءوزى كەشە كەشتە بارىپ، سول قويلاردىڭ تاڭداۋلى بىرەۋىن اكەلىپ قويىپتى. ونى دا مەن بارعان سوڭ جاركەمدەپ، داعارىما سالدى. زامان جورعانىڭ ءوزى قوشتاسۋ .ءۇشىن ەسەگىنە جيىرما كيلو اق ۇن وڭگەرىپ، اق جول تىلەپ، كۇن كوتەرىلە جەتتى. تۇسكى دەمالىس ۋاقىتىندا قاپاس كەلىپ اڭگىمەلەسىپ، قاپيا جايىنان حابار ەستىسەم دەرەۋ حات جازۋىمدى ءوتىندى. «بيىل نەشە جىلدىق ەڭبەكاقىمدى ۇرلاپ تولەتىپ، قور جيامىن. وعانعا دەيىن وزدىكتەرىنەن قايتارماسا، كەلەر جاز شىعىسىمەن مەن دە زىتامىن!» دەدى دە، ىركىپ جۇرگەن ەلۋ يۋان اقشاسىن ماعان بەرىپ قايتتى.
قايىرشىلىق بۇيىمتايىم تولىعىمەن ورىندالعان سوڭ كەشكە دەيىن تىنىعىپ الىپ، ىمىرت تۇسە قۇم بورانعا قاراماي، شايار بازارىنا قايتا جورتتىم. «قالىڭدىعىمنىڭ» وزىندەي كۇيلى ەسەك دىڭ كوتەرىپ تاڭعا جاقىن جەتكىزدى.
باسقا كورشىلەرىنە بىلدىرمەۋ ءۇشىن كىشكەنە قاقپانى اقىرىن عانا شەرتىپ ەدىم، ءبىر سەمياداعى ءتورت جان تۇگەل جۇگىرىپ شىعا كەلدى. «كەلدى مە؟»، «سول ما؟» دەسەدى ءبىر-بىرىنە. مەنى قاشىپ كەتتىگە شىعارىپ، جالعىز ەسەكتەرىنىڭ قايعىسىندا ۇيىقتاي الماي، ازا تۇتىپ وتىرعان سياقتى. «ءبۇبىم» الدىمەن جەتىپ، قاقپانى اشىپ قالدى دا «سول، سول! كەلدى!» دەپ ايقايلاپ جىبەردى. «ايتپادىم با كەلەدى دەپ!» بۇل ءسوزدى قاتقىلىراق ۇنمەن ايتقانىنان، اتا-اناسىمەن رەنجىسىپ تە قالعانىن ءتۇسىندىم.
ۇستىنە ەت سالىنعان داعاردى ەسەكتەن كوتەرىپ الا الماي، اۋدارىپ تۇسىرگەن شال، «گوش-گوش!»[6] دەپ كەمپىرىنە كۇبىرلەدى دە، ەكەۋلەپ سۇيرەي جونەلدى. استىڭعى موشەكتى مەن اۋدارىپ تاستادىم. بالۋان «ءبۇبى» كوتەرىپ اكەتپەكشى بولدى دا، «وي جان» دەپ مىقشيا قالدى. مەن كوتەرىپ اپارىپ كلەتىنە كىرگىزدىم. كۇشىمە دە، ىسىمە دە ەندى رازى بولدى بىلەم، مەنى ءوز ۇيىنە قولتىقتاي جونەلدى «قالىڭدىق». تابالدىرىقتان اتتاسىمىزبەن مول ەرنىن تۇگەل سالىپ، ءسۇيىپ-ءسۇيىپ الدى. قىزى الدىمەن كىرگەن ەكەن. تەرىس قاراپ تۇرىپ سىرىڭكە شاعىپ شىراق جاقتى دا شىعا جونەلدى.
- ءوي-ەي، ءجۇزىڭدى توپىراق باسىپ قاپتى عو، كوزىڭىز قانە، حا-حا-حا-ھا-ھا...ا. گۇلقىز، گۇلقىز، سۋ اكەل! -دەپ داۋىستاي شىققان «قالىڭدىق»، ۇلكەن شىلاپشىندى داڭعىرلاتىپ اكەلىپ، الدىما قويدى. ەدەنگە تاستالعان بىرقانشا تەمەكى تۇقىلى مەن بوتەلكە تىعىندارىنا، پليتا ۇستىندەگى اراق بوتەلكەسىنە كوزىم ءتۇسىپ تۇرىپ قالىپپىن. «ءبۇبىمنىڭ» مەن جوقتا كاسىبىن ىستەپ، «داستانىن» تىڭدايتىن تاعى بىرەۋىن تابا قويعانىن بايقاپ، كۇلىپ جىبەردىم. گۇلقىز ءبىر شەلەك سۋدى تابالدىرىققا قويا سالا سىرت ايلانىپ، بەتىن باسا جونەلدى. ءسابي شىرايلى سورلى قىزدىڭ، شەشە قىلىعىن جاقتىرماي، قاتتى ۇيالىپ قىسىلىپ جۇرگەنى كورىندى. «قالىڭدىق» بوتەلكەنى قاعىپ اكەتىپ، وشاق قالتارىسىنا تىعا قويدى دا، ەسىكت3 جاۋىپ كۇرشەكتەپ تاستاپ، سابىن مەن ورامال الا جەتتى.
- تۇرىپ قالىپسىز عوي، جانىم! - دەپ كيىمىمدى سىپىرا باستادى سونسوڭ. - ەندى كىمنەن ۇيالاسىز، حا-حا-حا-ھا.
- مەن ۇيالىپ تۇرعانىم جوق، الدىمەن ءوزىڭىزدى جۋىندىرۋىم دۇرىس سياقتى!
- ءوي-ەي، مەن نە بوپپىن ونشالىق!.. ءسىز كەتكەن سوڭ نامازىم قازا بولمادى، ءبىر رەت گاراجعا ماشينا ىزدەپ بارىپ كەلىپ، ءسىز ءۇشىن دە دۇعا قىلىپ، كەشكە دەيىن تاسپيىق تارتىپ وتىردىم!.. قازىر-اق كورەسىز عوي، تاپ-تازامىن!
قارقىلداپ كۇلدىم مەن جۋىنىپ وتىرىپ. «كەشكە دەيىن جۇگىنىپ وتىرىپ تاسپيىق تارتقانىڭا مىنا قاپتاپ جاتقان تەمەكى قالدىعى مەن اراق بوتەلكەسىنىڭ تىعىندارى كۋا بولار!» دەي جازداپ، «كۇمانقور» اتالىپ، «سۇيىكتىمدى» بۇزىپ الۋدان تايساقتادىم.
- ماشينا تابىلاتىنداي ما؟
- بۇرىن تاتۋ قوشنا بولعان ءبىر ۇيعىر شوفەر ەكى-ءۇش كۇن ىشىندە ءبىر حابار بەرەتىندىگىن ايتتى. ءوزىنىڭ ۇرىمجىگە ءبىر باراتىن ءىسى بار ەكەن.
- «تاتۋ قوشناڭىز» جۇرە قالسا، ءسىز ۇزاتىپ سالعان مەنى كۇندەپ قاس قىلماي ما؟
- ءوي-ەي، نە دەپ تۇرسىڭ، جانىم، حا-حا-حا-ھا-ھا. قاس قىلاتىن ماشيناعا ءسىزدى مەن وتىرعىزام با!... ال، كيىن، شاي دايىن بوپ قالعان شىعار!..
ءوزىم اكەلگەن سەمىز ەتتىڭ قۋىرداعىن شەشەسى ءبىزدىڭ داستارقانعا اكەلىپ تە ۇلگەردى. «ءبۇبىم» مەنى جامباستاپ وتىرعان قالپىن بۇزباي، اپالاپ، ەركەلەي بۇيىردى شەشەسىنە: قاقپانى مىقتاپ بەكىتۋدى، ەشكىمنىڭ كىرمەۋىن، شارشاپ كەلگەن قوناقتىڭ بۇگىن تۇسكە دەيىن ۇيىقتايتىندىعىن ايتىپ قايتاردى. ناقتىلى انا ءجۇزدى، اق شاشتى كەمپىردەن ۇيالعاندىعىمنان بەتىمنەن وت شىققانداي بولدى. ءبىر بوتەلكە اراقتىڭ سارقىنى قالعان ەكەن، ماعان قۇيىپ، قيىلا ۇسىنىپ، قانشالىق نامىستانسام دا ىشكىزىپ تىندى «ءبۇبىم». ايمالاقتاپ سيپالاي وتىرىپ تاماقتاندىرىپ بولعانشا كۇن شىقتى. كۇپ-كۇندىز ناق تورگە توسەك سالدى دا مەنى شەشىندىرىپ جاتقىزىپ، ءوزى تىر جالاڭاشتانىپ الىپ قۇلادى.
- ال، ءوزىڭىز كورىڭىزشى قانە، تازا ەمەس پە ەكەنمىن. مىنە!...
