Elbasy Núrsúltan Nazarbaev «Qazaqstannyng әleumettik janghyrtyluy: Jalpygha Ortaq Enbek Qoghamyna qaray 20 qadam» atty enbeginde: «Men enbek adamyna, óz isining bilgirine arnalghan әleumettik baghyttaghy otandyq mәdeny ónimder (kino, kitaptar, teatr qoyylymdary, telebaghdarlamalar) ýlesining jetkiliksiz ekendigine shygharmashylyq intelliygensiyanyng nazaryn airyqsha audarghym keledi», - degen edi. Rasynda, kóptegen jyldardan beri elimizde naghyz enbek adamyna degen qúrmetting azayyp ketkeni eshkimge qúpiya emes. «Adamdy adam etken, enbek» desek, qoghamdyq qatynastar ózgergen qazirgi kezde enbek adamy dep kimdi baghalaytynymyz turaly ortaq pikirge keluge tiyispiz. Osy orayda birneshe shygharmashylyq adamdaryna tómendegi saualdardy joldaghan edik:
1. - Sizdinshe, enbek adamy degenimiz kim?
2. - Qazirgi qazaq qalamgerlerinin, rejisserlerining tuyndylarynda barsha júrtshylyqtyng jýreginen oryn alatyn enbek adamynyng obrazy jasaldy ma?
Súltanәli BALGhABAEV,
dramaturg:

Elbasy Núrsúltan Nazarbaev «Qazaqstannyng әleumettik janghyrtyluy: Jalpygha Ortaq Enbek Qoghamyna qaray 20 qadam» atty enbeginde: «Men enbek adamyna, óz isining bilgirine arnalghan әleumettik baghyttaghy otandyq mәdeny ónimder (kino, kitaptar, teatr qoyylymdary, telebaghdarlamalar) ýlesining jetkiliksiz ekendigine shygharmashylyq intelliygensiyanyng nazaryn airyqsha audarghym keledi», - degen edi. Rasynda, kóptegen jyldardan beri elimizde naghyz enbek adamyna degen qúrmetting azayyp ketkeni eshkimge qúpiya emes. «Adamdy adam etken, enbek» desek, qoghamdyq qatynastar ózgergen qazirgi kezde enbek adamy dep kimdi baghalaytynymyz turaly ortaq pikirge keluge tiyispiz. Osy orayda birneshe shygharmashylyq adamdaryna tómendegi saualdardy joldaghan edik:
1. - Sizdinshe, enbek adamy degenimiz kim?
2. - Qazirgi qazaq qalamgerlerinin, rejisserlerining tuyndylarynda barsha júrtshylyqtyng jýreginen oryn alatyn enbek adamynyng obrazy jasaldy ma?
Súltanәli BALGhABAEV,
dramaturg:
1. - Býgingi zamanda enbek adamy degenimiz, eng aldymen, mening oiymsha, taza júmys isteytin adam. Ózining tabysyn manday terimen tabatyn, janyn salyp júmys isteytin adamdy enbek adamy dep esepteymin. Ol - dihan bola ma, ol - malshy bola ma, ol - jazushy bola ma, ol - óner adamy bola ma, akter bola ma, bәribir. Ol manday terin salyp júmys isteui kerek. Shygharmashylyq daryndy, talantty boluy kerek. Ókinishke qaray, bizde enbek adamdaryn osy jaghynan baghalau jetispeydi. Bizde kimning tamyr-tanysy kóp, sonyng joly bolghysh. Kim pysyq bolady, sonyng jaghdayy jaqsy. Al turasyn aitsaq, enbek adamy degen tek qana dihandy, shopandy ghana bildirmeydi. Enbek adamy degen kez kelgen salada bolu kerek.