ءبۇيتىپ ءبۇبى قاتىن تاپقان سورىم قۇرىسىن. تۇسكە دەيىن سول جالاڭاش قالپىندا ماعان جابىسىپ الىپ قورىلدادى. ناماز تۇگىل «بيسميللاسى» دا ەسىنە كەلەر ەمەس. الدىڭعى كۇندەرى دەنەم مول سيىر ەتىنە ورالعانداي عانا سەزىلىپ، ايتەۋىر جۇمساق تيگەندىگىنەن جيرەنە قويماي جاتىپ كەلىپ ەدىم. بۇگىن كەلىپ ۇيىندەگى بىلاپىت ارەكەتتىڭ ءىزىن كورگەندىگىمنەن بە ەكەن، «قالىڭدىعىمنىڭ» سول مول ەتى تۇلا بويىمدى تۇرپىدەي قاجادى. سويتسە دە لاۋگاي مايدانىنا قايتا بارىپ قالماۋدان ساقتايتىنداي بولعان سوڭ، «يجىقىز»، «اجىز نارسە» اتالىپ قالماۋعا تىرىسىپ، ءار نەسىنە دە شىداپ باقتىم.
ءتۇس ۋاقىتىندا ويانعان «ءبۇبى» تاڭداعى نامازدى تاعى دا ۇمىتتىردىڭ دەگەندەي شەكەمنەن تاعى ءبىر نۇقىپ، كۇلىپ تۇرەگەلىپ شومىلدى دا، ناماز وقىدى. سونان سوڭ مەنى تاعى دا كۇلە سۇيرەپ اپارىپ ءتۇسىردى شىلاپشىنعا. توبەمنەن سۋ قۇيىپ تۇرىپ، عۇسىل دۇعاسىن مەن ءۇشىن ءوزى وقىدى. ءىش كيىمىن كيىسىممەن ەسىكتى شالقاسىنان تاستاپ، شىلاپشىنداعى سۋدى مىقشيا كوتەرىپ اپارىپ توكتى سىرتقا.
بيشارا كەمپىر-شال مەن اكەلگەن كۇرىشتەن اقتاپ، پالاۋ باسىپ قويعان ەكەن.
- اكەلگەنىڭىز بەك جاقسى، ءىرى كۇرىش ەكەن، بالام! - دەپ شەشەسى ءبىر تاباعىن رازى-قوشتىقپەن كوتەرىپ كىرىپ، ەكەۋمىزدىڭ داستارقانىمىزعا قويىپ شىقتى. «ءوزىڭىز دە وتىرىڭىز!» دەگەن ۇسىنىسىما، «ءبىز ا ءۇيدا» دەپ قانا جونەلدى. «ءبۇبىم» گۇلقىزىن شاقىرىپ، بىرگە تاماقتانۋعا كەلتىرە الماي كۇرسىندى دە مالداسىن مەنىڭ تىزەمدى مىجي قۇرىپ كومەيلەتتى پالاۋدى.
- بالا دەگەن سونشالىق ۇيالشاق بولا ما ەكەن! - دەپ كۇبىرلەپ قانا كىنالايدى. ەكەۋمىزدىڭ ۇياتىمىز ءتۇپ قوتارىلا قاشىپ بارىپ، سول بەيشارانى باسىپ قالعانىن تۇيسىنەر ەمەس. ونى مەكتەپكە دە بەرمەي، ءوزى «وقىتىپ» جاتقانىن ايتىپ ماقتاندى سونسوڭ. «مەكتەپكە بەرگەن قىز ار-نامىستان ايىرىلادى!» دەگەنىندە، اشۋىما شىداماي، پالاۋدى اساپ-اساپ جىبەرىپپىن. قازىرشە قولىمنان كەلەرى وسى عانا سياقتى. ءوزىم قورقىپ تىعىلىپ، تۇرتپەلەنىپ جاتىپ، نە ۇيرەتە الامىن بۇل «بۇبىگە». جاس سۇلۋدى ءسابي كەزىندە-اق ار-ۇياتتىڭ ءدال وزىندەي جاۋى ەتىپ شىعارماق قوي!...
شومىلعاننان بەرگى ءبىر ساعات ىشىندە «ءبۇبىم» بار ىقىلاسىمەن ەكىنشى رەت گريمدەلدى. گراج جاققا بارىپ، تاعى دا ماشينا سۇراستىرىپ قايتپاق ەكەن. مەنەن جۇپ-جۇمساق قانا ۇنمەن رۇقسات الىپ شىعىپ ەدى. سالدەن سوڭ قويقاڭداي جۇگىرىپ قايتا جەتتى دە القىنا-اسىعا سۇرادى.
- الگى اشىناسىنىڭ باقاسىن جەگەن ءشۋجيدى ەستىپ پە ەدىڭىز؟
- حوتان جاق ۇيعىرلارىنىڭ «باقا» دەپ نەنى اتايتىندىعىن بىلسەم دە سەكرەتار اتى بار ادامنىڭ ونى قالاي جەگەنى ويىما سيمادى.
- «اشىناسىنىڭ باقاسى» دەگەن نە؟ - كۇلە قاراپ وزىنەن سۇرادىم. قارقىلداپ كۇلگەن «ءبۇبىم»، «الگىسى» دەي سالا شابىن قاعىپ قالدى. - حيكاياسىن كەيىن ايتىپ بەرەيىن! سول ءشۋجيدى حالىق سازايى قىلىپ، كوشە ايلاندىرىپ ءجۇر، كورەمىسىز؟ - دەي سالا قويقاڭ قاعىپ قايتا جونەلدى. تۇندە كيىپ كەلگەن بورىكتى باسىما كەپتەي كيىپ، مەن دە جۇگىردىم سوڭىنان.
ءوسىپ كەتكەن قىرما قارا ساقال-مۇرتتى جاۋان بىرەۋ قان بازاردا بىرنەشە جىگىتتىڭ تۇرتپەگىمەن ايدالىپ كەلەدى ەكەن. ەكى قولىن جەلكەسىنە قايىرىپ بايلاپ، ايەلدىڭ قىزىل شتانىن باسىنا سالدە قىپ وراپتى. «باقا جەگەن شۋجي!»، «قوڭ جەگەن شۋجي!» دەپ ەرەسەكتەر «سىپايىلاپ» دابىرلاسا، بالالار ونىڭ جەگەن «تاعامىنىڭ» اتىن انىقتاپ اتاپ، «...جەگەن شۋجي» دەپ ايقايلاپ ءجۇر. «بۇ كاپىر لاعىناتتى ادامنىڭ نامىسىن كەلتىرمەي ءولتىرىپ، يتكە تاستاڭدار!» دەپ شاڭقىلداپ، مەنىڭ «ءبۇبىم» دە ارالاسا كەتتى.
كوممۋنانىڭ بازارعا جاقىن ءبىر ۇلكەن اتىرەتىندەگى حالىقتىڭ قاتال تالابى بويىنشا بازارعا «سازايى ەتىپ» ماسقارالاۋ ءۇشىن اكەلىپتى. حالىقتىڭ ەڭ قالىڭ جينالعان بازار كوشەلەرىنىڭ تۇيىلىسىنە جەتكەندە قىلمىستىنى اقىرىپ توقتاتتى ءبىر جىگىت.
- ايەلدىڭ باقاسىن جەگەن شۋجي، توقتا!...
- حالايىق، جولداستار! - دەپ تاعى بىرەۋى قاتتى داۋىستاپ، بازارشىلاردى وزىنە قاراتىپ الىپ سويلەدى. - بۇل سەكرەتار بولعان مالعۇننىڭ تۋدىرعان پاجىعالى وقيعاسىن كوبىڭىز ەستىمەگەن شىعارسىزدار. مۇندايلاردىڭ حالىققا سالعان حايۋاندىق زۇلىمى كوبەيىپ بارادى. كوممۋنا مۇشەلەرىنىڭ عازاپتى تالابى بويىنشا، مۇنىڭ نە نارسە ەكەندىگىن حالىقتىڭ الدىندا تولىق اشكەرەلەۋ ءۇشىن اباقتىدان الىپ شىقتىق. باسقالارعا تاجىريبە-ساباق بولسىن، تىڭداڭىزدار! - قىزارا قالعان شەشەن، وقيعا جايىن ءوزى تۇسىندىرۋگە ءجۇزى شىدامايتىندىعىن ءبىلدىرىپ، قاسىنداعى قالىڭ تۇكتى قاراعا ىمدادى. ول ەركىن سويلەيتىن بەيپىل اۋىزدى ادام كورىنەدى. ورىندىققا شىعىپ الدى دا ۇزاعىنا ايقىنداپ، باتپيتا بايانداۋعا كىرىستى. جاس ايەلدەر جاعى جاۋلىقتارىمەن جۇزدەرىن جاۋىپ، ءبىر سىپىراسى سىرت ايلانىپ تۇرىپ تىڭدادى. سولاردىڭ ورتاسىندا «ءبۇبىم» ءتىپتى قاتتى ۇيالعانسىپ بۇعىپ تۇر ەدى. اڭگىمە بىتىسىمەن شاڭق ەتىپ سىبانا ۇمتىلدى قىلمىسكەرگە. شۋ كوتەرگەن قالىڭ بازارشىلار قاپتاپ كەپ بەردى. اراشاشىلار حالىق تولقىنىن توسا الماي، «ساقشى! ساقشى!» دەپ ايقايلاستى. ءار بۇرىشتان ساقشىلار قاپتاپ ءورىپ شىعا كەلگەندە، سىتىلىپ شىعىپ، «قايىن جۇرت» جاققا مەن جونەلدىم. ىڭىردە ارەڭ قايتقان «ءبۇبىم» ءتىپتى تولىقتاپ بايانداپ بەردى. وقيعا بىلاي تۋىلعان ەكەن:
وسى مۇرتتى سەكرەتار ءوز اتىرەتىندەگى سۇلۋشا ايەلى بار ءبىر مۇشەسىن ىڭعاي الىستاعى جۇمىسقا ايداي بەرەتىن بولعان. بيىلعى جازدىق ەگىن جۇمىسى باستالىسىمەن توعان باسىن كۇزەتىپ جاتۋعا جىبەرىپتى. ول جەردە پالەندەي جۇمىس تا جوق. سۋعا قاراپ قانا وتىرۋعا بارعان قايراتتى ازاماتتىڭ ءوزىنىڭ ءۇيى كەنتتەن شەتكەرىرەك، ەگىندىك اراسىنداعى جالعىز تامدا. بالا تۋا قويماعان جاس ايەلىنىڭ يەن قالعانىن ەسكەرىپ، ىڭىردە ءبىر، تاڭعا جاقىن ءبىر ۇرلانىپ كەلىپ قايتىپ تۇرىپتى. ونىسىن ءبىلىپ قالعان سەكرەتار، بۇعان بەرگەن مىندەتىنىڭ جاقىن جەردە بولىپ قالعاندىعىن دا ءبىلىپ شاقىرتىپ الىپتى دا، ەڭ الىستاعى ءبىر كىشكەنە اتىرەتىنىڭ جەر سۋعارۋ جۇمىسىنا بۇيىرىپتى. ءۇش كۇندىك جۇمىس بىتپەي قايتپايسىڭ دەپ شەگەلەپتى ءسويتىپ.
ايەلىنىڭ جالعىز قالاتىندىعىنا قاراماي، مۇنشالىق قۋالاندى بولا بەرۋىنەن جىگىتتىڭ كۇمانى كۇشەيە تۇسپەسىن بە. ءتۇن قاتىپ جۇرەمىن دەگەن سىلتاۋمەن ۇيىندە كەشكە دەيىن جاتىپتى دا، كۇن باتا ءجۇرىپ كەتكەن بولىپ، جاقىن ءبىر دالداعا ەسەگىن ارقانداپتى. ىمىرت ۇيىرىلە بىلدىرمەي قايتىپ كەپ، ءۇيىنىڭ توبەسىنە شىعىپ الىپتى. تەرەزەسىز ءۇيىنىڭ بار احۋالى تۇڭلىگىنەن كورىنەتىن بولعاندىقتان شىعىپتى توبەگە.
ايەلى ۇيلەنۋ تويىنداعى بار جاقسىسىن كيىپ، سىرعا، القا، ساقينا بىلەزىك... بارلىق جارقىراۋىعىمەن جاسانىپ تا ۇلگەرگەن ەكەن. شىراعىن جاعىپ قويىپ، ساندىقتاعى جاڭا جاستىق كورپەلەرىن تۇگەل جايىپ توسەك سالىپتى دا، ەسىكتەن ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ، جالتاقتاي بەرىپتى كەنت جاققا. "سابىرىنان ايىرىلعانى سونشالىق، - دەدى بايانداۋشى شەشەن. - ەتەگىن كوتەرىپ جىبەرىپ، بۇتىن تىرناپ-تىرناپ جىبەرىپ قارايدى ەكەن!»
سەكرەتاردىڭ ءوز ۇيىنەن شىققانى اق كويلەگىنەن كورىنىسىمەن، شوكەن ۇيگە كىرىپ قۇلاي كەتىپتى توسەگىنە كەلىپ، شتاندى سىپىرىپ تاستاپ، اۋناقشي بەرىپتى. اسىعا جەتكەن سەكرەتار ءۇي الدىندا جان-جاعىنا قاراپ ءبىراز تۇرىپتى دا، ەسەكتىڭ اڭگىسىنشە ارقىراي ۇمتىلىپتى ەسىكتەن.
- وي جان! - دەپ ىرشىپ تۇرىپ جالت بەرگەن شوكەن تۇرا قاشىپ، بۇرىشقا جابىسقاندا، سەكرەتار ەكپىنمەن كەلىپ توسەكتى باسىپتى. جالما جان شەشىنىپ تاستاپ، تىرجالاڭاشتانىپ الىپ ارقىراپتى سونسوڭ.
- وي جان، قورقامىن، قورقامىن! بۇگىن ءتىپتى قاھارلانىپ كەلىپسىز، جانىم شۋجي، ءولتىرىپ قوياتىن ۇقشايسىز! - شوكەن شىر قاعىپ، ەسىك جاقتاعى بۇرىشقا قاشىپتى. ارقىراعان اڭگى ىرشىپ جەتىپ ارتىنا ارتىلعاندا شوكەن قولتىعىنىڭ استىنان سىتىلا قاشىپتى دا، الدىڭعى تىعىلعان بۇرىشىنا جەتە ەكپەتتەي جىعىلىپتى. اڭگىسى تاعى دا ارقىراي جەتىپ باسىپ، جەلكەسىنەن تىستەگەندە، شىرقىراي شالقالاعان شوكەن ەكى بۇكتەلە قالىپتى. ءۇش بۇكتەي بۇرگەن سەكرەتار كوتەرە تۇرەگەلىپ شىرقىراتىپ اپارىپ، توسەگىندە «سايراتىپتى».
تۇڭلىگىنەن ءبارىن كورىپ، ىزاسىنان قالشىلداپ جاتقان ءۇي يەسى ءوزىنىڭ ىڭعاي الىسقا قۋىلاتىن سەبەبىن ەندى تولىق ءتۇسىنىپتى. بۇل «ويىن» كوپ قاتىننان زەرىككەن، كونە زامان فەودالدارىنىڭ (سونىڭ ىشىندە ەسەكتى رايون پومەششيكتەرىنىڭ) شابىتتانۋ ءۇشىن شىعارعان ويىنى ەكەندىگى ءمالىم. بۇعان وڭاشا كەڭ ءۇي مەن اسىعىسسىز-الاڭسىز مول ۋاقىت قاجەت. ءوزىنىڭ بۇل رەتكى ۇزاققا جۇمسالۋى، ايەلباستى بولىپ شارشاعان سەكرەتاردىڭ وسى قۇمارلىق قاجەتىنەن تۋىلىپتى.
- جانىم، شۋجي، بۇگىن ءتىپتى قاھارلاندىڭىز، بەك قۇدىرەتتى ەكەنسىز، ايامايسىز با مەنى، جانىم، تەڭدەسسىز سۇيىكتىم! - دەپتى شوپىلدەتە ءسۇيىپ شوكەن.
- نەشە كۇننەن بەرى الگى سۋلامشىڭ[7] تۇندە كەلىپ اڭدىپ، بۇل ويىنىمىزعا شولامىزدى كەلتىرمەي قويمادى ما! سەن بەك ءتاتتىسىڭ، گۇلايىم!...
- ءى...ءى...ءى.. ءتاتتى بولسام بۇ يجىقىزدان ايىرىپ امىرىڭىزگە المايسىز با مەنى!
- ءبىزدىڭ ۇيدەگى الگى ءمادى[8] كەتۋگە ۇناماسا قايتەمىن!
- ءسىز مەنى اقىرى ءولتىرىپ قوياتىن ۇقشايسىز، جانىم شۋجي! قازىر دە ارەڭ قالدىم! - شوكەن قاتتى شوپىلدەتە ءسۇيىپتى. - مەيلى، ولسەم دە ءسىزدىڭ ويىنىڭىزدان ولەيىن، جانىم! سىزدەي ەركەك جوق!.. قىرىق جىگىتكە ايىرباستامايمىن ءسىزدى، قاراڭىزشى قاراعايداي!... ءوي-ەي! - دەپ تاعى دا توسىننان تۇرا قاشىپتى سونسوڭ. بۇل جولى ول دا تىرجالاڭاشتانىپ قاشقان ەكەن. كادىمگى مادىشە قيبىجىقتاتىپ، «اڭگىسى» جەتىپ كەلگەندە قاعىپ قالىپ، قۇيرىعىن «بۇلاڭداتا» قاشىپ، بۇرىشتان بۇرىشقا تىعىلىپ، شىر ەتە ءتۇسىپ، ۇزاق «ويناتىپتى» بۇل جولى.
- اۋزىڭىزدان ءبىر-اق شىعارايىن با!.
- ساداعاڭ كەتەيىن، ءشۋجيىم، ويتپەڭىزشى، ويتپەڭىزشى!.. ايعىردايسىز!.. بۇقادايسىز، جانىم! ايەل شىداي ما سىزگە، ولتىرەسىز عوي، ولەمىن عوي!.. وي جان!.. وي جان!...