2. - Býgingi tanda teatrda enbek adamyn jetkilikti týrde kórsetip otyrmyz dep aita almaymyn. Preziydent teatr qayratkerlerimen kezdeskende de, teatr turaly әngime qozghalghanda da, «býgingi zamandy kórsetetin, býgingi zamannyng jaqsy jaqtaryn nasihattaytyn shygharmalar sahnada kórinse» degendi ýnemi aityp otyrady. Ókinishke qaray, Elbasynyng búl tapsyrmasyn tolyghymen jýzege asyrdyq dep aita almaymyz. Enbek adamynyng kim ekenin týsinu jaghy jetispeydi. «Enbek adamy» dese, dalada júmys istep jýrgen jandy kórsetuge tyrysady. Ekinshiden, býgingi zamanda taza, manday terimen ter tógip, shynayy enbek etip jýrgen adamdardyng enbegi shynayy baghalanbaghandyqtan, ony sahnada kórsetu oidaghyday bolyp jatyr dep oilamaymyn. Bizde qazir tarihy shygharmalargha kóbirek bet búruda. Shet eldik jazushylardyng shygharmalaryn audarugha kirisip kettik. Býgingi zaman tynysyn kórsetu - darmaturgterding tarapynan da biraz kesh qalyp jatyr. Biraq onyng eng basty sebebi, teatrlarymyz býgingi zamannyng jaqsy jaghyn, ózekti jaghyn kórsetuge, ony kórkem shygharma arqyly kórsetuge onsha qúlyqty emes. Bizde de sol arzan kýlki, jenil-jelpi dýniyeler, ortanqol shygharmalar kóbeyip barady. Saliqaly, jaqsy shygharmalar joq. Memleketting tarapynan naqty bir sayasat bolu kerek. «Mynanday shygharmalar bizge qajet» degen naqty әngimeler bolu kerek. Onday әngime әzir kórinbey túr.

Amanhan ÁLIM,
aqyn:
1. - Enbek adamy bir kezderi, yaghny Kenester kezeninde eng jogharghy tap deymiz be, top deymiz be, әlde bir újymnyng jiyntyghy deymiz be, qalay degende de, eng basty nazardaghy adamdar bolghan. Enbek adamy ózimizding Ybyray Jaqaevtan bas­tap, keshegi Jazylbek Quanyshbaev, Kәmshat Dónenbaevanyng Kenes kezeninde enbekterining kórinui. Olardyng enbekterining baghalanghandyghy. Sosialistik Enbek Eri degen ataqty bir ret qana alyp qoymay, onyng ekeuin, ýsheuin qatar alyp jatuy, sol enbek adamdarynyng qadir-qasiyetining myqty ekendigin kórsetken edi. Qazir shynymdy aitayyn, enbek adamdary solay baghalanyp jatyr degenge, onsha sene qoymaymyn da. Jәne sonshalyqty keremet qúrmettelip jatyr degendi de kórgen joqpyn. Ras, jergilikti jerlerde jergilikti basshylar aityp jatady. Marapattap jatady. Biraq Kenes kezenindegidey qúrmetke, syigha ie bolyp otyrghan joq. Sol qadir-qasiyetterdi biz joghaltyp aldyq.