توبەدەگى تۇڭلىكتەن قاراپ جاتقان نەكەلى ەرى سابىر-تاعاتتان مۇلدە تاۋسىلعانداي، ەكەۋىن دە جارىپ تاستاپ كەتۋگە وقتالىپ، پىشاعىن قونىشىنان سۋىرىپ الىپتى دا، ورنىنا قايتا تىعىپ، ءوز ساقالىن ءوزى جۇلىپ-جۇلىپ جىبەرىپتى. ءوزى جاقسى كورىپ كەلگەن ايەلىن ولتىرۋگە ءالى دە قيمايدى ەكەن. باتىلىن تولىق جەتكىزۋ ءۇشىن مىنا قىلمىسىن تاعى دا كورە تۇسۋگە، نامىس ۋىن قانا ىشۋگە تىرىسىپتى.
تۇڭلىكتەن قايتا ۇڭىلگەندە ايەلى شالقالاپ جاتقان اڭگىنىڭ اياق جاعىنا جابىسىپ، كەز كەلگەن جەرىنەن سۇيگىشتەپ، ايمالاپ-سيپالاپ «سايراپ» جاتىر ەكەن.
- ساداعاڭ كەتەيىن، شۋجي، ءسىز مەنى نەكەڭىزگە راس الاتىن بولساڭىز، ول يجىقىزعا ۋ بەرىپ، ءوزىم-اق جايلايمىن! -دەپتى اڭگىسىنە.
- وعان قاس قىلىپ وبالىنا قالماي-اق ايىرىپ الامىن ءسىزدى! مەن دەگەن، قىرىق ايەل الىپ، وزىڭىزشە جىلاتۋعا شىدايتىن شۋجيمىن، جۇمو! ماۋزىدۇڭ يدەياسىمەن تولىق قارۋلانباعان ادام شۋجي بولا ما!.. قازىر قارتايعان كوسەمنىڭ وزىندە قىرىق كانيزەك بارىن ەستىگەن جوقسىز عوي. ال، مەن دەگەن..
- جانىم!.. ءشۋجيىم!.. مۇنداي نەمەگە حانىم بولعانشا ءسىزدىڭ تابانىڭىزدىڭ استىندا كۇڭ بولعانىم جاقسى!.. ولسەم ءسىز دەپ قانا ولەمىن! ءسىز ءۇشىن عانا تۋىلىپپىن، نە كورسەم ءسىز ءۇشىن عانا كورەمىن!...
ءۇي يەسى كۇن باتاردا جولعا شىعاردا عانا جولىققانىندا وسى ايەلى وزىنە دە وسىلاي جالىنىپ، وسىنداي ءتاتتى ۋادەسىن-انتىن ايتىپ «سايراپ» ەدى عوي! ەندى ءوزىن ۋ بەرىپ ولتىرمەكشى بولىپ جاتقان وپاسىز جەزوكشەگە تىستەرى شاقىرلاپ كەتىپتى جىگىتتىڭ. ەپتەپ قانا ءۇي ۇستىنەن ءتۇسىپ، قايراۋلى پىشاعىن ەتىگىنىڭ قونىشىنان تاعى دا سۋىرىپ الىپتى دا، ويلانا قالىپ، ءجۇرىپ كەتىپتى ەسەگىنە قاراي. پىشاعىن قايتا تىعىپتى ورنىنا. ەندى مۇلدە ماس بولعانداي قيرالاڭداي جەتىپ، ەسەگىنە ارەڭ ءمىنىپتى. تىنىمسىز تەبىنىپ، جاۋى جۇمساعان اتىرەتكە بەت الىپتى. قايتا-قايتا ايتىپ كۇبىرلەپ كەلە جاتقانى ءبىر عانا ءسوز ەكەنى وزىنە دە سەزىلمەپتى. «پىشاق سالدىم، ءولدى، قىلمىستارىنا قاراعاندا قينالماي ولە سالدى. سونىمەن مەنىڭ كەگىم بىتە مە! كۇمان ارقىلى عانا جاۋىن پىشاقتاپ ولتىرە سالعان ۇيعىر از با، بۇل ادەتتەگى عانا ءولتىرۋ عوي!»
«بۇل ادەتتەگى عانا ءولتىرۋ عوي!» دەپ كوپ قايتالانعان سوزىنە «ءار كۇنى ءتىپتى ءار ساعاتتا ءبىر ءولتىرۋ كەرەك!» دەگەندى قوسىپ كۇبىرلەپتى سوڭىندا.
باراتىن اتىرەتىنە تاڭ اتا جەتىپتى دە، قيرالاڭداعاندى قويىپ، جۇمىسىن ساپ ساۋ ادامشا ىستەي بەرىپتى. ەكىنشى كۇنى كەشكە جاقىن سول اتىرەتتەن ءبىر ۇيرەك سۇراپ الىپتى. قامداۋ دۇكەنىنەن ەكى بوتەلكە اراق ساتىپ الىپ، جۇمىس بىتىسىمەن تۇندەلەتە قايتىپتى. ساسكەدە شىراعى ءالى جانىپ تۇرعان ۇيىنە جەتىپتى دە، سىرەسىپ ۇيىقتاپ جاتقان قاتىندى وياتپاي ءبىراز تۇرىپتى. ەلەگەن اكەلىپ دايىنداپ قويىپ، پىشاعىن جانىپ-جانىپ الىپتى دا، كەڭىردەگىنەن الا ءتۇسىپتى جەزوكشەنىڭ. دىبىسىن شىعارماي باۋىزداپ جىبەرىپ، لەگەنگە قانىن سار ەتكىزىپتى.
ۇيىمەن ىرگەلەس سالىنعان كىشكەنە كلەتكە اپارىپ، جارقىراۋىق القا، سىرعا الەكەي-شۇلەكەيلەرىنىڭ ەشبىرىنە تيىسپەي، شتانىن عانا سىپىرىپتى دا، بەتىنە جابا سالىپتى. قايتىپ شىعىپ ۇيرەكتى باۋىزداپتى. ءجۇنىن جۇلىپ تازارتىپ، سۇيەكتى قاڭقاسى مەن سيراق سۇيەگىنەن ءبىراز الىپ قالىپتى دا، ۇساقتاپ تۋراپ، سۋ مايىمەن، سارىمساق، قىزىل بۇرىش، قالامپىر، سىركەمەن دامدەپ-دارىلەپ قۋىرىپ، ءبىر تالەنكەگە سالىپتى. ولگەن ايەلدىڭ قاسىنا پىشاعىن جەتىلدىرە جانىپ اپارىپتى دا، تالتايتىپ تاستاپ، «باقاسىن» ايلاناسىمەن تۇگەل ويىپ الىپ شىعىپتى سونسوڭ. الليۋمين شىلاپشىنعا ونى دا ۇيرەك قۋىرداعىنا ۇقساتا تۋراپ، الىپ قالعان ۇيرەك سۇيەگىن ارالاستىرىپ قۋىرىپتى سول شىلاپشىنعا. مۇنى دا ءدال سولاي دارىلەپ قۋىرعان ەكەن. ۇپ-ۇقساس تالەنكەگە سالىپ قاراعاندا ەكى قۋىرداق ءبىر قازاندا قۋىرىلعانداي، ايىرا تانىعىسىز بولىپ شىعىپتى. شاۋگىمگە شايىن قايناتىپ قويىپتى دا، ءوز جۇرەگىن توقتاتىپ، شىرايىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن اراق ءىشىپ، اسىقپاي تاماقتانىپ الىپتى. ءۇيىنىڭ تورىنە كورپە سالىپ، داستارقان جاساپ شىعىپتى دا، اڭگى سەكرەتاردىڭ ۇيقىسى ەندى قاندى-اۋ دەگەن شاقتا جۇگىرىپ ۇيىنە بارىپ «سالەم بەرىپتى».
- «شىن جۇرەك، ىنتا-پەيىلىمىزبەن حالىق ءۇشىن قىزمەت ىستەلىك!» تاپسىرعان جۇمىسىڭىزدى تولىعىمەن ورىنداپ قايتتىم، شۋجي. ول اتىرەتتە ۇيرەك كوپ ەكەن. سەمىزىنەن ساتىپ اكەلدىم. شەت اتىرەت بولعاندىقتان قامقورلىق ەتىپ، ولاردىڭ قامداۋ دۇكەنىنە اراقتىڭ دا نە قيلى جاقسىسىنان جىبەرتكەن ەكەنسىز. ءسويتىپ، تابىسپەن قايتتىم. ءبىزدىڭ ۇيگە قازىر ءجۇرىپ، سول قامقورلىعىڭىزدان ءوزىڭىز دە ءدام تاتىڭىز، ءبارى دايىن بولدى! - دەپتى.