2. - Enbek adamdarynyng obrazy dәl Kenes kezenindegi әdebiyettegidey әli jasalghan joq. Óitkeni kez kelgen shygharmada enbek adamynyng obrazy kórsetiletin, atalatyn, jasalatyn. Mysaly, Kәribay Ahmetbekov degen jazushymyz boldy. Qazir ókinishke qaray, ol turaly az aitylady. Sol kisining «Aqdala» degen romanynda, Ahat Jaqsybaevtyng romanynda keremet enbek adamynyng obrazyn jasady. Óz basym qazirgi tәuelsizdik alghan kezendegi tәuelsiz aqyn-jazushylarymyz enbek adamyn sonshalyqty jasady dep oilamaymyn. Shynymdy aitayyn, tipti kezdestirsem, oqydym desem ótirik. Men oqymaghan kitap bar shyghar. Biraq óz basym oqyghan joqpyn, kórgen joqpyn. Árkim ózinshe jeke sharuashylyq ashyp, jeke bir kommersiyalyq qúrylymmen ainalysyp jýrgen kezeng bolghannan keyin, jeke adamdardy sol bayaghy enbek adamdarynday marapattau jaraspaghan da bolar edi. Kәsipkerler ózderining qaraqan bastaryn oilaydy. Al ol kezdegi enbek adamdary qogham ýshin, memleket ýshin, el ýshin isteytin. Al qazirgi enbekqor degen adamdarymyzdyng ózi jeke bastary ýshin sharuashylyq ashyp alghan. Ne bolmasa, jeke bir úiymdar qúryp alghan. Olar jeke ózderi ýshin tirlik etedi. Osy jerde biz ajyratyp alatyn eki mәsele bar. Memleket ýshin istep jýrgender bar da, ózderi ýshin júmys atqaryp jýrgender bar. Al memleket ýshin júmys istep jýrgender Kenes kezeninde keremet marapattalatyn. Marapattalghanda, tipti asyryp marapattalatyn. Asyryp marapattamay-aq qoysyn qazir. Erekshe qúrmetpen qarap jatqanyn da az kórem. Tipti solar zeynetaqygha da jarymaytyn aqshamen shyghady. Jaraydy, memleket belgilegen zeynetaqygha shyqsyn-aq deyik, biraq jergilikti basshylar, jergilikti eldegi sheneunikter sol qúrmetti adamy ýshin ne istep jatyr?! Tipti eng ary ketkende, solardyng qora-qopsylaryn, ýi-jaylaryn jóndep berip jatyr ma degen mәseleler aldymyzdan shyghyp túrady. Sondyqtan, mine, búl mәselege kelgende, bizding shygharmashyl aqyn-jazushylarymyz ýlken tuyndylar berdi dep te aita almaymyn. Bir kezderi tamasha janr bolghan. Ocherk janry. Ol kezde әrbir jurnalist enbek adamy turaly ocherk jazatyn. Elge baratyn, solardyng enbegin kóretin. Tipti traktorda qastaryna otyratyn. Kombayngha minip jýretin edi. Shopanmen birge týnep qaytushy edi. Sonyng bәri sol qoghammen birge kelmeske ketti. Qazir «bargha salauat» degenimizding ózinde de, sol ocherk janry tirilmey jýr. Ocherk janry tirilmey, ocherk janry qolgha alynbaghannan keyin, endeshe soghan keyipker bolatyn enbek adamy da joq shyghar dep oilaymyn. Bar bolsa, onda bizding jurnalisterimizding solardy izdemeuinen. Solardy ocherkke keyipker ete almauynan. Sondyqtan, әzirshe qazaq әdebiyetinde enbek adamyn sonshalyqty qúrmetteytin, marapattaytyn material joqtyng qasy. Jeke menshikpen ainalysatyn adamdardy maqtap-marapattau, kәsipkerlerdi asqaqtatu - ol bar. Shynymdy aitayyn, olar «taza saudamen» jýredi. «Men saghan, sen maghan» degen prinsip qazir keng etek alghan. Sauda-sattyqta, naryqtyq kezende múnday bolady. Biraq shygharmashylyq topqa «men sizdi jazam, siz maghan búlay etesiz» dep saudagha salu jýrmeydi. Ókinishke qaray, osynday nәrselerdin, osynday kelensiz jaghdaylardyng etek alyp jatqany sóz joq, bar. Ony jasyra almaymyz. Tipti kәsipker adamdargha arnap, kitap jazyp jýrgender de bar. Sondyqtan, qazir men taza enbek adamy jónindegi shygharmany kezdestirgen joqpyn. Jaqyn arada kezdestire de almaytyn shygharmyz. Óitkeni, zauyt-fabrikalar joq. Búryn zauyt-fabrikalar kóp edi. Ol zauyttarda qanday azamattar enbek etetin edi. Mal sharuashylyghy keng etek alghan edi. Mal sharuashylyghy memleketting qarauynda bolatyn. Sol kezender ótip ketkennen keyin, «men saghan, sen maghan» degen prinsip etek aldy. Sol prinsipten arylmay, enbek adamdaryn qúrmettey de almaymyz, enbek adamdaryn shygharmamyzgha arqau ete de almaymyz. Bizding qazirgi tragediyamyz sol. Al odan qashan arylamyz? Sonday bir kezeng tua qalsa, núr ýstine núr bolar edi...

Núrtóre JÝSIP,
«Ayqyn» gazetining Bas redaktory:
1. - Enbek adamy dep ózining kәsibin tereng mengergen adamdy aitugha bolady. Ol - dәriger, múghalim, fermer, kәsipker t.b. Elbasy óz enbeginde enbek adamyn, adal kәsip, adal nәsip tauyp jýrgen jandardy keninen nasihattau turaly oryndy sóz qozghady. Biz negizinen kapitalistik joldy tandaghan memleketpiz. Alayda, Konstitusiyada Qazaqstannyng әleumettik baghdarlanghan memleket ekendigi de aitylghan. Enbek adamynyng enbegi nemen ólshenedi? Qalay baghalanady? Kapitalistik ómir zandylyghynda ol tek materialdyq qúndylyqtarmen ólshenedi. Men osy mәselege baylanysty «Ayqyn» gazetinde enbekti baghalau әdisteri turaly úsynys jasadym. Mәselen belgili bir pәndi jetik biletin, tәjiriybesi mol, enbegi zor ústazdar qauymyn ardaqtau ýshin bizding Olimpiadada altyn, kýmis medali alyp kelgen sportshylargha beretin syi-siyapat sekildi qomaqty qarjy belgileu kerek dedim. Shәkirtteri әlemdik olimpiadalarda jýlde alyp jýrgen, talay jyl múghalim bolghan ústazdargha 250 myng dollargha deyin syilyq belgileu qajet degen úsynysym biyl eskerildi. Qazaqstan boyynsha eng ýzdik 48 múghalimge 10 000 dollardyng ýstinde aqsha berildi. Endi osy tәrizdi jýzdegen operasiya jasap, nauqastardyng bәri aman qalghan hirurgterge, ana men bala ómirin saqtap qalghan dәrigerlerge de qarjylay qúrmet kórsetilui tiyis. Sol siyaqty balany ýlken bilimge baghyttap, bilim beretin bastauysh synyp múghalimderine de kónil bólinui qajet. Enbek adamynyng enbegi nәtiyjesine qaray әdiletti baghalanatyn bolsa, qoghamda ýlken serpilis bolady. Memlekettik qyzmetkerlerge de solay jasau kerek. Úrlyqsyz-qarlyqsyz, para men jemqorlyqsyz Qazaqstan memleketi ýshin adal enbek etken memleket qyzmetkerlerine elimizding shúrayly jerlerinen arnayy mýkammal, yaghny ýi-jayymen, qora-qopsysymen túratyn qonys beru kerek. Óz isine adaldyq tanytqan memlekettik qyzmetkerlerding úrpaqtaryna memleket tarapynan oqugha týsude, basqa da salalarda әleumettik jenildikter jasaluy tiyis. Sonda adamdarda ertengi kýnge degen senimdilik bolady. Jemqorlyqtyng joly kesiledi. Qazaqstan ózge de órkeniyetti memleketter tәrizdi damudyng dúrys jolyna týsedi.