- ءاپ، باراكاللا، حۇپ-حۇپ! - دەپ شۇلعي ىلەسىپتى سەكرەتار. - ءسىز دە قولىڭىزدان ءىس كەلەتىن ازامات، جۇمو. ءبىر اتىرەتكە ءدۇيجاڭ بولىپ سايلانۋعا شارتىڭىز تولىپ قالدى. وسى ناتيجەڭىزدى قولدان بەرمەي ىستەي تۇر! جازدىق جيىم-تەرىمنەن سوڭ ءوزىڭىزدى ءدۇيجاڭ دەپ اتاي بەرىڭىز!
- قامقورلىعىڭىزعا راحمەت، شۋجي، ايەلىم ەكەۋمىزدىڭ كۇندىز-ءتۇنى تىرىسىپ، ارقانداي قاتەردەن قورىقپاي ىستەگەن پيدايلىق ەڭبەگىمىزدى كورىپسىز! ەندى ءىشىمىز جارىلىپ كەتسە دە شىداپ بەرەمىز دا!... حوش، كىرىڭىز-كىرىڭىز! - حوتىنىڭ قانە دەگەندەي جان-جاعىنا جالتاقتاي قاراپ كىرگەن سەكرەتاردى جىگىت قوس قولىن جايىپ وتىرعىزىپ الىپ سويلەپتى. - حوتىنىم سىزدەن بەك ۇيالادى ەكەن، شۋجي. بۇگىن ءسىزدى مەيمانعا شاقىرماق بولعانىمدى ەستىگەندە، «وي جان!» دەپ انەۋ بۇرىشقا قاراي سەكىرىپ كەتتى. قولىمەن ءجۇزىن باسىپ ويلانا قالدى دا، بارلىق تاعامدى ءوزى دايارلاپ، داستارقان جاساپ بەرىپ، «ەندى ءوزىڭىز كۇتىپ الىڭىز! جاقسىلاپ كۇتىڭىز، جۇمو!» دەي سالا ءجۇرىپ كەتتى. «مەن قالاي كورىنەمىن ول كىسىگە، ءنامارام[9] بولماي، اناۋ شەتتەگى قوشنانىڭ ۇيىنە شىعىپ تۇرايىن!» دەپ كەتتى. الىڭىز، شاي ىشە وتىرىڭىز!
ءۇي يەسى داستارقانعا الگى قۋىرعان قۋىرداقتارىن دا اكەلىپ، ايەل «باقاسىنان» جاسالعان قۋىرداقتى سەكرەتاردىڭ الدىنا، ۇيرەك ەتىنەن جاسالعان قۋىرداقتى ءوز الدىنا قويىپتى دا، ەكى شىنىعا اراق قۇيىپتى. ءيىسى قالامپىر بۇرقىراپ تۇرعان قۋىرداققا قاراي ءتۇسىپ، اراقتى رەسمي ەتسىز قاعىپ سالعان سەكرەتار.
- پا-پا-پا، نە دەگەن قۋىرىلعان ءساي! - دەي سالا قالاقپەن اساپ-اساپ جىبەرىپتى. -ايەلىڭىز تاماققا بەك ۇستا ايەل ۇقشاماي ما! - اراسىنداعى ۇيرەك سۇيەگىن قولىمەن الىپ كورە وتىرىپ تاعى اساپتى. ءۇي يەسى اراقتى ىدىسىنا تاعى دا تولتىرا قۇيىپ بەرە سويلەپتى.
- ايەلىمنىڭ ءوزى دە بەك تاتلىق ايەل، حا-حا-حا-ھا-ھا...ا، ءسىز كورمەگەن ۇقشايسىز، ۇيات بولسا دا ايتايىن، ونى ءتۇنى بويى قۋىپ ءجۇرىپ، اڭگىشە ويناعىم كەلەدى!
سەكرەتار بۇل سوزدەن سەكەم العانداي الارا قاراپ قويىپتى دا، اراقتى تاعى دا قاعىپ سالىپ، قۋىرداعىنان اساي وتىرىپ سويلەپتى.
- ەرلى-زايىپتى ءار ەكەۋىڭىز دە فەودالدىق يدەيادان قۇتىلا الماپسىزدار! ءنامارام بولامىن دەپ ايەلىڭىز قاشىپ كەتسە، ءوزىڭىز ونىمەن ەسەكشە قۋالاپ ءجۇرىپ ويناماق بولساڭىز!... بۇل نە دەگەن قالاقتىق!... فەوداليزم دەگەن، مىنە، ءدال وسى!
- كەشىرىڭىز شۋجي، مەن ءالى ولاي ويناپ كورمەپپىن. بۇل دەگەن كوممۋنيزمشى تۇرماق، جاي ادامنىڭ دا ءىسى ەمەس، حايۋان ەسەكتىڭ قىلىعى عوي، ونى تۇسىنەمىن. ەگەر ولاي ويناعان ادامدى كورسەك، حايۋانشا باۋىزداپ تاستاۋعا لايىق شىعار؟.. جەڭىز شۋجي، جەڭىز! وزىنە «بەك ءتاتتىسىڭ» دەگەنسىز عوي، جەڭىز! - اراقتى تاعى قۇيىپ سويلەپتى جىگىت. - بۇل، جانە سول ءتاتتىنىڭ ءتاتتى جەرىنەن ويىپ الىنىپ جاسالعان قۋىرداق! جەڭىز، شۋجي، جەڭىز!
- بۇ نەنىڭ گوشى دەدىڭ؟ - قاسىق تولتىرا الىپ، ۇڭىلە قاراپ قويىپ اساعان سەكرەتار، بۇل جولى ءدامىن تەكسەرە تامسانىپ، اسىقپاي جۇتىپتى. - ءسال قاتتىراق پا، قالاي ءوزى؟ - تاباقتا قالعان قۋىرداققا تاعى دا تەكسەرە قاراپ، ۇيرەك جىلىگىنىڭ باسىن تاپقان سوڭ تاعى دا قاۋىپسىنبەي الىپ جەي بەرىپتى.
- بۇ، ءتاتتىنىڭ ەڭ ءتاتتى مۇشەسىنەن ويىپ الىنعان ەت دەدىم عوي! جەڭىز، شۋجي، جەڭىز!... ورتاسىنداعى بۇرتيىپ تۇراتىن الگى ءبىر جۇمساق كەرەمەتىن، مىنە مىناۋ سياقتى (ەكى ساۋساعىنىڭ اراسىنان باسبارماعىن شىعارىپ كورسەتىپتى.) ءتىلى دەيمىز عوي، سونىسىن شايناماي-اق الدىمەن جۇتىپ العانسىز. ەندىگىسى، البەتتە، قاتتىراق شىعار. ولاي بولاتىنى قۇيقالى ەرىنى عوي. ەكەۋمىزدىڭ دە «قاراعايىمىزدى» بىتەۋ جۇتىپ جۇرگەن بۇل تاجال ەرىن، اۋزىڭىزعا جۇمساق تيەر مە! اساڭىز، «باقا» جەگەن شۋجي، اساڭىز!
ءۇي يەسىنە بەزەرە قاراپ قالعان سەكرەتار ايقايلاپ جىبەرىپتى.
- ايەلىڭىز، قانە، شاقىر! شاقىر دەيمىن مەن ساعان!
- ونى قايتپەكسىز؟ ەندى اڭگىشە قۋالاپ ويناۋىڭىزدان قالدى ول! ايتتىم عوي، ونىڭ بار «ءتاتتىسىن» ءوزىڭىز جەپ الدىڭىز! قالعان دەنەسى كلەتتە جاتىر، قالاي كەلمەك!.. «باقاسىنىڭ» ورنى ۇڭىرەيىپ قالعان مۇردەنىڭ قاجەتى نە!
ورنىنان اتىپ تۇرەگەلىپتى سەكرەتار. دايىن وتىرعان ءۇي يەسى قاتار تۇرەگەلىپتى ورنىنان. سەكرەتاردىڭ وڭ قولىنان شاپ بەرىپ ۇستاپ قايىرىپ جىبەرىپ، سىرت ايلاندىرىپتى. بوساپ شىعىپ قاشۋ ءۇشىن جانتالاسا تىپىرلاعان سەكرەتاردى ءۇي يەسى جەلكەدەن ءتۇيىپ جىبەرىپ، ەكپەتىنەن ءتۇسىرىپتى دە، كوك جەلكەدەن تابانىمەن باسىپ تۇرىپ بايلاپتى.
- كىمنىڭ «بۇقا»، «ايعىر» ەكەندىگىن ەندى كورگەن شىعارسىڭ، ءجۇر، الدىما ءتۇس! ەگەر قارسىلىق كورسەتسەڭ، گۇلايىمعا تۇندەگى ىستەگەنىڭدى وزىڭە قۇيرىعىڭنان كورسەتەمىن! ارامدالعان جەرىڭدى گۇلايىمنىڭ باقاسىنشا ويىپ الىپ، تاعى دا ءوز اۋزىڭا تىعامىن! كوردىڭ بە، مىنە، سونى ىستەگەن پىشاق!..
قولى ارتىنا قايىرىلىپ بايلانعان سەكرەتاردى ايداپ كەنتكە اپارىپتى جىگىت. ءبىر قولىندا پىشاق، ءبىر قولىندا ايەل «باقاسىنىڭ» قالدىق قۋىرداعى.