2. - Búghan bir sózben aitqanda, jasalghan joq dep jauap beruge bolady. Biz óz zamandastarymyzdyng jarqyn kelbetin jasaudyng ornyna qaydaghy kelin-pelin, shal-shauqan, odan qaldy tek shetelden syilyq alatyn, qazaq júrty kórmeytin kinolar týsiruden jarysyp jatyrmyz. Qazaq jazushylary da zaman qúbylysyn oisha zerdelep jatqan sekildi. Múnday dýniyeler ózdiginen tua salmaydy. Memleket óz tarapynan qarjylyq qoldau kórsetui kerek. Ony mening oiymsha, memlekettik tapsyrys arqyly jasaugha bolady. Qazaqstan telearnalaryna otandyq ónim, onyng ishinde qazirgi zamandas beynesin jasau ýshin maqsatty granttar beru kerek. Bólingen qarjynyng súrauy boluy tiyis. Sonda ghana qaptaghan sheteldik serialdardan qútylyp, últtyq bolmystaghy óner tuyndylaryn jasaugha mýmkindik tuady. «Jazushylargha tapsyrys arqyly jazdyrugha bolmaydy» deydi keybir qalam iyeleri. Kenes ókimeti óz iydeologiyasyn jýrgizu ýshin búdan eshqanday qarjy ayaghan joq. Sonyng arqasynda talay kitap, talay kino, talay piesa ómirge keldi. Jazushylardy qalamaqy degen mәseleden qútqaru ýshin memleket óz tapsyrysy arqyly bolashaq shygharmanyng qúnyn belgileui tiyis. Aytalyq, qazir jaqsy shygharma jazghan adamgha 200-300 myng dollar bәige beriledi dese, oghan atsalyspay, kórpesin basyna býrkep jatyp alatyn jazushy bolmaytyndyghyna qarasha aiynan keyin jeltoqsan aiy bolatyndyghyn aityp, kepildik beremin.

Baqytbek BÁMIShÚLY,
aqyn:
1. - IYә, «enbek adamy degenimiz kim ózi?». Enbeksiz adam bola ma? Enbeksiz adam ashtan ólip qalmay ma? Mening oiymsha, osy «enbek adamy» degen úghymnyng ózi óte-móte shartty týsinik. Óitkeni enbek degenimiz qozghalys emes pe? «Qybyrlaghan bit te enbek». Qúmyrsqa - tirlik. Al qoqystardan nәpaqasyn tauyp jep jýrgen jandar enbeksiz bolghany ma? Jo-oq. Demek, deneden kýsh-quat shygharyp tyrbanghan jannyng bәrining istegeni enbek. Al býgingi úghymda tapqan paydasynan memleketke salyq tóleytinder ghana enbek adamy bolsa kerek. Basqa tirlik iyeleri enbek adamyna jatpaydy-au. Osy túrghydan kelgende olar - enbek adamy qolyna ketpen ústaghan dihannan bastap anau biyiktegi basshygha deyingi júmysshy-qyzmetkerler me deymin.
2. - Qanday aqyn, qanday jazushy bolsyn, ol halyqtan, sodan song Abaydan asyryp eshtene aita almaydy. Abay «Biz janadan esh nәrse jasay almaymyz. Jasalghan, jaratylghan dýniyelerdi ghana tanyp-bilemiz» demedi me? Qalamgerler de, rejisserler de eshtene jasamaydy. Qogham qatynasyndaghy adamdar bolmysyn, әreketin baqylap, zerdelep, ózining kórgenin kórkemdep, týiindep oqyrmangha jetkizedi.