- ءاي، حالايىق، وي، حالايىق!.. ينسان بالاسى ەستىپ كورمەگەن پاجىعانى[10] كورگىلەرىڭ كەلسە، مۇندا جينالىڭدار! - دەپ ايقايعا باسىپتى سونسوڭ. تۇرا قاشپاق بولعان سەكرەتاردى ۇستاي الىپ، - باقا جەگەن شۋجي، تىنىش تۇر! - دەپ زەكىرىپ جىبەرىپتى دە سىمىنىڭ قۇيرىق تۇسىن ءدال قىلىپ كەسىپ تاستاپ ەسكەرتىپتى. - مەن سويلەپ بولعانشا تىنىش تۇرىپ بەرمەسەڭ، جاڭاعى ايتقانىمدى ىستەيمىن! مەن ەندى قۇتىرعان اداممىن، مىنا پىشاق تۇرعاندا قاسىمىزعا ەشكىم كەلە المايدى. قوڭىڭدى ءدال وسى جەردە، گۇلايىمنىڭ «باقاسىنشا» ويىپ، يتكە تاستايمىن، ۇقتىڭ با؟
ءتورت كۇننەن بەرگى وقيعانى جيىلعان حالىققا تۇگەلىمەن سويلەپ بەرىپتى دە، فاكت ءۇشىن سەكرەتارعا جەگىزگەن قۋىرداعىنىڭ سارقىنىن جيىلعانداردىڭ الدىنا اپارىپ قويىپتى.
- ال، ەندى ءسوزىم ءبىتتى، ساقشى شاقىرىڭىزدار! ولار كەلىپ مەنى قولعا العانشا مىنا باقا جەگەن شۋجي مەنىڭ قولىمدا تۇرادى، جاقىنداماڭدار، بۇدان دا قاتەرلى وقيعا تۋىلماسىن! ولگەن قاتىنىمدى دا، ءۇيىمدى دە، مىنا باقا جەگەن ءشۋجيدى دا ساقشىعا وتكىزىپ بەرگەن سوڭ تاستايمىن بۇل پىشاقتى! پارتيانىڭ ماعان ارناعان جازاسىن سونان سوڭ ءبىر-اق كورەمىن! اناۋ ايەل باقاسىنىڭ قالدىق قۋىرداعى، تەرگەۋشىلەر كورۋ ءۇشىن قاجەت، يت جەپ كەتپەسىن!..
از ۋاقىتتان سوڭ ەكى ساقشى مەن قۇرالدى قورعاۋ اتىرەتىنىڭ ادامدارى كەلىپتى دە، ەكەۋىن دە ايداپ اپارىپ، گۇلايىمنىڭ ولىگىن كورىپ، بولعان احۋالدى انىقتاپ سۇراپتى. سول كەشتە ەكەۋىن دە ايداپ اپارىپ، ەكى اباقتىعا قاماپتى ساقشىلار...
«ايەل باقاسىن جەگەن ءشۋجيدى» سازايى ەتىپ بازارعا سالعان ماسەلە وسى ەكەن.
حالىق جۇرتشىلىعى بۇل وقيعانىڭ باس قىلمىسكەرى «ايەل باقاسىن جەگەن شۋجي» دەپ، قاتال باسقارىلۋىن تالاپ ەتىپتى. ال، ايەلدەر جاعىنان (اسىرەسە جەزوكشەلەر جاعى بولسا كەرەك) گۇلايىمنىڭ نەكەلى ەرىن قاتال جازالاۋدى تالاپ ەتۋشىلەر كوبەيگەن ەكەن. ءۇي يەسى بولعان جىگىت، ءوز ماڭايىنا جاعىمدى، اسا سابىرلى، جۋاس تا ادال ەڭبەكشى بولعاندىقتان، كوممۋنا مۇشەلەرى وعان قاتتى كۇيىنىپتى دە، ۇكىمەتتىڭ اباقتىسىنان اڭگى سەكرەتاردى سازايى ەتۋگە تارتىپ الىپ شىعىپتى. حالىقتىڭ قاتال تولقىنى ەندى كوتەرىلگەن شاقتا ۇكىمەت ساقشىسى قاپتاپ قۇتقارىپ اكەتپەسە، كوپشىلىك دوداعا سالىپ ولتىرمەك ەكەن.
ساقشىلار كەلگەنشە ولتىرە الماي قالعاندىقتارىنا قاتتى ىزالانعان حالىق، ەندى اراشاشىلارمەن سوعىسىپ كەتىپتى. جەزوكشەلەردى ىزدەپ ءجۇرىپ سوققىلاپتى جىگىتتەر.
سول قالايماقانشىلىقتا مەنىڭ «ءبۇبىم» ەكى جاقتان دا شاپالاق جەپ قايتقان ەكەن: جىگىتتەر ونىڭ جەزوكشەلىگىن گريمى مەن كيىمىنەن تانىپ شاپالاقتاسا، ونىڭ اڭگى سەكرەتاردى الدىمەن بارىپ جۇلمالاعانىنا باسقا «ءبۇبى» جەزوكشەلەر وشىگىپ شاپالاقتاپتى. وندايدان تايىنبايتىن باتىر «ءبۇبىم»، قان مايداندا ايتىسا كەتىپتى ولارمەن.
- گۇلايىمدى ولتىرگەن ءوزىنىڭ ەرى تۇرسا، اشىناسىن نەگە ۇراسىڭ! -دەپ شاڭعىرلاپتى باسقا «بۇبىلەر».
- اڭگى بولىپ ويناپ، ەرىنە ولتىرتكەن سول تۇرسا، ونىڭ باقاسىن دا جەگەن سونىڭ ءوزى تۇرسا، مۇنى ولتىرمەي كىمدى ءولتىرۋ كەرەك! -دەپ مەنىڭ «ءبۇبىم» شاڭعىرلاپتى.
- سەنىڭ اشىنالارىڭ دا اڭگى بولىپ تالاي ويناعان. ەر قادىرىن بىلمەيتىن كارى ءجالاپ! ونىڭ باقاسىن جەگىزگەن ءوزىنىڭ ەرى تۇرسا، مىقتى بولساڭ سونى الىپ شىعىپ ولتىرمەيمىسىڭ!
- مەن ەشقاي اشىناما ونداي قۇقىق بەرگەن ەمەسپىن. ەشكىمنەن مۇنداي حايۋاندىق، زورەكەرلىك تە كورگەن ەمەسپىن. اڭگى بولىپ وقىراڭداي قالعاندارىنا «ساعان كەرەگى مىناۋ عوي، الا بەر نەشە ءپايىڭ بولسا دا، سەنى ويناتۋعا باسقا ونەرلەرىم دە جەتەدى!» دەپ زىكىرىنەن تۇتىپ الاتىنمىن! ونەلەرىڭ بولسا ءمادى بولىپ قاشپاي، سولارىڭدى عانا كورسەتىڭدەر، سوزدەرىڭ بار ما جانە!
- ءوزىن باۋىزداپ ءولتىرىپ، باقاسىن وسىنداي جاقسى اشىناسىنا قۋىرىپ بەرگەن اناۋ قانىشەردى ولتىرمەيمىسىڭ، قولىنان ءىس كەلەتىن شۋجيدە نەڭ بار!
- ەرى ءوزىنىڭ نامىسى ءۇشىن ءولتىردى. مۇنىڭ قورلاۋى سونشالىق اسىپ كەتكەندىكتەن قۋىرىپ جەگىزدى. نەكەلەنگەن ەر ادامنىڭ ءبارى دە ايەلدەرىن سولاي قىزعانادى. باسقا ەرمەن ويناعانىڭدى كورسە، سولاي نامىستانادى. سول ءۇشىن مەن ەندى ەشقانداي ەرگە نەكەلەنىپ تيمەۋ ءۇشىن حاسام قىلدىم. نەكەلەنبەي ويناساڭ، قامسىز وينايسىڭ! ەشقايسىسى سەنىڭ باقاڭدى مەنشىگىنە باسىپ قىزعانبايتىن بولادى، - دەدىم.
ىڭىردە ارەڭ قايتقان «ءبۇبىم» تاماقتان سوڭ مەنى قۇشاقتاپ تۇرپىلەپ جاتىپ، وسى اڭگىمەلەرىن تۇگەل ايتتى دا، «جاۋابىم قالاي، دۇرىس شىعار؟» - دەپ سۇرادى مەنەن. ءۇن قاتپاي كۇرسىنە بەردىم. ەستىگەن بۇل اڭگىمەلەرىم وزىمنەن ءوزىمدى جيرەندىرىپ، جەرگە تىققانداي قورلاندىرىپ تاستاپ ەدى. جەزوكشەدەن ءلازاتتانۋ تۇگىل، وندايلاردى مەنىڭ دە قىران جاپقانداي ساباپ، بۇزىلعان باستارىن جانشىپ كەتكىم كەلدى. قاتتى جيرەنىپ قالشىلداپ كەتىپپىن.