Býgingi әdebiyet te keshegining jalghasy. Janadan payda bolghan eshtene joq. Al bardy janasha tanyp-bilu, taratu mýmkindigi kenigeni, shekteuding kemigeni ras. Ótken ghasyr әdebiyetinde bay men kedeydin, júmysshy men kommunisting tiptik obrazyn qoldan jasaymyz dep jalghandyqqa úrynyp, kommunist, kedey degeniniz keremet minsiz adam bolyp, al bay men baq-quattylar baryp túrghan súmpayy bolyp shyqty. «Ótkizu ýshin shyndyqty, ótirik qosty ishine». Sóitip kórkem әdebiyet eki jýzdi, jaghympaz, jaramsaq, jaltaqoy qoghamdy tәrbiyeledi. Aqyry qogham kýiredi. Búghan kórkem әdebiyetting kómegi bolmady deysiz be? Áriyne, boldy. Ómirge Jarmaqtar - jarty adamdar keldi. Endi sol Jarmaqtar bir býtinge ainaluy kerek-ti. Demek, obraz jasau - iydeologiya da, al ómirding shynayy kelbetin kórsetu kórkem әdebiyetshining mýddesi. Býgingi әdebiyet osy jolda, býtindik jolynda túr. Jogharghy, orda ishilik shym-shytyryq, shyrghalan, qym-quyt tirlikke ene almasa da, taptyq emes, jeke, daralyq obrazdar jasalyp jatyr. Alayda, modernizm jolyndamyn dep mәngirip jýrgender de bar, keshegi kýnning dauylpaz maqtany men danghazalyghyna iykemdeu de qylang beredi. Eger әdebiyet osy jolgha bet búrsa, onda tatymdy dýnie tumaydy. Óitkeni biz ótkenning kóp ótiriginen ókingen júrtpyz. «Bardy joq degen - kәpir» dep bir apamyz aityp otyratyn. Sonda solar qoghamnyng tamyryn basyp otyrady eken ghoy.
Býgingi tehnokratiyalyq qoghamda pikirler aluandyghy - pluralizm, erkindik bar. Oqyrman ótirigine senbeydi. «Enbek degen baylyq bar erinbegen jetetin, joqshylyq degen jebirdi jermen jeksen etetin». «Enbegine qaray - qúrmet, jasyna qaray - izet». Qazirgi qúrmet kimderge kórsetilip jatyr, bir qara júmysshy, ne traktorshy, ne qoyshy syilyq alyp, marapattalypty degendi estidiniz be? Naryqtyng naghyz irge tasy solar emes pe? Qalamgerler men rejisserlerding maqsaty - osy adamdardyng jan-dýniyesining týpsiz terenine boylau. Shynyraudan shynayylyqty sýzip shygharu. Bayaghyday birin aghartyp, birin kýielep kórsetse, әdebiyet әdebiyet boludan qalady. Osy túrghydan kelgende býgingi әdebiyetshilerding joly danghyl. Ony bәri týsinedi hәm biledi. Sol «tómengi tap» qanday kýy keship jýr. «Jogharghysy» she? Onday dýnie andyzdap tuyp ta jatyr. Aghattyqqa jol bermes ýshin jiyrma jyl azdyq etedi, jiyrma besinshi jylymyzda jaryq kóredi.

Áubәkir RAHIMOV,
rejisser:
1. - Enbek adamy degenimiz - ózining adal enbegimen janúyasyn baghu, úrpaghyn ósiru. Ekinshiden, ol qoghamgha belgili týrde payda әkelu.
2. - Qazaq sahnasynda enbek adamy turaly obraz jasaldy ma degenge kelsek, ol kóptep sanap beruge bolady. Óitkeni ózinizge jaqsy belgili, Kenes ýkimeti kezindegi teatrdyng alghan baghyty enbek adamyn kórsetu boldy. Biraq ony qay dәrejede, qanday týrde kórsetu, ol bólek әngime. Enbek adamy turaly kóptegen shygharmalar jazyldy. Shyghanaq Bersiyevten bastap, olardyng sahnada obrazdary shyqty. Býgingi tanda enbek adamynan góri, qoghamdyq әleumettik mәseleler turaly spektaklider kóbeydi. Óitkeni egemendik alghaly beri búrynghy enbek adamy turaly týsinigimiz ózgerip ketti. Sondyqtan býgin halyqtyng eng basynda túrghan ýlken problemanyng biri qaytken kýnde de jan baghu. Sol sebepti, naqty mamandyq boyynsha enbek etip jýrgen adamdy kezdestiru qiyn. Árkim ózining jan baghysymen jýr. Búrynghyday sahnada «mynau enbek adamy, osyny kórsetu kerek» degen úghymnan alshaqtap kettik. Dәl býgingi kýni múny kórsetu - maqsat emes. Biz ýshin eng basty maqsat - adamnyng ruhany baylyghy kerek. Adamnyng elge, qoghamgha, bolashaqqa degen kózqarasy kerek. Árbir kәsiby mamandyq adamy ruhany bay bolsa deymin. Býgingi kýndegi sybaylastyq ta, jemqorlyq ta, ruhany baylyqtyng azdyghynan bolyp otyr. Búghan mamandyqtyng kinәsi joq.