- نە بولدى سىزگە؟ - دەپ سۇرادى «ءبۇبىم»، بار دەنەمدى سيپالاپ، ايمالاي ءتۇسىپ. شىندىعىندا تۇرپىلەي ءتۇستى. - زەرىكتىڭىز بە مەنەن؟
- جوق-ەي، - دەدىم ءوز تىلىمەن. زەرىكتىم دەۋگە كىرە ءاۆتوموبيلى تابىلعانشا شىداپ بەرمەسەم، اقىماقتىق بولار ەدى. - سىزدەي شىرايلىقتان كىم زەرىكپەك!... ءسىزدىڭ ءبىر سوزىڭىزدەن عانا كوڭىلسىزدەنىپ قالدىم. «ەشكىممەن نەكەلەنبەيمىن» دەدىڭىز عوي، تۇرمىس قۇرۋعا مەنى دە لايىق كورمەيدى ەكەنسىز!
- ءسىزدى لايىق كورمەيتىن كىم بار، جانىمداي سۇيەمىن. سىزدەي ەرمەن نەكەلەنۋدى قىز ۋاقىتىمدا بەك-بەك تىلەيتىنمىن. بىراق، سىزدەر.. ايتتىم عوي... ءبارىڭىز دە كۇنشىل، قىزعانشاق ەكەنسىزدەر. نەكەلەنىپ الىپ، باسقا بىرەۋمەن ويناپ قويسام... ءسىز دە باقامدى كەسىپ الىپ، اشىناما جەگىزىپ قويارسىز!
وزىمەن بىرگە قارقىلداپ كۇلىپ اپ جاۋاپ قاتتىم.
- جوق-ەي، مەن ولاي ەمەس! ەگەر باسقا بىرەۋمەن جاقىنداسقانىڭىزدى بىلسەم، ۇرماي-تىلدەمەي عانا تالاق حاتىڭىزدى بەرىپ قويا بەرەمىن!
- انە، سولاي ەمەس پە! - دەپ ويلانا قالدى «ءبۇبىم». - مەن سىزبەن نەكەلەنگەن سوڭ باسقالارمەن ويناسام نە بولادى ەكەن! مىنا باقا وزىڭىزگە دە جەتەدى عوي، ەشقانداي زيان تارتپاس ەدىڭىز!
- ونىڭىز جەتكەنىمەن، ادامگەرشىلىگىڭىز-جۇرەگىڭىز جەتپەي قالماي ما! حايۋانمەن نەكەلەنگەندەي ماسقاراعا ۇشىراپ قالمايمىن با!
- جوق، جوق، ولاي ەمەس! نەكەلەنگەن سوڭ جۇرەگىم ارقاشان سىزدىكى بولادى، ءار كەشتە دە ءوز قاسىڭىزدا بولامىن!.. پاقات، كۇندىزگى جۇرىسىمە كەڭ قۇرساق بولساڭىز، جانىمداي سۇيەر ەدىم ءسىزدى!.. ءبىر ەركەكپەن عانا - سىزبەن عانا بولا بەرسەم، زەرىگىپ ولمەيمىن بە!
- شىنايى ماحابباتى بار ەر مەن ايەل ءبىر-بىرىنەن ماڭگى زەرىكپەيدى!
- ءبىز ءبىر عانا ەردەن قاتتى زەرىگەمىز. مەن بەس دوپپا[11] كيىپ، بەس نەكەدەن اجىراپ كەلىپ وتىرعان ايەلمىن. ءبارىنىڭ دە قىزعانشاقتىقتارىنان اجىرادىم. نەكەلەنۋ دەگەن، شاريعاتتا جۇرەگىن بەرۋ دەگەن ءسوز. جۇرەگىمدى بەرگەن سوڭ ماعان دا جۇرەگىن بەرگەن ەرىم، ءوزىنىڭ نەكەلى ايەلىن دە اياپ، ءجۇرىس-تۇرىسىما جول قويۋى شارت!
- نەكەلەنگەن ەر-ايەل ءبىر-بىرىنە ادال بولسا، ءوزارا سەنىمدەرى كۇشتى بولسا، ونداي ادال جارىنىڭ جاي ويىن-كۇلكىسىنە ادامگەرشىلىك، ءجۇرىس-تۇرىسىنا، ەركىندىگىنە توسقىندىق ىستەمەيدى. ەگەر ايەلدىڭ مۇنداي زاڭدى قۇقىعىنا كىم قارسى بولىپ قاماپ قويسا، ونى ءبىز فەودال دەپ اتايمىز... بىراق....
- البەتتە، مىنە ەندى لايىق بولدىڭىز مەنىڭ تالابىما! بۇرىنعى ەركەكتەرىم تۇگەلىمەن سونداي زورەكەر فەودال بولعان!... جانىم دەيىن، ءوزىمدى ساتسام دا ءۇيىڭىزدى گۇلدەي جايناتىپ، نە ءتاتتى بولسا ءار كۇنى سونى تاۋىپ بەرىپ تۇرايىن، جانىم، مەنىڭ سونداي ءجۇرىس-تۇرىسىما، قۇقىعىما توسقىندىق قىلمايمىن دەڭىزشى، ەرتەڭ-اق مولدا شاقىرىپ، نەكە وقىتايىن!
- توسا تۇرىڭىز، مەنىڭ جاڭاعى پىكىرىم اياقتالعان جوق!... ەگەر ونداي بۇزىقتىقتى ايەل قۇقىعى دەپ ەرىڭىزگە وپاسىزدىق ىستەپ، ارام جۇرىسكە سالىنعانىڭىزدى، اشىنا تۇتقانىڭىزدى بىلسەم، ول ۋاقىتتا ماعان وكپەلەمەيسىز، «باقاڭىز» تۇگىل، وعان قوسىپ كوتەن ىشەگىڭىزدى دە سۋىرىپ تاستايمىن!
- وي جان!
- سەبەبى، نەكەلەنگەننەن كەيىنگى ارام ءجۇرىس - بۇتىندەي ار-نامىستى تاپتايتىن وپاسىزدىق. ونداي وپاسىزدىق ىستەۋگە ەرىنىڭ دە، ايەلىنىڭ دە قۇقىعى جوق. ەگەر مەنىمەن نەكەلەنسەڭىز، سىزدەن باسقا ءبىر ايەل تاۋىپ ارام جۇرىستە بولسام، مەنىكىن دە جۇلىپ تاستاڭىز! وسىعان رازى بولامىسىز؟
- ءوي-ەي!.. نەكەلەنۋ دەگەندى ەندى قويايىقشى!... ءسىز بۇگىن مەنەن زەرىگىپ قالعان ۇقشايسىز، قۇر ءسوزدى قويا تۇرايىقشى، كەلشى جانىم، ساداعاڭ كەتەيىن، ايعىرىم! ايعىردايسىز، جۇمو، بەك ءتاتتىسىز! -وسىلاي ايمالاي جونەلدى «ءبۇبىم»، سيپالاي بەردى. مەن بۇل «ونەرىنە» اسەرلەنۋ تۇگىل سۋىنا ءتۇستىم. كوڭىلىم، ءتىپتى ايازدا قالعانداي. سول ايازدان قۇتقارماق بولعان «اشىنام»، الگى كوشەدەگى بۇبىلەرگە ماقتانعانىنداي «ونەرلەرىنىڭ» ءبارىن كورسەتۋگە كىرىستى. سولارىن تۇگەل-اق كورەيىن دەپ مەن جاتتىم... (تەرگەۋشىمە بايانداۋدان ۇيالعانىممەن كىتاپقۇمار وقۋشىلارىم الدىندا نە بەتىمدى ايتارمىن) قولىمەن ىستەگەن بار ەڭبەگى ەش بولعان سوڭ بەتىن باستى كىندىگىمە، دۇعا وقيتىن اۋزى سۋماڭداپ ءجۇردى. التىن القا، سىرعاسىمەن بۇتىمدى بەزەندىردى. ءتىلىنىڭ بارماعان جەرى جوق. ونىسىمەن دە ماعان ەشقانداي شيپا قوندىرا الماعانىن بىلگەن سوڭ كۇرسىنىپ جىبەرىپ تىرجالاڭاش تۇرەگەلدى دە، شىراق جاعىپ كەلىپ جاتتى. جۇرەگىمە ەندى قانداي اپات توندىرەر ەكەن دەپ جاتقانىمدا گۇلايىمنىڭ «ونەرىنە» باستى. ونان دا اسىرا قولداناتىندىعىن بايقادىم: قانشىقشا قىڭسىلاپ-جالاڭداپ، مادىشە ىشقىنىپ «سايراپ»، الگى بىلعانعان اۋزىن مايماڭداتا ايمالادى. جۇرەگىم اينىپ، لوقسىپ قالدىم. «وي جان، ادامدى قورقىتاتىنداي!» دەپ توسىننان ىتقىپ تۇردى ورنىنان. مەنىڭ قارنىمنان قاسقىر شىعا كەلگەندەي بەزەكتەي جونەلدى.
- وي جان، وي جان، ءولتىرىپ قوياتىن ۇقشايسىز، جۋان بىردەمە شىعىپ كەلەدى!