Dәuren QUAT,
Abai.kz aqparattyq portalynyng bas redaktory:
1. - Óz basym erinbey enbek etip jýrgen jannyng bәrin enbek adamy dep bilemin. Kýnkóristing qamyn kýittep, tirshilikting kýibeninen qoly bir bosamaytyn jandargha degen qúrmetim de erekshe. Biz mine, qarshadayymyzdan sonday enbekqor kisilerdi kórip óstik. Olar qoghamnyng júmysy ma, elge ortaq is pe - esh qajymaytyn. Ákelerimiz erteli-kesh kolhoz, sovhozdyng traktoryn aidap, malyn baghyp keletin de, ýiding sharuasyna bilek sybana kirisip ketetin. «Men júmystan sharshap keldim, dinkelep keldim» degen ýlkenderding sózin óz basym estigen emespin. Analarymyz da sonday edi. Tang qyla bere túryp, siyryn sauyp, óriske aidap, bala-shaghasynyng as-suyn berip, otaghasyn júmysqa jóneltip, sosyn ózderi kartop teruge nemese qyzylsha týpteuge ketip bara jatatyn jaulyqtary agharandap.
Mektep bitire salysymen audandyq «Qapal enbekkeri» gazetine qyzmetke iliktim. Gazetting aty aityp túrghanday ondaghy aghalar da enbekqor edi shetinen. Alys auyldargha jayau-jalpy, jolda kezdesken kólikterding birine ayaq artyp bara beretin. Issapardan oralysymen әdemi ocherkter, maqalalar jazatyn.
Qazir júrt ótkendi eske týsirip sóilegen adamdy kertartpa, eskishil kóredi. «Bodan kezindi, sәbetindi saghynyp jýrsing be?» dep júlynatyndar da bar. Ángime sovettik sosialistik qoghamda emes, әngime enbektin, enbek adamynyng qúrmetteluinde. Búl arada júmysshylar men sharualardy jiligi tatymaytyn jyltyraq dýniyemen marapattay salatyn kommunisterding «qúrmetin» emes, jalpy qoghamnyng adal enbekke degen qúrmetin aityp otyrghanymdy eskertemin. Qazir zaman basqa, zang basqa. Formasiya ózgerdi. Sosializmnen kapitalizmge sekirdik. Sonymen birge adamgha, adam enbegine qatysty kózqarasymyz da jana týr tapty. Búl kýnderi әiteuir bala-shaghasyn jautandatpay nanyn tauyp berip jýrgen әke men sheshege rahmet aityp, tәube deytin boldyq. Sózding turasyna kóshsek, qazir әrkim ózi ýshin jasap jatqan tirligining arqasynda memeleketimizding tiregi bolyp túrghan siyaqty. Biraq, múnday ilda-daldamen úzaqqa bara almaymyz. Sondyqtan bizde naghyz enbek adamynyng kelbeti qalyptasuy kerek. Ol, mysaly, óz isin kәsiby dengeyde joghary mengergen dәriger, programmist, bankiyr, salyq qyzmetkeri, polisiya qyzmetkeri, tokari, temirjolshy, әkim, jurnalist, zanger, shopan, borekker, saudager t.b. boluy tiyis. Osynday adamdar, qaytalap aitqandy jón kórip otyrmyn, óz isin kәsiby dengeyde mengergen, óz kәsibin tvorchestvolyq túrghydan damytugha qabiletti adamdar, túrmysta qysylmay dәuletti ómir sýrui qajet. Sol kezde alypsatar alayaqtardyng pasyq keudesi ýstemdik qúrghan býgingi qogham óz ishinen týlep, jana qúndylyqtar qalyptasa bastaydy. Enbek baghalanatyn bolady. Enbek baghalansa, ne nәrsening bolsa da sapasy artady. Mine, sonda ghana biz «enbek adamy kim?» degen súraqqa tolyq jauap beretin bolamyz.
2. - Búl súraqqa men Jetiruovting «Dýniyejaryq» filimin atar edim. Atalghan kartinada bas keyipkerdi Núrjúman Yqtymbaev aqsaqal somdapty. Ghúmyryn temirjoldyng boyynda ótkizgen qariya (Yqtymbaevtyng keyipkeri) eki kózi su qaranghy bolsa da temirjoldyng boyyndaghy aqaudy poyyzdyng ishinde kele jatyp bastyq balasyna aityp otyrady. Onymen qoymaydy, shóp shabady, mal qoralaydy. «Osyndy qoysanshy, әke, elden úyat-ty», - degen úlyna: «Elden úyat bolsa, meni aparyp ana sheshenning qasyna kóme sal», -dep jauap beredi shal. Men osy kartinadan qariyanyng jan-dýniyesin de, jasampaz adamdardyng ómirge degen qúlshynysyn da anyq kórdim. Ádette bizde enbek adamy, qogham qayratkeri degen taqyrypta birdene jazylyp, ne taspagha týsirile qalsa, bәrin qoyyp kýndiz-týni kópting isimen shapqylap jýrgen, iri sóileytin, tereng tolghanatyn túlghalar ghana kórinis tauyp jatady. Keyingi kezdegi әdeby synda, kino synynda da osynday jansyz beyneler qatty syngha alynghan edi. Sodan ba eken, jazushylarymyz da, aqyndarymyz da, kinoshylarymyz da «qoy, qúrysyn, pәleden aulaq» dep, qarapayym enbek adamdarynyng manyna jaqyndaudy, olardyng jan-dýniyesine ýniludi qoydy. Sodan keyin búrynghy jansyz beynelerding ornyn kórkem tuyndylarda (shartty týrde osylay ataugha tura kelip túr) nәsili belgisiz, bet-beynesi búlynghyr, oiy týsiniksiz mutant keyipkerler basty. Ol keyipkerler býgingi әdeby shygharmalarda bilgenderin istep jýr: jazushy abaysyzda arqan turaly birer sóz jazsa, asylyp óle salady. Boyjetken qyzdy qyzyqtay bastasa, bas salyp zorlay salady. Bylaysha aitqanda, avtorgha baghynbaytyn obrazdar, personajdar payda bolyp jatyr. Áytkenmen de, erik әrkimning ózinde ghoy. Árkim ózi tanyghan shyndyqty óz dýniyetanymy men estetikalyq talghamyna say jasay beredi. Biraq kórkem shygharmalardyng negizinde adam bar ekenin eskersek, qoghamdy da úmytpay, qoghamdy salghyrttyq dertinen saqtaytyn, adam balasyn jaryq dýniyege talpyndyratyn taqyryptar da kerek dep oilaymyn. Folknershe aitsaq, bәrin «adam jenedi».
Al súraqtyng ózine kelsek, búl ózi keng otyryp jauap beretin súraq siyaqty: «barsha júrtshylyqtyng jýreginen oryn alatyn enbek adamynyng obrazy jasaldy ma?». Súraqqa jazushy ne rejisserding birin qatystyra otyryp jauap beretin bolsaq, qysqasha bylay der edim: enbek adamynyng obrazyn jasau ýshin qoy ýstine boztorghay júmyrtqalaytyn qoghamdy kýtip otyrudyng qajeti joq. Enbek adamy qay qoghamda da, qay zamanda da bolghan, bola beredi de. Mәsele sonday ghajayyp jandardy tap basyp tanyp, óner әleminde somday bilude.

"Abay-aqparat"