استاۋداي قۇيرىعىن قويقاڭداتا قاشىپ، بۇرىشقا بارا قارسى قاراپ تۇرا قالدى. جارقىراعان التىن القا مەن سىرعادان باسقا دۇنيەسى تۇگەل سۇمدىق تاجال بولىپ كورىندى كوزىمە. «قورقامىن، قورقامىن!» دەپ بۇراڭداعان سايىن قورقىتتى ءوزىمدى. باۋاز ايداھارداي تولعانا شابىنعاندا تاپ-تارعىل الىپ تاسباقاسى ىرسيا ۇمتىلعانداي كورىندى. قاراعىم كەلمەسە دە قاراپ، كۇلكىم كەلمەسە دە جىميعان بولامىن. «يجىقىز» دەپ ۇيىنەن قاشان قۋىپ شىعار ەكەن دەگەندەي كۇدىكتەنە قارايمىن. ول، مەنى اڭگى بولىپ قاشان ارقىراي قۋار ەكەن دەگەندەي، دامەلەنە قاراپ قىلمىڭدايدى. «ءوي-ەي، تۇرىپ كەلەسىز بە، قورقىتپاڭىزشى، اكا دەيىن! دادا دەيىن! جانىم دەيىن، ساداعاڭ كەتەيىن، قورقىتپاڭىزشى! بۇگىن ءولتىرىپ قوياتىن ۇقشايسىز! قورقامىن، ويەي قورقامىن!
- مەنى ءوزىڭىز قورقىتپاي، مۇندا كەلىپ جاتىڭىزشى! - دەپ قارقىلداپ كۇلدىم. - اڭگى مەن ءمادى بولىپ ويناۋدىڭ حايۋاندىق ەكەندىگىن، ءسىزدىڭ جايىنداي جايقالىپ تۇرىپ «قورىققاندىعىڭىزدىڭ» شىلعي وتىرىك ەكەندىگىن ەكەۋمىز دە بىلەمىز عوي!
- ءسىزدى زەرىكتىرىپ قويۋدان نامىستانادى ەكەنمىن! - دەپ قىزعىش تارتا كەلىپ جاتتى قاسىما.
- نامىستاناتىنداي ماسەلە جوق! - دەي زورلانىپ قۇشاقتادىم...
ءبىر-بىرىمىزدەن قورقا جاتىپ ۇيىقتاپ قالىپپىز. تاڭەرتەڭ ويانعانىمدا «ءبۇبىنىڭ» جۋان سانى پىلدەي بولىپ كەۋدەمدە جاتىر. وياتپاي سول «ءپىلىنىڭ» استىنان اقىرىن عانا سىتىلىپ شىعىپ الىپ جاتتىم.
- مەنەن راس زەرىگىپسىز! - دەپ كۇرسىندى. وياۋ ەكەن.
- جوق-ەي، مەن زەرىكپەيمىن سىزدەن!
ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزگە كوڭىلسىز عانا قاراسىپ تۇرەگەلدىك. وتكەن كۇندەگىدەي شىلاپشىنعا جۋىنۋعا جۇگىرمەي، قاتار كيىندىك.
- سىزگە بۇگىن ءبىر شىرايلىق جاس شوكەن تاۋىپ بەرەيىن!
- جوق-ەي، وزىڭىزدەن باسقا ەشكىم قاجەت ەمەس!
- وزىڭىزدەن باسقاسى كەرەك ەمەس دەيدى تاعى دا!
- مەنىڭ بۇگىن «يجىقىز بولۋىمنان» نەگە قىسىلاسىز سونشا؟
- ولاي دەمەڭىزشى، جانىم، ءسىزدى مەن قاشان يجىقىز دەپپىن! ءسىز، ەر بولعاندا دا ءپىلدى ىنجىقتاتاتىن ەرسىز! كەشە سونشالىق قينالعانىڭىزعا قاراماي، كوپ ەت پەن كۇرىشتى مەن ءۇشىن اكەلدىڭىز، سول جاقسىلىعىڭىزعا لايىق جاقسىلىق قايتارماسام، قارىزىڭىز قالادى مەندە!
- جوق-ەي، ونىڭ سىزگە ەشقانداي قارىزى جوق، ودان قىسىلماڭىز! ۇيىڭىزدەن مەن دە تاماق جەپ جاتىرمىن عوي، ونىڭ ەكى دۇنيەدە دە قارىزى بولمايدى! - دەگەنىمدە ۇمتىلىپ كەلىپ قۇشاقتاپ، بەتىمنەن ءسۇيىپ-ءسۇيىپ الدى. وزىنشە قۇشاقتاي جالعاستىردىم ءسوزىمدى. - مەن شىن سوزگە قۇمار اداممىن. ءسىزدىڭ ساناڭىزداعى شىندىقتى قازىر عانا ەستىپپىن! -دەپ مەن دە ءسۇيىپ قويدىم. ءبۇبىم جۇزىمە تاڭدانا قاراپ تۇرىپ قالدى دا، بەتىندەگى ەرنىمنىڭ جۇعىنىن ءسۇرتىپ العان ساۋساعىن جالاي ءسۇيىپ، ساقىلداپ كۇلدى.
- ءسىزدىڭ مەنى سۇيگەنىڭىز وسى عانا! - كۇلكىسىن جيا قويىپ، مۇڭايا ساباقتادى ءسوزىن. -ءبىز وتىرىك ايتپاساق، وتىرىك قىلىق كورسەتپەسەك، كۇن جارىعىن كورە المايمىز... مارقۇم گۇلايىم دا وسى جولدا قۇربان بولىپتى!
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، اتاعىن التىن تاباققا سالىپ كوتەرىپ جۇرگەن «شۋجيىڭىزعا» ادامزات جۇرەگىن تىتىرەتەتىن مۇنداي جيىركەنىشتى ات قويعىزعان مەن ەمەس ەكەندىگىمدى تۇسىنسەڭىز كەرەك. وزىنە جاقسى اتاق بەرىپ، جامان ءىس ىستەتىپ قويعان كىم ەكەندىگى، وسىنداي اڭگىلەردىڭ كوممۋنيزمشى قاتارىنا تارتىلىپ، شۋجي سايلانۋىنان-اق كورىنىپ تۇرعان شىعار. سايلاعان كىم بولسا دا بۇل اڭگىنى وتكەن كۇرەس جيىندارىندا «جەرلىك ۇلتشىلدارعا» قارسى ارقىراعان ارقىراسىنا عانا قىزىعىپ سايلاپ العاندىعى بەلگىلى عوي. مۇنىڭىزدى ەندى وزىڭىزگە عانا ارقىراتپاساڭىز، حالىق الدىندا بازارى قالمادى. بىراق، ءسىزدىڭ الدىڭىزدا مۇنداي اقيقاتتى ايتۋدان زور قىلمىس بار ما!
تۇلا بويى وتىرىكتىڭ مەرەزدى كلەتكاسىنا تولىپ العان جەزوكشە ءوزىنىڭ كوزبە-كوز وتىرىك ماقتاپ، وتىرىك قورقىپ، وتىرىك جىلايتىن سەبەبىن «كۇن جارىعىن كورۋ ءۇشىن» دەپ قىزارا مويىنداعاندا، ءسىزدىڭ وسى سىندى ءوز قىلمىسىڭىزدان وسى جەزوكشە قۇرلى شىمىرىكپەيتىندىگىڭىزگە تاڭدانامىن!
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
[1] جەكەلىككە قارسى تۇرىپ، ءشۋجۇڭجۋيدى سىندالىق. بۇل ۇران حانزۋشا وسىلاي قىسقارتىلىپ شىققان. وسى بەس تاڭبالىق قانا ۇراندى باسقا ءسوز قوسپاي قايتالاپ ولەڭگە اينالدىرىپ اندەتىپ ايتاتىن.
[2] داشاي - ۇلكەن اربا. (شومبىل-شومبىل ەكى دوڭگەلەكتى، ءۇش-ءتورت اتتىق اۋىر جۇك ارباسى).
[3] حۇلاسسا (ۇيعىرشا) - قورىتىندى، تۇجىرىم.
[4] كوجاڭ (حانزۋشا) - ءبولىم باستىعى.
[5] اققۇماي (قازاقشا) - اق كۋلەن.
[6] گوش (ۇيعىرشا) - ەت.
[7] سۋلامشى (ۇيعىرشا) - ءوز ايەلىن باسقاعا قاماپ بەرۋشى.
[8] ءمادى - ەسەكتىڭ بيەسى.
[9] ءنامارام - يسلام دىنىندەگى كەيبىر ۇلتتاردا ايەل زاتى بەتىن جاۋىپ جۇرەدى. اسىرەسە، سىيلى ەرلەردىڭ الدىندا ءجۇزىن اشىپ كورىنسە ار-ۇياتتان بەزگەن ء(نامارام) دەپ شەكتەيدى.
[10] پاجىعا - قاتەرلى وقيعا
[11] دوپپا (ۇيعىرشا) - تاقيا. نەكەلەنگەن ەرى مەن ايەل ءبىر-بىرىنەن دوپپا كيۋ سالتى بويىنشا، نەشە ەرگە تيسە سونشا تاقيا كيەدى.
